Научная статья на тему 'ДОН МАҲСУЛОТЛАРИНИ СИФАТ ВА ХАФСИЗЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШДА ҚАЙТА ИШЛАШ КОРХОНАЛАРИНИНГ ЎРНИ'

ДОН МАҲСУЛОТЛАРИНИ СИФАТ ВА ХАФСИЗЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШДА ҚАЙТА ИШЛАШ КОРХОНАЛАРИНИНГ ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Промышленные биотехнологии»

404
61
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Озиқ-овқат маҳсулотларини ишлаб чиқариш / Дон маҳсулоти / Сифат кўрсаткичлари / Маҳсулот сифати. / Food Production / Cereal Product / Quality Indicators / Product Quality.

Аннотация научной статьи по промышленным биотехнологиям, автор научной работы — А. М. Назаров, Ҳ. Т. Ашуров

Донни сақлаш ва қайта ишлаш корхоналари кўп ассортиментли маҳсулот ишлаб чиқарувчи узоқ занжирли технологияга асосланган йирик тармоқ ҳисобланади. Қишлоқ хўжалигида етиштирилган дон бир йилда бир марта сақлаш учун қабул қилиб олинади ва ундан жорий йил давомида фойдаланилади

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Grain storage and processing enterprises are a large network based on longchain technology, producing a wide range of products. Grain grown in agriculture is taken for storage once a year and used throughout the year.

Текст научной работы на тему «ДОН МАҲСУЛОТЛАРИНИ СИФАТ ВА ХАФСИЗЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШДА ҚАЙТА ИШЛАШ КОРХОНАЛАРИНИНГ ЎРНИ»

ДОН МАХСУЛОТЛАРИНИ СИФАТ ВА ХАФСИЗЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШДА ЦАЙТА ИШЛАШ КОРХОНАЛАРИНИНГ УРНИ

А. М. Назаров X,. Т. Ашуров

Тошкент давлат аграр университети nazarov@mail .ru

АННОТАЦИЯ

Донни саклаш ва кайта ишлаш корхоналари куп ассортиментли махсулот ишлаб чикарувчи узок занжирли технологияга асосланган йирик тармок хисобланади. ^ишлок хужалигида етиштирилган дон бир йилда бир марта саклаш учун кабул килиб олинади ва ундан жорий йил давомида фойдаланилади.

Калит сузлар: Озик-овкат махсулотларини ишлаб чикариш, Дон махсулоти, Сифат курсаткичлари, Махсулот сифати.

ABSTRACT

Grain storage and processing enterprises are a large network based on long-chain technology, producing a wide range of products. Grain grown in agriculture is taken for storage once a year and used throughout the year.

Keywords: Food Production, Cereal Product, Quality Indicators, Product Quality.

КИРИШ

Идтисодий ислохот изчил амалга оширилаётган хозирги даврда ахолини озид - овдат махсулотларига булган талабини туларод дондириш ва бу сохадаги таъминотни тубдан яхшилаш энг долзарб масалалардан бири хисобланади. Бу вазифаларни муваффадиятли хал этишда айнидса, дон махсулотларини саклашда ва дайта ишлашдек мухим вазифага алохида эътибор бериш талаб дилинади.

Кейинги йилларда дишлод хужалик махсулотларни дайта ишлайдиган корхоналар сони бир мунча ортди. Бу еса кичик тадбиркорлик ва инновацион технологояларни Узбекистонда ривожланиши натижасидир. Шу боис, Президентимиз Ш.М.Мирзиёевни 2018 йилни Фаол тадбиркорлик, инновацион гоялар ва технологияларни

May, 2022

27

куллаб-кувватлаш йили деб еълон килишлари бизларни шу масалага жиддийрок карашимизга ундайди.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

^ишлок хужалиги махсулотларини кайта ишлаш саноатида донни саклаш ва кайта ишлаш корхоналарининг салмоги юкори. Узбекистон Республикаси ахолисининг нон махсулотларига булган истеъмол даражаси билан дунёда энг юкори уринда булган давлатлардан бири хисобланади. Республикамизда ахоли жон бошига бир йилда уртача 170 кг ун ва ун махсулотлари тугри келади ( Россияда 122 кг, АКЩ-да 57 кг )1.

