Научная статья на тему 'ВЫДВИЖЕНИЕ ВЕРСИЙ ПО ПРЕСТУПНЫМ ИНСЦЕНИРОВКАМ ПРИ ОСМОТРЕ МЕСТА ПРОИСШЕСТВИЯ, ИХ ПРОВЕРКА И РАСПОЗНАНИЕ'

ВЫДВИЖЕНИЕ ВЕРСИЙ ПО ПРЕСТУПНЫМ ИНСЦЕНИРОВКАМ ПРИ ОСМОТРЕ МЕСТА ПРОИСШЕСТВИЯ, ИХ ПРОВЕРКА И РАСПОЗНАНИЕ Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
148
24
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Review of law sciences
Область наук
Ключевые слова
инсценировка / версия / расследование / оперативно-розыскная деятельность / осмотр места происшествия / допросы. / dramatization / version / investigation / operational-search activity / the inspection of the scene / interrogations.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Хакбердиев Абдумурод

В настоящее время есть проблемы с привлечением к предварительным дознанию и расследованиям. В данной статье проведен анализ выдвижения версий по преступным инсценировкам при осмотре места происшествия, а также их проверка и распознание. В то же время в статье дано схематическое представление процессуальных действий по признакам инсценировок, выявленным при осмотре места происшествия. Проведен психологический анализ решения о сокрытии мнимого состояния преступления, проведенного следователем, рассматривается значение составления протокола осмотра места фиксации происшествия для выдвижения и проверки версий. В заключении были даны рекомендации по обстоятельствам, на которые следует обратить внимание в следственной практике при осмотре места происшествия. Даны рекомендации по обстоятельствам, которые следует учитывать в следственной практике.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PUTTING FORWARD VERSIONS OF CRIMINAL DRAMATIZATIONS ABOUT THE INSPECTION OF THE SCENE, THEIR VERIFICATION AND RECOGNITION

Currently, there are problems with the involvement of preliminary investigations and inquiries. This article analyzes the promotion of versions of criminal dramatizations about the inspection of the scene as well as their verification and recognition. At the same time, the article provides a schematic representation of the procedural actions based on the signs of dramatizations revealed during the inspection of the scene. A psychological analysis of the investigator’s decision to conceal the alleged state of the crime and the importance of drawing up a protocol of inspection of the place of fixing the incident for the promotion and verification of versions are carried out. At the end of the analysis, recommendations are given on the circumstances that should be paid attention to in investigative practice when examining the scene.

Текст научной работы на тему «ВЫДВИЖЕНИЕ ВЕРСИЙ ПО ПРЕСТУПНЫМ ИНСЦЕНИРОВКАМ ПРИ ОСМОТРЕ МЕСТА ПРОИСШЕСТВИЯ, ИХ ПРОВЕРКА И РАСПОЗНАНИЕ»

UDC: 343.9 (042)(575.1)

^акбердиев Абдумурод

Тошкент давлат юридик университети катта укитувчиси

^ОДИСА СОДИР БУЛГАН ЖОйНИ КУЗДАН КЕЧИРИШДА ЖИНОИй ИНСЦЕНИРОВКА БУЙИЧА ТУСМОЛЛАРНИ ИЛГАРИ СУРИШ, УЛАРНИ ТЕКШИРИШ ВА АНЩЛАШ

Аннотация. Бугунги кунда дастлабки суриштирув ва тергов жараёнларига тааллуцлилик билан боглицмуаммоларучраб турибди. Мазкур мацолада уодиса содир булган жойни куздан кечиришда жи-ноий инсценировка буйича тусмолларни илгари суриш, уларни текшириш ва аницлаш усуллари таулил этилган. Шу билан бирга, мацолада уодиса содир булган жойни куздан кечиришда аницланган инсценировка белгилари буйича процессуал уаракатларнинг схематик тарзда куриниши тузилган. Терговчи томонидан жиноятнинг хаёлий уолатини яшириш царор цабул цилишнинг психологик таулили амалга оширилган. Тусмолларни илгари суриш ва текшириш учун уодиса содир булган жойни куздан кечириш баённомасини тузишнинг ауамияти куриб чицилган. Таулил якунида уодиса содир булган жойни куздан кечиришда тергов амалиётида эътибор берилиши керак булган уолатлар юзасидан таклифлар ишлаб чицилган.

Калит сузлар: инсценировка, тусмол (версия), тергов, тезкор-цидирув фаолияти, воцеа содир булган жойни куздан кечириш, суроц цилиш.

Хакбердиев Абдумурод

старший преподаватель Ташкентского государственного юридического университета

ВЫДВИЖЕНИЕ ВЕРСИЙ ПО ПРЕСТУПНЫМ ИНСЦЕНИРОВКАМ ПРИ ОСМОТРЕ МЕСТА ПРОИСШЕСТВИЯ, ИХ ПРОВЕРКА И

РАСПОЗНАНИЕ

Аннотация. В настоящее время есть проблемы с привлечением к предварительным дознанию и расследованиям. В данной статье проведен анализ выдвижения версий по преступным инсценировкам при осмотре места происшествия, а также их проверка и распознание. В то же время в статье дано схематическое представление процессуальных действий по признакам инсценировок, выявленным при осмотре места происшествия. Проведен психологический анализ решения о сокрытии мнимого состояния преступления, проведенного следователем, рассматривается значение составления протокола осмотра места фиксации происшествия для выдвижения и проверки версий. В заключении были даны рекомендации по обстоятельствам, на которые следует обратить внимание в следственной практике при осмотре места происшествия. Даны рекомендации по обстоятельствам, которые следует учитывать в следственной практике.

