Научная статья на тему 'ЖИНОЯТЧИ ХУЛҚИНИ ТАҲЛИЛ ҚИЛИШДА ПРОФАЙЛИНГ ТЕХНОЛОГИЯСИНИ ҚЎЛЛАШ ИМКОНИЯТЛАРИ'

ЖИНОЯТЧИ ХУЛҚИНИ ТАҲЛИЛ ҚИЛИШДА ПРОФАЙЛИНГ ТЕХНОЛОГИЯСИНИ ҚЎЛЛАШ ИМКОНИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

826
209
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
профайлинг / профиль / психологик портрет / жиноят / криминал / психотип / технология / қотиллик / profiling / profile / psychological portrait / crime / criminal / psychotype / technology / murder.

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Эркинбай Ниязметович Сатторов, Мирзаакрам Собиржонович Қодиров

Мазкур мақолада дастлабки терговни ташкил этиш босқичида профайлинг технологиясининг ахамиятли жиҳатлари кўрсатиб ўтилган. Шунингдек, криминал профайлингни дастлабки терговни ташкил этиш босқичида қўллаш бўйича жаҳон етакчи психологларининг қарашлари ва криминал психотиплар ҳақида батафсил маълумотлар келтирилган. Шунингдек, мақолада профайлингдан жиноятчи шахсини аниқлашда фойдаланиш имкониятлари кўрсатиб ўтилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

POSSIBILITIES OF APPLICATION OF PROFILE TECHNOLOGY IN THE ANALYSIS OF CRIMINAL BEHAVIOR

This article highlights the important aspects of profiling technology at the stage of organizing the initial investigation. It also provides detailed information on the views of the world's leading psychologists on the application of criminal profiling at the stage of organizing the initial investigation and criminal psychotypes. The article also shows the possibilities of using profiling to identify an offender

Текст научной работы на тему «ЖИНОЯТЧИ ХУЛҚИНИ ТАҲЛИЛ ҚИЛИШДА ПРОФАЙЛИНГ ТЕХНОЛОГИЯСИНИ ҚЎЛЛАШ ИМКОНИЯТЛАРИ»

ЖИНОЯТЧИ ХУЛКИНИ ТАХ,ЛИЛ КИЛИШДА ПРОФАЙЛИНГ ТЕХНОЛОГИЯСИНИ КУЛЛАШ ИМКОНИЯТЛАРИ

Эркинбай Ниязметович Сатторов

Узбекистан Республикаси Бош Прокуратураси академияси психологик таъминлаш булим бошлиги, Психология фанлари номзоди, доцент

Мирзаакрам Собиржонович Кодиров

Божхона институти ^айта тайёрлаш ва малака ошириш факультети катта уцитувчиси

АННОТАЦИЯ

Мазкур мацолада дастлабки терговни ташкил этиш босцичида профайлинг технологиясининг ахамиятли жихдтлари курсатиб утилган. Шунингдек, криминал профайлингни дастлабки терговни ташкил этиш босцичида цуллаш буйича жах,он етакчи психологларининг царашлари ва криминал психотиплар хдцида батафсил маълумотлар келтирилган. Шунингдек, мацолада профайлингдан жиноятчи шахсини аницлашда фойдаланиш имкониятлари курсатиб утилган.

Калит сузлар: профайлинг, профиль, психологик портрет, жиноят, криминал, психотип, технология, цотиллик.

POSSIBILITIES OF APPLICATION OF PROFILE TECHNOLOGY IN THE ANALYSIS OF CRIMINAL BEHAVIOR

Erkinbay Niyazmetovich Sattorov

Associate Professor, Head of the Department of Psychological Support of the Academy of the Prosecutor General's Office of the Republic of Uzbekistan, Candidate of Psychological

Sciences

Mirzaakram Sobirjonovich Kodirov Senior Teacher, Faculty of Retraining and Advanced Training of the Customs Institute

ABSTRACT

This article highlights the important aspects of profiling technology at the stage of organizing the initial investigation. It also provides detailed information on the views of the world's leading psychologists on the application of criminal profiling at the stage of organizing the initial investigation and criminal psychotypes. The article also shows the possibilities of using profiling to identify an offender.