Республикамиз ахолиси учун асосий озик-овкат махсулоти хисобланган ун ва ун махсулотларининг сифати ва микдорига булган талабнинг йилдан-йилга ошиб боришига боглик муаммолар мавжуд. Галла етиштириш ва ахолининг усиш динамикасини тахлил киладиган булсак, дон экиладиган экин майдонлари ва хосилдорликка нисбатан ахолининг усиш даражаси анча юкоридир. Чунки Узбекистон Республикаси худудий жихатдан маълум бир доирада чегараланганлиги сабабли кишлок хужалигида дон экиладиган экин майдонларини кенгайтиришнинг хам имкониятлари чегаралангандир. Бу эса уз навбатида дон махсулотлари таъминоти ва унинг асосий хом ашёси булган бугдойдан тежаб-тергаб фойдаланиш каби муаммоларни келтириб чикаради.

Ахолини озик-овкат махсулотлари билан таъминлашнинг узига хос хусусиятлари мавжуд булиб, биринчидан, ахолининг бу махсулотлар билан уз вактида хамда етарли даражада таъминланмаслиги туфайли ижтимоий турмушнинг пасайиши натижаси жамият тараккиёти ва ишлаб чикаришнинг самарадорлик даражасига бевосита салбий таъсир килади.

Иккинчидан, озик-овкат махсулотларининг истеъмолга яроклилик муддати жуда киска даврни уз ичига олганлиги сабабли уларни ишлаб чикариш, саклаш ва сотиш маълум бир белгиланган даврда амалга оширилади, яъни «Ишлаб чикариш-саклаш-жунатиш-истеъмол» занжирли жараён аник бир вактни талаб килади.

Учинчидан, ахолининг соглиги биринчи уринда истеъмол килинадиган озик - овкат махсулотларининг турлари, сифати, тайёрланиш ва сакланиш технологиялари хамда муддатларига риоя килинишига куп жихатдан боглик. Бу уз навбатида донни саклаш ва кайта ишлашда хамда олинган махсулотни истеъмолчиларга жунатишда ута эхтиёткорликни талаб килади. Масалан, дон гарамининг ичида бегона ва

May, 2022

28

3axapnu ycHMnuKnap ypyFnapu apanamMacuHHHr MetepugaH omumu (Metep Syfiuna 0,2 ^ororana, ^yMnagaH 3axapnu yraapHHHr ypyrn 0,05 ^ororana), 6y goHgaH TafiepnaHraH yH Ba yH MaxcynoTnapugaH ^ofiganaHum hhcoh opraHH3MHHHHr 3axapnaHHmura onuö Kenumu MyMKHH.

TypTHHHHgaH, hhcoh ynyH öupuHHH эxтнe^ xucoönaHraH o3h; - oB;aT MaxcynoTnapHHHHr TaHHapxu eKH öaxocu axpnn TypMym gapa^acura öeBocma Tatcup KypcaTyBHH oMungup. 03h; - oB;aT MaxcynoTnapuHHHr acocufi khcmhhh, afiHu;ca, TatKugnaö yTraHHMH3geK, Y3ÖeKHCTOH axonucu ynyH yH Ba yH MaxcynoraapH Tammn Kunagu. 03hk- oB;aT MaxcynoraapuHH umnaö HHKapum, caK^arn, HCTetMonnunapra ^yHaramgaru y3ura xoc xycycutfraapHHHr öapnacuHH yH Ba yH MaxcynoTnapu y3uga My^accaM этгaн.

Yh öeöaxo O3u; - OB;aT MaxcynoTH öynuö, y3uga hhcoh opraHH3MH ynyH 3apyp öynraH acocufi BUTaMUHnapHH Ba KHMeBufi öupuKManapHH HaMoeH Kunagu. YHgaH acocaH hoh, KaHgonaTHunuK Ba MaKapoH MaxcynoraapuHH Tafiepnamga, myHHHrgeK, o3 Mu;gopga TyKHMaHunuK Ba KHMe caHoarnga ^ofiganaHunagu. TapuxHH Ba apxeonoruK MyTaxaccncnapHUHr ^HKpuna, yHgaH ^ofiganaHum hhcoh xaeTuga onoBHHHr nafigo Synumu öunaH öofhhk экaн.

AxonuHH goH Ba goH MaxcynoTnapu öunaH

TatMHHnamHHHr «Ha öup y3ura xoc xycycHATH, Kumno; xy^anuruga goH öup fiunga öup MapTa eTumTupunagu, neKHH yHgaH fiun gaBoMuga ^ofiganaHunagu.