Ключевые слова: инсценировка, версия, расследование, оперативно-розыскная деятельность, осмотр места происшествия, допросы.

Khakberdiev Abdumurad

Senior Lecturer of Tashkent State University of Law

PUTTING FORWARD VERSIONS OF CRIMINAL DRAMATIZATIONS ABOUT THE INSPECTION OF THE SCENE, THEIR VERIFICATION AND RECOGNITION

Abstract. Currently, there are problems with the involvement of preliminary investigations and inquiries. This article analyzes the promotion of versions of criminal dramatizations about the inspection of the scene as well as their verification and recognition. At the same time, the article provides a schematic representation of the procedural actions based on the signs of dramatizations revealed during the inspection of the scene. A psychological analysis ofthe investigator's decision to conceal the alleged state of the crime and the importance of drawing up a protocol of inspection of the place offixing the incident for the promotion and verification of versions are carried out. At the end of the analysis, recommendations are given on the circumstances that should be paid attention to in investigative practice when examining the scene.

Keywords: dramatization, version, investigation, operational-search activity, the inspection of the scene, interrogations.

Содир этилган жиноятларни уз вактида фош килиш ва юкори сифатли тергов килишни таъ-минлаш дастлабки тергов самарадорлигини оши-ришнинг энг мухим шарти хисобланади.

Шулардан бири, яъни ходиса содир булган жойни куздан кечиришда фаолиятнинг билиш элемента вазиятни, фактларни, ходисаларни идрок этишни, улар орасидаги сабабчи алокани урнатиш-ни, тусмолларни илгари суришни уз ичига олади.

Фаолиятнинг кидирув элементи такдим этилган тусмолларни текшириш, кидириш, хдциса на-тижасида юзага келган узгаришларни аниклаш, уларни текшириш, излар ва предметларни олиб куйиш хисобланади.

Ходиса содир булган жойни куздан кечи-ришда фаолиятнинг тасдикловчи элементи текши-рув давомида аникланган изларни, предметларни, белгиланган фактларни аниклаш, тасдиклаш ва кайд этишдан иборат.

Ходиса содир булган жойни куздан кечириш-нинг билим ва кидирув элементларининг тарки-бий кисмлари сифатида тусмолларни илгари су-риш ва текшириш ушбу турдаги текширувнинг максадга мувофиклигини таъминлайди ва унинг самарадорлигини оширишга ёрдам беради. Тад-бирнинг мохияти ва унинг алохида холатлари хакидаги тусмолларни илгари суриш ва текши-риш асосида ходиса содир булган жойни куздан кечиришни максадли ишлаб чикариш, уз навбати-да, ушбу тергов харакати баённомасини сифатли тузишга имкон беради.

Максадлилик - хар кандай турдаги тергов текширувининг, шу жумладан, криминалистик амалиёт ва бахтсиз ходиса содир булган жой-ни текширишнинг илм-фан томонидан ишлаб чикилган умумий коидаларидан бири. Максад-ли текширув текширув вактида аникланган хар бир факт ва вазиятнинг ахамиятини, ходисани ва унинг алохида элементларини кайта тиклашни кузда тутади.

Тусмолларни илгари суриш терговчидан ходиса содир булган жойда тасодифан эмас, балки эхтиёткорлик билан ва максадга мувофик булган фактлар ва вазиятларни тулик англашни талаб этади ва умумий бахолашни эмас, балки жиноят изларини топишга имкон беради.

Ходиса содир булган жойни куздан кечириш максадга мувофиклигини таъминлаш учун одатий тусмолларнинг номланиши ва тасдикланишига, шунингдек, ушбу ходисани, унинг индивидуал элементларини ва ушбу ходиса натижасида содир булган жойни тушунтириши мумкин булган тек-ширишни талаб киладиган ходиса шароитларини хисобга оладиган тусмолларга асосланган були-ши керак. Бу эса терговчидан куздан кечириш вактида хар бир харакатнинг йулини ва натижа-ларини доимий равишда тахлил килишни талаб этади.

Тусмоллар муайян фактлар ва холатларнинг мазмунини аниклаш учун хам, ахборот манбала-рини кидириш учун хам (излаш тусмоллари) ту-зилади [1].

Тусмолларни такдим этишда жиноят тури, ушбу жиноятларни содир этишда одатий механизм ва тергов механизми, уларни содир этган шахсларнинг одатий психологик ва бошка хусу-сиятлари х,амда шунга доир бошка х,олатлар х,и-собга олинади. Тусмолларнинг мазмуни тергов-чида текширув вактида мавжуд булган маълумот билан белгиланади.