Keywords: profiling, profile, psychological portrait, crime, criminal, psychotype, technology, murder.

КИРИШ

Хукукни мухофаза килувчи органлар тизимида тергов фаолияти узига хослиги билан ажралиб туради. Чунки дастлабки тергов харакатларини олиб бориш, вокеа содир булган жойни куздан кечириш, тинтув ва бошка тергов харакатлари доимий равишда жабрланувчи, гумон килинувчи, айбдор ва бошка турли тоифадаги одамлар билан учрашиш, улар билан мулокотга киришиш заруратини келтириб чикаради ва терговчидан чукур психологик билимларни талаб килади. Бу эса ходимлардан психология фанини, шунингдек, Хукукни мухрфаза килувчи органлар фаолиятида юз берадиган салбий психик ходисалар (рухий холатлар ва жараёнлар, психологик хусусиятлар)ни яхши билиш, уларга карши доимо тайёр туришни такозо этади.

Куплаб илмий нашрларда хукук-тартибот ва хукукни мухофаза килиш фаолиятида зуравонлик жиноятларини содир этган шахсларнинг шахси ва хулк-атвори хакидаги билимларни куллаш муаммолари мухокама килинмокда. Хорижий тадкикотлар натижасида олинган маълумотларга кура хукукни мухофаза килувчи органлар ходимларининг касбий фаолиятини психологик куллаб-кувватлашда янги йуналиш пайдо килиниши кераклиги такозо этилмокда. Гап психологик усуллар мажмуидан фойдаланган холда шахсларнинг вербал ва новербал хатти-харакатларидан хусусий белгиларини тахлил килиш асосида унинг нима уйлаётганлигини, рост ёки ёлгон гапираётганлигини киска фурсатларда аниклаб олиш техникаси, яъни профайлинг методи тугрисида бормокда. Ушбу йуналишдаги билимлардан хукук-тартибот ходимлари жиноятларни аниклашда, хал этиш ва тергов килиш жараёнида фойдаланишнинг имкониятларини беради. Биз хам ушбу маколада дастлабки терговни ташкил этиш боскичида профайлинг методи кулланишининг афзалликлари хакида тухталиб утамиз.

Авваломбор дастлабки тергов тушунчасини психологик талкинига тухталсак. Дастлабки тергов - конунни куллаш максадида терговчи (суриштирувчи) содир этилган жиноят тафсилотларини ойдинлаштиришга каратилган мулокотга киришиш, кузатиш, эшитиш, ташкил этиш, эслаш, идрок этиш, хаёлан тиклаш, тафаккур килиш, тусмол килиш, хулосага келиш ва карор килиш жараёнларидан иборат аклий фаолиятидир.

Дастлабки терговда психологик билимлардан фойдаланишга зарурат тугилади. Шу жумладан кейинги пайтларда бутун дунёда хукукни мухофаза килувчи органлар томонидан кулланилаётган профайлинг технологиясини куллаш ходимнинг фойдали иш коэффициентини сезиларли даражада оширади.

Шунингдек, бундай билимларнинг кулланилиш кулами ва мазмунига караб, фаолият самарадорлиги шунчалик ижобий булади. "Профайлинг" атамаси инглизча "profile" - профиль сузидан келиб чиккан ва дастлаб жиноят жойидаги излар асосида номаълум шахснинг кидирув психологик портретини (профилини) тузишда кулланилган.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Хрзирги кунда хорижий мамлакатлар хукукни мухофаза килиш органлари фаолияти доирасида икки жабхада профайлинг ишлари олиб борилмокда. Биринчиси, криминал профайлинг доирасида. 1888 йилда психологик портрет тузишга дастлаб уринганлардан бири британиялик жаррох Томас Бонд (чавакдовчи Жек шахсига нисбатан куллаган) хисобланади. Гарбда шахсни профиллаш 1985 йилда Федерал кидирув бюроси (ФБР)да П. Брукс ва Р.Рёсслер рахбарлигида зурлик ишлатилган серияли жиноятларни фош этишга кумакла-шиш максадида ишлаб чикилиб, зуравон жиноятчиларни ушлашнинг VICAP (зуравон жиноятчиларни аниклаш дастури) дастури доирасида кулланилган. Зуравон жиноятчиларни хибсга олиш дастурининг ишлаши зуравон табиатга эга булган, маниакл хулк-атворли шахсларни кетма-кет жиноятларини аниклашга ёрдам беради. Австрия, Германияда бундай дастур VICLAS (зуравон жиноятчиларни узаро алокадорлигини тахлил килиш тизими) деб аталади. Ушбу дастурнинг асосий максади терговга кумаклашиш булиб, хулк-атворга оид курсаткичлар акс этган психологик портрет тузишда намоён булади.