AxonuHH y3nyKCH3 goH Ba goH MaxcynoTnapu öunaH TatMHHnaö Typum Ma;caguga TatMHHoT pe^acu Ty3unagu. TatMHHoT pe^acu Kyfiugaru MatnyMoraap acocuga maKnnaHagu:

1) gaBnaTHHHr MaxcynoT HaBH Ba Typu öyfiuHa goH MaxcynoTnapura öynraH эxтнe^н;

2) gaBnaTHHHr goH eTumTupum hmkohhath;

3) gaBnaTHHHr goH Ba goH MaxcynoTnapu öunaH TatMUHnaHumugaru opTHKHanuK eKH eramMoBHunuK MHKgopu.

May, 2022

29

Таъминот режаси асосида таъминот баланси тузилади ва уни тузишда куйидагилар асосий манба булиб хисобланади:

1) хисобот даври бошига дон ва дон махсулотларининг колдиги;

2) давлатга дон тайёрлаш мажбуриятлари буйича доннинг келиши;

3) дон ва дон махсулотларининг импорти;

4) бошка манбалар хисобига келиши;

5) дон ва дон махсулотларининг таксимоти.

Давлат дон ва дон махсулотлари таъминот балансини тузишда таксимот маълумоти ва манбалари катта ахамиятга эга. Дон таксимоти манбаларига куйидагилар киради:

1) ун ва ун махсулотларини ишлаб чикаришга;

2) ёрма ишлаб чикаришга;

3) дондан бошка саноат корхоналарида (спирт, пиво, ёг, крахмал кабиларни олиш) фойдаланишга;

4) омухта ем ишлаб чикаришга;

5) экспорт учун;

6) уруглик учун;

7) бошка максадлар учун.

Давлатнинг дон ресурслари билан таъминлаш баланси одатда хар бир кишлок хужалиги йили буйича тузилади. Балансни тузишда ишлаб чикариш харажатлари хамма моддалар буйича хисобга олинади, кейин ресурслар аникланади. Ресурслар буйича харажатлар ортиб борган сари, давлатнинг импорт хажми ортиб бораверади ёки давлатнинг захира фондига боглик булиб колади.

Бундан куриниб турибдики, жамият тараккиёти, ахолининг усиб бориши билан дон махсулотларига булган талабнинг усиб бориши кабилар бозор муносабатлари шароитида хам донни саклаш ва кайта ишлаш тармогида самарадорликка эришиш ва уни такомиллаштириб бориш зарурий вазифалардан бири булиб колди.

Дон махсулоти булган «Ун» сузига доимо унинг тури ва нави кушиб айтилади.

Масалан, бугдой уни, арпа уни, жавдар уни кабилар ёки олий навли ун, биринчи навли ун, иккинчи навли ун хамда жайдари ун. Асосан истеъмол учун бугдой унидан фойдаланилади.

Мау, 2022

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Мураккаб технологияни куллаш билан ун навлари хосил килинади. Тармокнинг узига хос хусусиятларидан бири хам бир хил хом ашёдан бир вактнинг узида бир неча навли махсулот олишдир. Шунингдек, уша хом ашё чикиндисидан кишлок хужалик хайвонлари учун бир неча турдаги озука махсулотлари хам тайёрланади. Шу сабабли бу тармокни чкиндисиз ишлаб чикариш деб атаса булади.

Донни саклаш ва кайта ишлаш корхоналари куп ассортиментли махсулот ишлаб чикарувчи узок занжирли технологияга асосланган йирик тармок хисобланади. Таъкидлаб утганимиздек, кишлок хужалигида етиштирилган дон бир йилда бир марта саклаш учун кабул килиб олинади ва ундан жорий йил давомида фойдаланилади. Захирадаги хом ашё бирданига ишлаб чикаришга берилмайди ва хар бир кабул килинган дон партиялари буйича алохида-алохида сакланиш муддати белгиланади. Бундан куриниб турибдики, донни саклаш ва кайта ишлаш корхоналари республикамизнинг озик-овкат захирасини таъминловчи тармок хам хисобланади. Шунингдек, бу тармок ун ишлаб чикариш билан бир вактда кишлок хужалик хайвонлари учун хам омухта ем ишлаб чикариш билан хам шугуллнади.