Одатда жиноят иши кузгатилгунга кадар амалга ошириладиган х,одиса содир булган жой-ни куздан кечиришнинг бошида, муайян жино-ят тури мавжудлигини ёки йуклигини аниклаш учун бутун х,одисанинг мох,ияти хдкида умумий тусмоллар такдим этилади ва текширилади. Бун-дай тусмолларнинг хдкикий базаси х,одиса содир булган жойни куздан кечиришдан олдин жабр-ланганларнинг аризалари ва тушунтиришлари, гувохдарнинг тушунтиришлари, х,одисани би-ринчи булиб билган шахслар томонидан олинган маълумотлардан иборат. Шу муносабат билан куздан кечириш утказилади ва уларнинг назарий асоси криминалистика фани манбаларида туплан-ган жиноятларнинг тегишли турини тергов килиш амалиётининг умумлаштирилган маълумотлари х,исобланади.

Бундай х,олда барча э^тимолий тусмоллар такдим этилади ва куздан кечиришни талаб кила-диган х,одисани тушунтириш учун текширилади.

Шундай килиб, агар х,одиса содир булган жойни куздан кечириш пайтида жасаднинг то-пилганлиги тугрисида факат маълумот мавжуд булса, куздан кечириш бошланишидан олдин барча эх,тиморлий тусмоллар илгари сурилади ва текширилади, бу эса улимнинг бошланишини тушунтириши мумкин: касаллик туфайли таби-ий улим, бахтсиз х,одиса, уз жонига касд килиш, э^тиётсизлик окибатидаги улим, касддан сог-ликка зарар етказиш оркали улим, касддан одам улдириш.

Куздан кечириш бошланишидан олдин х,оди-са содир булган жойни куздан кечиришда факат ёнгин хдкикати хдкида маълумот мавжуд бул-са, барча эх,тимолий тусмоллар илгари сурилади ва текширилади, бу эса ёнгин келиб чикишини тушунтириши мумкин: электр утказгичларида киска туташув, электр иситгичлар ёки очик олов манбаларига э^тиётсизлик билан муносабатда бу-лиш, пайвандлаш ёки бошка ишлар пайтида хавф-сизлик коидаларини бузиш, атайлаб ут куйиш.

Факат портлаш содир булган жой хдкида маъ-лумот мавжуд булса, курбонлари, бинолар ва ин-шоотларга зарар етказилса, портлаш содир були-ши мумкин булган барча х,одисаларнинг тусмол-лари илгари сурилади ва текширилади: портловчи моддалар ва моддалар билан ишлаш коидаларини бузиш, бу жиддий окибатларга - безорилик, ко-тиллик, террористик х,аракатларга олиб келди.

Агар факат эгаси ёки бошкарувчи томонидан колдирилган жойда автоуловнинг топилмагани хдкида маълумот булса, барча тусмоллар кури-лади ва текширилади, бу эса автоуловнинг тарк этилган жойида йуклигини тушунтириши мумкин: тухташ жойларининг бузилиши, автоулов эгасининг оила аъзолари билан саёх,ат килиши, автоуловни угирлаш, эгаси ёки бошка автомобиль эгаси томонидан фирибгарлик туфайли конуний эвакуация килиниши.

Ходиса содир булган жойни куздан кечириш жараёнида такдим этилган тусмоллардан х,ар бирининг фойдасига гувох,лик берадиган барча фактлар ва х,олатлар, аксинча, х,одиса х,акидаги муайян одатий тусмолни рад этиш ёки сурок ки-лиш керак.

Текширув механизми, тергов килинаётган х,о-дисанинг жиноятларини содир этишда юзага ке-ладиган изларнинг турлари ва жойлари хдкидаги криминалистик фанлардан фойдаланиш асосида бундай излар, уларнинг э^тимолий ёки керакли мазмуни булиши керак ёки колиши мумкин булган объектлар хдкида одатий кидирув тусмоллари илгари сурилади ва уларни аниклаш, фош килиш ва олиб куйишга каратилган х,аракатлар максадга мувофик амалга оширилади.

Шундай килиб, талончилик ёки боскинчилик жойининг дастлабки тусмолига мувофик даъво килган шахсни текширганда жиноят куролини аниклашга каратилган кидирув ишлари амалга оширилади, яъни у жиноятчи ва жабрланувчи-нинг излари, жиноятчи томонидан йук килинган ёки яширган нарсалар, угирланган нарсалар ва кадриятларнинг кисмлари ёки кимматликлари ва бошкаларга нисбатан олиб борилади.

Автоуловни угирлаш жойининг дастлабки тусмолига кура, гумон килинган шахсни текшир-ганда гилдирак излари, автотранспорт воситаси-нинг гумон килинган жойида ёнувчан материал-ларнинг колдиклари, жиноятчининг пойабзали излари, х,одиса жойида жиноятчи томонидан уну-

тилган ёки йуколган воситалар, автоулов кисмла-ри ва булакларини аниклашга каратилган кидирув ишлари амалга оширилади.

Тусмолларни илгари суриш ва текшириш тергов килинаётган вокеа ва ходиса содир булган жойни куздан кечиришда топилган излар ва объектлар уртасида сабабчи алоканинг мавжуд-лигини ёки йуклигини тугри аниклаш имконини беради.