Криминал профайлинг деганда, шахснинг узига хос фазилатларини ташхислаш буйича психологик услублар мажмуасидан фойдаланган холда тахминий (кидирилаётган) жиноятчини психологик портретини тузиш тушунилади. Криминал профайлинг услубиёти, жиноий иш материаллари билан ишлаш ва исботларни талкин килишни назарда тутади. Профайлер ишининг натижаси булиб, криминал профил - содир этилган жиноят ёки жиноятлар серияси негизида жиноятчи хамда курбоннинг шахси ва хулк-атвори тавсифлаб берилган юридик ахамиятга эга булган хужжат хисобланади.

Одатда, суд ва криминал психология доирасида олиб бориладиган тадкикотларда гумонланувчи, айбланувчи, судланган шахсини урганиш хажми аникланади, лекин бу шахсни урганиш хажми ёки схемаси, хар кандай психологик тадкикот объектига тааллукли булиши мумкин: ижтимоий-демографик маълумотлар; жиноий-хукукий маълумотлар; тиббий маълумотлар;

ташки (жисмоний) маълумотлар; хаёт йули; турмуш тарзи; ахлоки; шахснинг йуналганлиги; кобилиятлари; мижози; табиати ва бошкалар.

Иккинчиси, транспортдаги "профайлинг" тушунчаси хаво сафарида хавфли шахсларни аниклаш учун парвоздан олдинги текширув пайтида йуловчиларни кузатиш ва интервью олиш технологиясига ишора килади. Бу йуналиш, божхона органлари фаолиятида истикболли хисобланади.

Профайлинг услубини куллаш асосига коррупцион, террорчилик жиноятлар, гиёхванд моддалар, психотроп воситалар, курол-ярог ва ук-дориларнинг ноконуний айланиши, шунингдек серияли жинсий жиноятларни содир этувчи жиноятчиларни хулк-атворининг доимийлигини киритиш зарур. Шу билан бир вактда, жиноятларнинг узи каби жиноий суикасдларни хам идентификациялаштириш максадида психологик билимларни куллаш имкониятларини бахолаш максадга мувофикдир. Хрзирги вактда бу йуналишдаги тажриба, жиноятни содир этишга алокадорлик кидирув белгиларини аниклаш учун аникланмаган шахсни (жиноятчини, бузувчини) психологик портретлашнинг (профиллашнинг) турли моделларини таърифлаб беради. Эхтимолий шубхали шахснинг жиноятни ёки шундайни содир этиш суикасдига алокадорлигини исботлашнинг илмий асослаш зарурияти, криминалистика, психиатрия, психология каби илмий сохаларда шакллантирилган билим, восита ва услубларнинг амалдаги хукук-тартибот фаолиятига интеграциялаш нукта-назарида ётади. Хрзирги вактгача, хизмат фаолиятини психологик таъминлаш доирасида ёлгон феномени ва яшириладиган маълумотларни урганишнинг назарий ва амалий жихатларига тегишли булган ахборотларнинг катта хажми тупланган. Бу масалани хал этиш учун, жиноий хатти-харакатнинг субъектив психологик томони элементларини -хукукбузарнинг профилига бирлаштирилган унинг шахсий фазилатларини акс эттирувчи хатти-харакатларидаги баъзи бир жихатларини урганиш истикболли хисобланади. Бу услуб, жиноятнинг барча криминалистик таърифлари айбдорнинг шахси ва хулк атворининг билвосита ёки бевосита акси деган холатга таянади.