Донни саклаш ва кайта ишлаш корхоналарининг яна бир узига хос хусусиятларидан бири - сакланаётган донда табиий йукотиш микдорининг юкорилигидир. Шунга кура хар бир дон тури буйича сакланиш муддати ва турига караб табиий йукотиш меъёрлари белгиланади.

Бу меъёрлар буйича табиий йукотиш харажат сифатида махсулот ишлаб чикариш таннархига кушилади, меъёрдан ошган кисми жавобгар шахсдан ундирилади. Ушбу тармокда ишлаб чикарилган махсулотда хом ашё сигими айтиб утганимиздек, юкоридир. Бу эса хом ашёдан тежаб-тергаб фойдаланиш билан махсулот таннархини пасайтириш имкониятлари мавжудлигидан далолат беради.

Келтирилган узига хос хусусиятлар, мураккаб технология уз навбатида уларда ташкил килинган хисоб тизимининг мураккаблашувига олиб келади.

May, 2022

31

Хрзирда бу тармокда хисоб юритишда 170 дан ортик бошлангич хужжатлардан фойдаланилади. Шундан 100 га якини бевосита ишлаб чикариш харажатларини назорат килиш ва хисобга олишга тааллукли.

Юкоридаги вазифаларни бажариш кишлок хужалигида етиштирилган донни саклаш учун кабул килишдан бошланади. Агарда дон белгиланган меъёрлар буйича кабул килинмаса, унда режалаштирилган максадларда фойдаланишда салбий натижалар содир булиши мумкин. Кабул килинаётган дон куйидаги талабларга тула жавоб бериши керак:

намлиги 13-14 фоизгача, бошка аралашмалар микдори 2 фоизгача, зарарли аралашмалар 0,2 фоизгача, шундан захарли усимликларнинг уруги аралашмаси 0,05 фоиз, бошка дон аралашмалари 5 фоизгача, пуч дон аралашмаси 1 фоизгача.

ХУЛОСА

Бизнинг фикримизча, таъкидлаб утилган барча узига хос технологик хусусият ва талаблар тармокнинг сифат курсаткичларини белгилаб беради. "Махсулот сифати - бу буюмни белгиланган максадда фойдаланиш учун яроклилигини белгиловчи хусусиятлар мажмуидир"1 Демак, дон махсулотларининг истеъмол хафсизлигини таъминлаш хам тармокнинг бир сифат курсаткичидир. Сифат ва микдор курсаткичлари бир-бирини инкор килмайдиган курсаткичлар булиб, улар куп холларда тескари мутаносиб равишда муносабатда буладилар, яъни сифатнинг усиши микдорнинг пасайиши ёки микдорнинг усиши сифатнинг пасайишига олиб келиши мумкин. Айникса, сифат курсаткичлари микдор курсаткичларига купрок уз таъсирини утказади.

REFERENCES

1. Узбекистон республикаси Вазирлар махкамасининг 2019 йил 14 мартдаги "Узстандарт агентлиги хузуридаги стандартлаштириш, сертификатлаш ва техник жихатдан тартибга солиш илмий-тадкикот институти фаолиятини ташкил этиш тугрисидаги"ги 220-сонли карори (1-4 илова)

2. Абдувалиев А.А.,"Метрология, стандартлаштириш ва сертификатлаштириш" Дарслик "Шарк" 2018. 607-Б.

3. Парпиев М.П., Назаров А.М. "Стандартлаштириш асослари" Укув кулланма. -Тошкент: ТДАУ, 2022. 115 б.

4. Буриев Х., Жураев Р., Алимов О. Мева-сабзавотларни саклаш ва уларга дастлабки ишлов бериш. Т.: «Мехнат»,

May, 2022

32

2002.

5. Орипов Р.О. ва бош. Кишлок хужалиги махсулотларини саклаш ва кайта ишлаш технологияси. Т.: «Мехнат», 1991.

6. Остонакулов Т.Э., Нарзиева С.Х. Мевачилик асослари. Укув кулланма. Т.:

7. Бузнашвиди П.Ш., Устинников В.Д., Степанов В.Н. Экструдированные продукты // Пищевая промышленность. 1990. № 2. С.41.

8. Бурцев А.В. Совершенствование технологии экструдированных продуктов на основе ростительного и животного сырья. Автореф. Дисс. Канд. Техн. Наук. -Краснодар: КубГТУ, 2003. - 24с.

2010.

May, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.