Ходиса содир булган жой куздан кечирила-ётганда умуман ходиса мохиятининг умумий тусмолларини илгари суриш ва текшириш билан бир каторда жиноятнинг алохида холатларининг махсус тусмоллари таклиф килинади ва текши-рилади: вакт, усул, курол ва уни амалга ошириш воситалари, уни содир этган шахслар, улар билан жабрланувчи уртасидаги алокалар хакидаги.

Хусусий тусмоллар, шунингдек, умумий, дастлабки куздан кечириш вактида мавжуд бул-ган ва унинг давомида келадиган маълумотни хисобга олган холда тузилади [2]. Ходиса содир булган жойни куздан кечиришнинг дастлабки боскичида одатда муайян турдаги жиноятлар-ни тергов килиш амалиётининг умумлаштирил-ган маълумотларига асосланган одатий хусусий тусмоллар такдим этилади ва текширилади.

Шундай килиб, агар угирланган мулкнинг куплиги ва х,ажми хакида маълумот булса, угир-ликнинг гурухий хусусияти хакидаги тусмол-лар курилиб текширилади. Ходиса жойида ушбу тусмолни текшириш учун куллар ва пойабзал-ларнинг излари, транспорт воситаларининг из-лари кидирилади. Куздан кечириш уз вактида ва пухта утказилмаслиги билан уларнинг йуклиги аникланиши салбий холат булиб, ходиса мохияти ва унинг шарт-шароитларининг бошка тусмоллари курсатилишини ва тасдикланишини талаб килади.

Агар хона эшикларини кулфлаш мослама-ларида бузилиш белгилари булмаса, бировнинг мулкини угирлаш содир этилган булса, хона-га киришнинг бошка мумкин булган усуллари буйича тусмоллар илгари сурилади ва текшири-лади: дераза оркали, калитларни танлаш, шифт-га зарар етказиш, орка хона деворини бузиш ва бошкалар. Биноларга киришнинг барча эхтимо-лий усулларининг излари йуклиги угирликнинг дастлабки умумий тусмолига зид булган салбий холат булиб, бу ходисанинг мохиятини ёки унинг алохида холатларини тушунтириб берадиган

бошка тусмолларни текшириш зарурлигини анг-латади.

Ходиса содир булган жойни куздан кечириш пайтида аникланган излар ва предметлар асосида аникланган фактлар - жиноятчининг жинси, ёши, жисмоний маълумотлари, унинг жиноят курбони билан муносабатлари уртасидаги сабабий боглик-лик тахлили тузилади.

Шундай килиб, жиноятчи дераза оркали ким-матбахо нарсаларни саклаш жойига, шифт ёки де-вордаги кичик бир тешикка кирганини аниклаш жиноятчининг кириб бориши ва жисмоний тузи-лиши уртасидаги тортишувсиз алокани курсатади ва улар усмир ёки жуда нозик ва тор елкали одам булиши эхтимолий тусмолини такдим этишга им-кон беради.

Хонадонда жасад топилса, хужум излари ва узаро жанжал излари йуклиги, жиноят жабрла-нувчи билан таниш шахс томонидан содир этил-гани ва хужумнинг иккинчиси учун кутилмаган хол экани хакидаги тусмолни илгари суришга им-кон беради.

Текширув давомида куллаш учун эркак ки-шининг касбларида (чилангар, механик, электр-чи ва бошкалар) ишлайдиган шахслар томонидан махорат ёки катта жисмоний куч талаб этилади-ган асбобларнинг излари аниклангани шахснинг жиноят содир этгани хакидаги тусмолни илгари суришимизга имкон беради. Ходиса жойида сигарет колдиклари, кийим-кечак, идиш-товок, соч турмаги, соч парчалари ва лаб буёги излари каби нарсаларнинг топилиши бизга жиноятчининг аёл экани хакидаги тусмолни илгари суришга асос булади.

Ходиса содир булган жойни куздан кечириш пайтида олинган маълумотлар, шунингдек, жи-ноятларни тергов килиш амалиётидан олинган ва умумлаштирилган маълумотлардан фойдаланиш жиноятчиларнинг ёшига оид шахсий тусмоллар-ни илгари суриш ва текшириш имконини беради.

Шундай килиб, угирлик содир булган жой-нинг холати, угирланган нарсаларнинг сони ва тури угирлик хакидаги маълумотлар [3] катта ёшли шахслар ёки вояга етмаганлар томонидан амалга оширилгани тусмолини билдиришга асос булади. Тергов амалиётидан олинган хулосалар шуни курсатадики, угирлик содир этилганда катта ёшли шахслар одатда пул, заргарлик буюмлари, кристалл буюмлар, гиламлар, маиший техника,

вояга етмаганлар эса ширинликлар, спиртли ичим-ликлар, спорт махсулотлари, фото ва видеоуску-налар, мобил телефонларни олади, шу билан бир-га, уз харакатларини никоблашга интилмайдилар ва купинча ходиса жойида турли хил излар ва нарсаларни колдиради. Ходиса содир булган жой-ни куздан кечириш давомида аникланган бир ка-тор излар ва нарсалар, масалан, кичик улчамдаги кул ва оёк излари, махсулотлардаги тиш излари, усмирлар кийимлари, пойабзал, дарсликлар ва мактаб анжомлари ходиса жойида унутилгани вояга етмаганлар томонидан содир этилган жи-ноятларнинг окилона тусмолини илгари суришга асосдир.