Хукук-тартибот органларининг амалий фаолиятида жиноятчини портретлаш масалалари билан бир катор хорижий давлатлар: АКШ, Буюк Британия, Канаданинг мутахассислари шугулланишган. Натижада бир нечта мустакил моделлар (профиллар): Д.Россмо географик модели (Канада), Д.Кантер модели (Буюк Британия), Федерал кидирув бюросининг - Ф^Б модели (А^Ш) яратилган.

МУХРКАМА

АКТТТдаги Ф^Б Академиясининг (Квантико, Виржиния штати) хулкк-атвор фанлари булими ходимлари томонидан психологик профиллаш дастури ишлаб чиккилган. Р.Ресслер томонидан Ушбу усулнинг куйидагича таърифи берилган: "шахснинг умумий тавсифини ташкил этувчи индивидумнинг барча психологик таърифларини у томонидан содир этилган жиноятлар тахлили асосида идентификациялаш жараёни" Турли хилдаги, шу жумладан террористик тусдаги жиноятларнинг криминалистик тавсифлари бир вактнинг узида камокдаги жиноятчиларнинг шахсий ва хулк-атвор фазилатларини тадкик этган холда синчиклаб тахлил килинган. Ушбу маълумотларни таккослаш жиноятни содир этган шахснинг белгилари ва у томонидан содир этилган жиноий харакат белгилари уртасида статистик ахамиятга эга алокаларни урнатишга имкон берди. Бир неча йиллардан кейин шахси аникданмаган жиноятчининг психологик профилини тузиш услуби ишлаб чикилди. Ушбу услубни амалиётда куллаш жараёнида жиноят вокелигининг хулк атвор реконструкцияси амалга оширилди. Ушбу муолажа кетма-кетликда куйидагиларни уз ичига олган:

• психологик талкин нуктаи назаридан ахамиятли булган маълумотларни туплаш;

• жиноятнинг умумий куринишида харакатларни бажариш мантики ва мотивацион томонларини аникдаш;

• жиноятчи томонидан бу ёки бошка харакатларни бажариш кетма-кетлигини аникдаш;

• айбдорнинг тавсифлари ва кидирув белгиларини аниклаш;

• кейинги кидирувни утказиш стратегияси буйича тавсияларни ишлаб чикиш.

Кургазма мисоли сифатида жинсий жиноятларни кидирувини амалга оширишда шахснинг профилланишини куллаш амалий тажрибаси хакидаги маълумотларни келтириш зарур. Ю.М.Антонян жинсий жиноятларга шахснинг жинсий кечинмалари, жинсий кизикишлари ва мотивлари, жинсий хаёти ва унинг жинсий муносабатлари билан боглик булган, ноконуний хаётдан махрум килиш холатларини киритишни таклиф килади. Бу котилликлар шахвоний, масалан, зурлаш каби хатти-харакатлар билан кузатилмаса хам, узининг ички мазмуни ва субъектив маъноси буйича айбдорнинг жинсий хаёти, унинг карама-карши жинсдаги шахслар билан муносабатлари билан шартланади. Бундай котилликларда жинсий туртки (мотивация) жиноятчи томонидан уз муддаосини

айтиш ёки курбоннинг жинсий аъзолари билан манипуляциялар, шу жумладан символик жинсий харакатларни бажариш даражасида кузатилади.

Ушбу муаммони хал этиш учун, криминал хатти харакатнинг субъектив психологик томони элементларини - жиноятчининг шахсий фазилатларини акс эттирувчи ва жиноятлар серияси доирасида маълум бир доимийликда намоён булувчи уни хулк атворининг баъзи бир жихатларини урганиш, кидирув жараёнида самарали хисобланади.