Ходиса жойининг холати купинча жиноят со-дир этилган пайтда жиноятчининг муайян психологик холатларини акс эттиради. Шундай килиб, куздан кечириш вактида олинган маълумотларга кура, жиноятчи угирлик вактини аник танлагани, уз харакатларини диккат билан ва изчил амалга оширгани, энг кимматбахо мулкни угирлаб кетга-ни, жиноят изларини йук килиш учун барча чо-раларни кургани жиноят содир этган шахснинг совуккон, хар томонлама хисоблаб курган, эхти-ёткор шахс экани хакидаги тусмолни илгари су-ришга имкон беради.

Ходиса содир булган жойни куздан кечириш пайтида тусмолларнинг илгари сурилиши ва тек-ширилиши унинг барча боскичларида юкори си-фатли бажарилишини таъминлайди: тайёргарлик, ишчи ва якуний, бунда идентификация килиш элементлари устунлик килади, шу билан ходиса содир булган жойни куздан кечириш ва унинг на-тижаларини кайд этиш.

Ходиса содир булган жойни куздан кечириш баённомаси терговчининг кидирув ва тасдиклаш харакатларининг мантигини вокеа жойида аник курсатиши учун тузилиши керак, улар оркали кайси умумий ва хусусий тусмоллар баённомада кандай холатларда акс эттирилгани, у ёки бошка тусмолни куллаб-кувватлаши ёки рад этилиши аникланади. Бундан ташкари, тусмолларнинг маз-муни ва уни текшириш натижаларини бахолаш баённомада акс этмаслиги керак.

Узбекистан Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг 141-моддасига мувофик, куздан ке-чириш баённомасида куздан кечириш давомида топилган барча нарсалар, улар кандай тартибда куздан кечирилган булса, худди шу тартибда,

куздан кечириш пайтида кандай холатда кузатил-ган булса, худди шу холатда кайд этилади. Куз-дан кечириш утказилган ходисанинг мохияти, уни утказиш механизми ва холатлари тугрисида терговчининг тусмолий хулосалари, тусмоллари, бахолаш хулосалари текширув баённомасида акс этмаслиги керак. Хусусан, дастлабки тусмолга асосланиб тушунтирилиши мумкин булмаган хар кандай салбий холатни куздан кечиришда уни куздан кечириш баённомасида акс эттириш керак, аммо биринчи карашда бу ходисани инсценировка килишни курсатадиган аник хулоса чикармас-лик лозим. Масалан, автотранспорт воситасининг жойини куриб чикаётганда автохалокатга алока-дор булган иккита машинадан биттаси олдинги йулакда булганини билиб, бу куздан кечириш ба-ённомасида курсатилиши мумкин эмас, бу ходиса содир булгунга кадар карама-карши йуналишда харакатланаётган автомобиль хайдовчисининг айбдорлигини англатади. Бундай хулосалар бар-вакт ва хато булиши мумкин, кушимча текши-риш жараёнида аникланган фактлар эса мутлако бошкача тушунтиришга эга булиши эхтимоли бор.

Келгусида куздан кечириш натижалари уму-мий (агар куздан кечиришдан кейинги ходиса-нинг мохияти хали аникланмаган булса) ва тер-гов режасига киритилган хусусий тусмолларни курсатиш ва текшириш учун хакикий асос булиб хизмат килади [4].

Терговчининг ходиса содир булган жойни куздан кечиришда аниклаш фаолиятининг мухим таркибий кисми - дастлабки тергов органларини йулдан оздириш максадида содир булган ходиса-нинг холатига мос келмайдиган вазиятни сунъий равишда яратиш фактлари-инсценировка белги-ларини аниклашдир.

Амалиётда инсценировканинг куйидаги тур-лари мавжуд:

1) битта жиноятни бошкаси никоби остида яшириш (масалан, пулни узлаштириш ёки угир-ликни инсценировка килиш максадида угирликни уюштириш);

2) жиноий характерга эга булмаган ходиса никоби остида жиноятни яшириш (масалан, ко-тилликни инсценировка килиш учун бахтсиз хо-диса ёки уз жонига касд килиш);

3) жиноятнинг баъзи бир холатларини унинг алохида элементлари тугрисида ёлгон тасаввурни келтириб чикариш билан яшириш (бошка шахс

томонидан бошка жойда, бошка вактда, бошка са-бабларга кура жиноятнинг пайдо булиши);

4) ахлоксиз хулк-атвор, бепарволик ва бошка жиноятларни содир этилган жиноят шаклида яшириш (масалан, пул ёки хужжатлар йуколи-шини инсценировка килиш максадида угирлик уюштириш).

Турли холатлар инсценировка куринишининг белгиси сифатида хизмат килиши мумкин. Ушбу холатлар инсценировкада аслида нима булган ва нима содир булганлиги уртасидаги карама-кар-шиликка асосланади. Инсценировка белгилари, хусусан, турли карама-карши холатлар, вазиятни сунъий равишда [5] узгартириш фактлари, жино-ятларнинг ноёб белгилари мавжудлиги, алохида изларнинг ёркин намоёнлиги ва бошкалар.

Инсценировка белгилари ходиса жойининг моддий шароитида салбий холатлар куринишида акс этади.

Эслатиб утамиз, салбий холатларда биз бундай холатлар учун одатдаги нарсалар гоясига зид булган хар кандай фактик маълумотларни, асл нусха асосида тушунтириш мумкин булмаган нарсаларни тушунамиз (2-бобнинг 2-параграфига каранг).

Ходиса содир булган жойни куздан кечириш пайтида аникланган инсценировка белгилари си-фатида схематик равишда куйидаги шаклда кур-сатилиши мумкин булган излар пайдо булиши мумкин.

Хсмнса ЖОЙШГН tplrtHIHIl МК.ТН.1Я HIKimill|>"fcK;illllHI ч'чг.II НСН (мф-йГИ-lü НИНКППГППГ II 1,1 Jlп

пникипнгли ттдр.лгар и Vim ас. л in к kL-päfe. Gj/лса. а! ар г?ШЕН|>1:па&ггаи х.#лиса каелий line, clu-'JKW v;ih MK aÉi cîyiica (ортнкча trmpi y«p ftfKmmi слбпб-ш питппнчлглн, амэил смсжичли Холмса си-ЛЦр Ы'.иаллдд ли б а па плата ке.тншк кераЕ булган и -i lap (кая Mtl. ihk iri.urpii)

iiixii'iui|ирчиьа if :. ^ilu*: мл л м у siii-j kl*: ^^vlmni три |дм I>ii|im й;,\ и :nI :iiilik- i;i:n и n 11."Hp. ПМИОуЛПрНШСГХХтТН щознрги MHIUrjû (7ПШИ|: керЛИИШ. «"пфйТ, '.IIIV ва iï^lER*"llipj ni"IFiniïl ViipAK (iinpiH XTiTlTTïl Tic |>ГЛЙЛ||

Ходиса содир булган жойда ходиса хакида маълумот олиб борадиган инсценировка изла-ри уни амалга оширган шахснинг иродаси ва хохишидан ташкари пайдо булади. Уларнинг шаклланиши хаяжон, вакт танкислиги шарои-тида жиноятчининг шошилиши, зарур куник-маларнинг йуклиги ва бошкалар билан таъмин-ланади. Баъзи холларда инсценировка килган шахс, худди кургандек, ходисани унга ёкимли тарзда такдим этишга харакат килиб, хотиржам,

мохирона ва эхтиёткорлик билан харакат ки-либ, энг макбул максадга эришиш учун хамма нарсани килади, лекин мутаносиблик, вокелик хиссини йукотади. Бундай холларда у симуляция килинган ходисанинг ортикча, хакикий булмаган куплаб изларини колдиради ва айни пайтда уларга аник бир белги беради, у яратган тасвирга гайритабиий из колдиради.

Угирлик инсценировкаси хакида куйидагилар гувохлик бериши мумкин: бинонинг ичкариси-даги бузилган излар; кесилган кулфнинг металл кипиги йуклиги; бузилишнинг хажми, шахснинг ичкарига кириши ёки угирланган предметни су-драб олиб бориши учун етарли эмаслиги билан белгиланади.

Аклий модел ва уни амалга ошириш натижа-лари тулик бир-бирига мос келмаслиги сабабли инсценировка моделининг барча белгилари хаё-лий ходиса белгиси сифатида объектив равишда амалга оширилмайди ва хакикий ходисанинг бар-ча белгилари йук килиниши ёки бутунлай узгар-тирилиши мумкин. Бунинг натижасида хакикий ходисани инсценировка пардаси оркали аниклаш мумкин. Бундай имконият яширин ходисага хос ва хаёлий ходиса белгиларига хос булмаган бел-гиларни топиш ва тадкик килиш натижасида вокеликка айланади.

Терговчи томонидан инсценировкани аниклаш учун куйидаги харакатлар амалга оширилади: ходисанинг рухий моделини яратиш, унинг белги-лари ходиса содир булган жойда ва юзада ётган куринади, хамма нарса шу тарзда содир булган деган фикрни акс эттиради; ушбу вазиятда юза-га келиши мумкин булган бошка ходисаларнинг ракобатдош моделларини яратиш (масалан, угирлик деб номланган мулкни угирлаш ёки талон-тарож килиш); моделларни урганиш, уларнинг окибатларини бартараф этиш ва уларни текши-риш; баъзи бир окибатларнинг хакикий ва бошка-ларнинг хакикий эмаслигини аниклаш; модел-лар ва топилган изларни текширишдан чикариб ташланмайдиган, хар кандай моделдаги аслга (хакикатда руй берган ходиса) мувофиклиги тугрисида хулоса чикариб, киёсий тахлилни так-дим этиш; ушбу моделнинг хакикатини объектив равишда тасдикловчи ва хато эхтимолини истис-но киладиган кушимча маълумотларни олиш буй-ича чоралар куриш; ходисани аниклаш жараёни-ни якунлаш тугрисида карор кабул килиш.