НАТИЖАЛАР

Д.Дуглас ва К.Манн жиноятчиларнинг (хусусан, серияли котилларнинг) криминал хулк-атворини бахолаб туриб, жиноятчининг харакати усули (modus operandi) ва унинг купинча "жиноят дастхати" деб аталувчи автографини (signature) чегаралаб куйишган. Ушбу тушунча, криминал максадга эришиш учун зарур булган харакат усулини тавсифлайди. Жиноят дастхати (жиноятчининг дастхати) жиноий фаолиятнинг операционал томони, унинг динамик ташкил этувчиси (тажриба таъсирида узгарувчи) ва адаптив ташкил этувчисининг (ситуатив омилларнинг таъсирига берилувчи) уйгунлигидан иборат. Дастхатда, янада индивидуаллаштириладиган, вактда доимий, вазиятда тургун булган криминал хулк-атворнинг мазмунли томони намоён булади ва криминал максадга эришиш учун зарур булиб хисобланмайди. Жиноятчининг дастхати, унинг когнитив ва эмоционал жараёнлари динамикасига таъсир курсата туриб, жиноятчи хулк-атвори турткисининг асосида ётади, бу эса охир окибатда унинг шахси, турмуш тарзи, хаёт мазмуни, жинсий тажрибаси ва бошка куплаб фазилатларининг билвосита акси булади.

Масалан, Д.Дуглас ва К.Манн серияли котил дастхати (signature analysis) тахлили заруриятини асослайдилар, уни утказиш жараёнида жиноятлар хакидаги маълумотларни психологик талкин этиш оркали бир катор криминал холатларда хулк-атвор доимийлигини аниклаш имконияти очилади. Профиллашнинг мухим жихати булиб, диккатни "жиноий хулк-атвор далилларига" каратиш хисобланади, масалан, тергов (тергов ёки юзма-юз учраштириш) харакатларини утказишда уларга куйидагилар киради:

1) рухий холатнинг умумий ноадекватлиги;

2) хукук-тартибот органлари ходимлари билан мулокот килишдаги хулк-атворнинг нотабийлиги ва ясамалик;

3) атрофида булаётган нарсаларга бефарклик.

Профайлинг психотехникаларига тезкор мулокотни урнатиш ва зарур маълумотларни олиш максадида мулокот килиш ва эхтимолий жиноятчига таъсир курсатишнинг турли хил техникаларини киритиш зарур. Терговчи профайлингга оид булган барча йуналишларни эгаллай олса каршисида турган шахс хакидаги маълумотларни киска фурсат ичида аниклай олади. Бунинг учун у визуал психодиагностика, графалогия, физиогномика, эмоцияларни укиш, паралингвистик воситалар оркали ёлгоннинг белгиларини аниклаш техникаларини ва бошка шу каби касбий компетенцияларни узлаштира олса жиноятчининг хакикий профилларини ярата олади.

Криминал профайлингда кидирилувчи, гумонланувчи (айбланувчи) шахсини урганиш асосини амалий характерология ташкил килади. Хорижий психологияда маълум бир психотипга (акцентуация) караб одамларнинг шахс хусусиятларини турли хил таснифлаш мавжуд (К.Леонгард, К.Г.Юнг, Р.Кречмер,

A.Кемпински, А.Е.Личко, А.П.Егидес, В.В.Пономаренко). Шу билан бир вактда, Россия юридик психологиясида жиноятчини психологик портретини тузишнинг турли вариантлари ва схемалари таклиф килинган (А.И.Анфиногенов,

B.Л.Васильев, Ю.В.Чуфаровский, Г.Г.Шиханцов). Улар серияли котил шахсини батафсил куриб чиккан. Лекин, шу вактнинг узида, терговда иштирок этаётган ходимлар амалий фаолияти нуктаи назаридан етарли даражада мухим ва зарур булиб, уз шахсининг бошка хусусиятлари билан бирга, террорчилик харакати, боскинчилик, таловчилик, безорилик, саломатликка турли даражадаги тан жарохатлари етказиш ва бошкаларни содир этишга мойил булган агрессив психотипларнинг характерологиясини тулик урганиб чикиш максадга мувофик булади.

Биз, юкорида курсатиб утилган олимлар томонидан таклиф этилган катта хажмдаги психотиплар таснифларидан психолог, собик терговчи В.В.Пономаренко томонидан таклиф килинган таснифни энг батафсил ва аник намоён булувчи мезонларга эга булган тасниф деб хисоблаймиз. Мазкур таснифга кура шахснинг криминал профилини ташкил килиши мумкин булган агрессив психотипларга куйидагилар киради: истероид, эпилиптоид, параноид, шизоид. Бошка - гипертим, эмотив, хавотирли-шубхали психотипларнинг -жиноятни ташки таъсирсиз содир этишга булган кобилиятлари даражаси жуда паст.