Ушбу схема ходиса содир булган жойни куз-дан кечириш пайтида хам амалга оширилади. Жи-ноий инсценировкани аниклаш жараёни муайян кетма-кетликда амалга оширилади [6]: дастлаб терговчи ходиса содир булган жойнинг мавжуд холати ва ушбу тергов шароитида зарур булган зиддиятларни аниклаш оркали хакикий ходиса-нинг мохиятини очиб берувчи хаёлий ходисанинг холатини англайди, шунингдек, хозирги вазиятни бошка далил манбаларидан олинган ва хозирги вактда мавжуд булган бошка маълумотлар билан таккослайди, ва нихоят, ушбу жойда хакикатан хам содир булган ходиса аникланади.

Салбий холатлар тугрисидаги маълумотлар [7], айникса, инсценировка килинган ходисалар, жиноий ёки жиноий булмаган булсин, ходисанинг мохиятини аникрок аниклашга имкон беради.

Ходиса содир булган жойни куздан кечириш пайтида салбий холатлар аниклангани асосида куйидагича хулоса килиш мумкин:

1) терговчи томонидан илгари сурилган тусмол нотугри булса;

2) жиноят инсценировка килинган булса;

3) ходиса механизми бунга кизиккан шахслар томонидан нотугри талкин килинган булса.

Ходиса содир булган жойни куздан кечириш вактида терговчи салбий холатларни аниклаш учун:

1) аникланган предметлар ва изларни аниклаш билан чегараланиб колмаслик, аммо илгари су-рилган тусмолларни хисобга олган холда улар-нинг жойлашуви ва холати хакида изох топишга харакат килиши;

2) муайян тусмолни илгари сурган холда уни тас-диклайдиган маълумотларни туплаш билан чекла-ниб колмасдан, бошка тусмолларни тасдикловчи бошка маълумотларни фаол равишда излаши;

3) ходиса содир булган жойнинг аник холати билан боглик шахслар томонидан берилган аник булган тушунтиришларни солиштириши;

4) муайян харакатлар натижасида муайян окибатларга олиб келиши мумкинлиги хакида маслахат олиш оркали мутахассисларнинг ёрда-мидан фойдаланиши керак [8].

Ходиса содир булган жойни куздан кечириш вактида салбий холатлар текширилиши керак ва уларнинг йуклиги ёки мавжудлиги хусусида ба-ённомада акс эттирилиши лозим.

Муайян вазиятларни салбий деб таснифлаш уларни бахолаш натижаси булгани сабабли улар-

ни ходиса содир булган жойни куздан кечириш баённомасида салбий деб номлаш мумкин эмас.

Ходиса содир булган жойни куздан кечи-ришда аникланган инсценировка белгилари си-фатида куйидаги чизмада курсатилган харакатлар назарда тутилиши мумкин.

Психологик нуктаи назардан, жиноят содир этилган жойни текшириш эмпирик усули хисоб-ланади. Ушбу усулнинг узига хос хусусияти шундаки, терговчи ва тергов тезкор гурухининг бошка мансабдор шахслари урганилаётган маъ-лумотлар ва тупланган касбий тажриба асосида тергов килинаётган объектлар билан фаол узаро алокада булишади.

Бу холатда етакчи аклий операция жиноят со-дир этилган жойда, куздан кечириш объектларида муайян узгаришларни белгилашга ва бу узгари-шларнинг маъносини аниклашга ёрдам берадиган таккослашдир. Бошкача айтганда, куздан кечи-ришнинг самарадорлиги куп жихатдан жиноят со-дир булган жойни куздан кечиришда вазифаларни аник белгилаш ва турли тусмоллар ва тахминлар-ни окилона илгари суриш кобилиятига боглик.

М.И. Еникеевнинг биз кушилишимиз мумкин булган фикрича, жиноят содир булган жойни куз-дан кечиришда энг кийин масала билишнинг ке-лишмовчилик холатидир, агар бирор бир окилона тусмол кутилмаганда унга зид булган факт томо-нидан рад этилса, фактлар бир-бирини инкор эт-майди, балки бир-бири билан ракобатлашади. Бир катор холатларда, бу коида тарикасида, жиноятни яшириш ёки бошкача айтганда, инсценировка би-лан боглик [9].

Биз саволни куриб чикишда давом этамиз: юридик психология нуктаи назаридан инсценировка нима? Ушбу концепциянинг энг тулик таъ-рифи Г.А. Зорин и Я.Ц. Хуэй томонидан берилган булиб, улар жиноятчиликни куп киррали ва куп функционал ходиса деб хисоблашади, уларга куй-идагилар киради: а) адаштириш усули; б) ёлгон далилларни намойиш килиш; в) терговчи билан рефлектив уйин; д) терговчи учун шаклланган та-саввур; д) жиноий хавфнинг шакли; е) инсценировка харакати билан бирга келган салбий холат-ларнинг пайдо булиш тизими; г) изларда ёлгон; х) жиноятчининг терговчига такдим этилган тусмоли; и) жиноят изларини узгартириш; к) тер-говчи учун психологик тузок [10].