Жиноий иш материалларини тахлил килгач, мутахассис ходим шахсни урганиш схемасини ишлаб чиккандан сунг, жиноят содир этишда гумон килинган шахслар доирасини торайтириши мумкин, бу купинча жиноятлар

агрессив психотиплар томонидан содир этилади, улар истероид, эпилептоид, параноид ва шизоидни уз ичига олади. Айнан иш жараёнида шу каби психологик маълумотларга риоя килса вакт анча кискариб, жиноятчининг хакикий профили хам аён булиши мумкин.

ХУЛОСА

Хукук-тартибот органлари хизмат фаолиятининг илмий-услубий таъминоти тизимини, хизмат вазифаларини хал этиш самарадорлигини ошириш максадида кулланилиши зарур булган криминологик, криминалистик, психиатрик, психологик технологияларга асосланган профайлинг сохасидаги билим, услуб ва технологиялар мажмуасига эга булган тегишли мутахассисларсиз яратиш ва фаолият курсатиши мумкин эмас. Хрзирги вактда хукуни мухофаза килувчи органлар ходимларининг малака ошириш дастурларига, эхтимолий хавфли субъектларнинг (жиноятни содир этишда гумон килинаётган, жиноят, шу жумладан террористик характердаги ва х.к.) эмоционал холати новербал профиллари услуби сифатида профайлинг психотехнологияси элементларини киритиш зарур. Шунингдек, дастлабки тергов жараёнида хулк-атвор тахлили (профайлинг) сохасида махсус тайёргарликка эга булган профессионал психологларнинг иштироки мухим хисобланади. Тезкор-кидирув фаолиятини амалга оширувчи гурухларга профайлерларни жалб этиш, энг мураккаб жиноий ишлар буйича дастлабки терговни олиб боришда самарали хисобланади. Мазкур амалий фаолиятни котилликлар, боскинчилик, террорчилик, иктисодий ва коррупцион жиноятлар, шунингдек вояга етмаган ва кекса ёшдагиларга нисбатан жиноятларнинг очилиши ва олдини олишни таъминлашга йуналтириш, профайлерларнинг ихтисослашувларини эса олий касбий таълим муассасалари, шу жумладан идоравий буйсуниш линияси буйича утказиш самарали.

REFERENCES

1. Дастлабки тергов фаолияти психологияси: Дарслик / Б.Н. Сирлиев, И.А. Соттиев ва бошк.; Ш.Т. Икрамовнинг умумий тахририда. - Т.: Узбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 2015. - 362 б.

2. ^одиров М.С. Профайлинг методининг ривожланиш тарихи. "XXI асрда илм-фан тараккиётининг ривожланиш истикболлари ва улар да инновацияларнинг тутган урни" мавзусидаги Республика 1 -илмий онлайн конференцияси. Тошкент. 2018. 126 б.

3. Асеев В. Г. Мотивация поведения и формирования личности. М., 1976. 246 с.

4. Canter D., Heritage R.A Multivariate Model of Sexual Offence Behavior // The Journal of Forensic Psychiatry. 1989. Vol. 1.

5. Ressler R., Burgess A., Douglas J. Criminal Profiling Research on Homicide. Unpublished Research Report. N. Y., 1982.

6. Лаговский А.Ю., Скрытников А. И., Тележникова В. Н., Бегунова Л. А. Составление психологического портрета преступника: Учеб.-метод. пособие. М., 2000.

7. Феофанов О. А. Агрессия лжи. М.: Политиздат, 1987. 318 с.

8. Фернхем А., Хейвен П. Личность и социальное поведение. М.: Питер, 2001. 360 с.

9. Филонов Л. Б. Психологические способы выявления скрываемого обстоятельства. М.: Изд-во МГУ, 1979. 99 с.

10. Пономаренко, В.В. Практическая характерология с элементами прогнозирования и управления поведением (методика «семь радикалов»). -Ростов-н/Д.: Феникс. 2006. - 252 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.