Юридик психологияда инсценировка курини-ши нафакат изларни йук килиш ёки уларнинг пай-до булишига тускинлик килиш, балки ходиса со-дир булган жойнинг ёлгон холатини яратиш каби тушунилиши керак.

Ходиса жойида инсценировка турли шакллар-да амалга оширилади: тухмат (бухтон), уз-узини айблаш, сохта алиби ва бошкалар [11].

Тухмат негизида жиноий жавобгарликка тор-тилган шахс томонидан бошка шахс томонидан содир этилган жиноятда иштирок этиш ёки ушбу жиноятни бошка шахс томонидан мустакил ра-вишда содир этиш тугрисидаги хакикатни хукук-ни мухофаза килувчи органларга ёлгон хабар бе-риш назарда тутилмокда.

Уз-узини айблаш гумон килинувчининг (айбланувчининг) унинг содир этилган ёки ному-вофик жиноий харакатга алокадорлиги тугрисида била туриб ёлгон гувохлик беришдир.

Алиби анъанавий равишда айбсизликнинг исботи сифатида талкин этилади, чунки у жино-ят содир этишда гумон килинган ёки айбланаёт-ган шахс бошка жойда булган ва шунинг учун бу ишда иштирок эта олмаганлигидир.

Криминалистика адабиётларида инсценировка изларининг, жиноятнинг ташки белгиларини так-лид килиш деган таърифга дуч келиш мумкин. Бирок таклид - сохта излар, сохта нарсалар, асосан, унинг хакикий прототипи остида булган нарсалар. Таклид инсценировканинг мохиятини камраб ол-майди, чунки у бир ходиса урнига бир ходисанинг куринишини яратиш максадини кузламайди, балки алохида объектларни узгартиришга каратилган.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Бирок таклид ва инсценировка орасида уму-мий бир омил бор, яъни терговчининг рефлектив бошкаруви оркали жиноят содир этилишининг хакикий холатлари хакида нотугри талкин килиш, уни нотугри тергов йулига йуналтириш, хакикатни аниклаш ва олдини олишнинг асорат-ларидир [12].

Ушбу тушунчани психология нуктаи назари-дан куриб чикиш хам кизикиш уйготади. Хусу-сан, инсценировка тушунчаси купгина психолог олимлар томонидан психологик химоя ва узи-ни узи оклашнинг бир усули, деб хисобланади. Фикримизча, жиноий фаолият натижасида юзага келадиган инсценировка ва унинг таркиби куйи-даги таркибий кисмлардан иборат: инсценировка тугрисида карор кабул килиш; инсценировка-нинг турли вариантларини куриб чикиш ва энг макбулини аниклаш; инсценировка килиниши керак булган ходисанинг аклий моделини яра-тиш; ишлаб чикилган моделни амалга ошириш; терговчини инсценировка жинояти ва унинг са-бабларини хакикатга ишонтириш учун мулжал-ланган тушунтиришлар тайёрлаш; тергов пай-тида хулк-атвор йуналишини аниклаш ва инсценировка фош булган такдирда тушунтиришлар тайёрлаш.

Бошкача айтганда, психологияда ходиса со-дир булган жойнинг нотугри холатини яратиш вазият, фаолиятнинг муайян хусусиятини белги-ловчи шартлар ва шароитлар мажмуаси сифатида талкин этилади.

Инсценировкани амалга ошириш буйича жи-ноий фаолият бир бутун сифатида муайян ходиса-нинг холатини сунъий равишда яратиш ва муайян ходисанинг мавжуд холатининг айрим элемент-ларини узгартиришдан иборат булиши мумкин.

Бундан ташкари, назариячи юристлар ва ама-лиётчилар инсценировкадан тез-тез фойдаланила-диган турлар сифатида куйидагиларни кайд эти-шади:

1) жиноят содир этилганини яшириш (масалан, угирликни яшириш учун ёнгин содир этилади);

2) бир жиноятни яшириш, бошкасини курса-тиш (масалан, котиллик йул-транспорт ходисаси остида яширинган);

3) жиноятни инсценировка килиш (масалан, туловларни олиш учун эски, аммо сугурталанган автомобилни ёкиш);

4) жиноий булмаган хатти-харакатни жиноий холга келтириш (масалан, хиёнат килган турмуш уртогини жавобгарликка тортиш максадида аёл-нинг уз-узига зарар етказиши);

5) айрим далилларни сохталаштириш ва тер-говни нотугри йулга йуналтириш (масалан, бошка шахснинг шахсий хужжатларини жиноят жойига ташлаш).

Инсценировка, таклид, сохталаштириш (кал-бакилаштириш) [13], никоблаш [14] куп холларда куйидаги умумий хусусиятлар билан аникланиши мумкин: турли жиноят белгиларининг мавжудли-ги; жиноят ходисаси белгиларининг намойишко-рона характери; жиноят жойида алохида белги-ларни яшириш; жиноят жойидаги белгиларнинг реал жиноят механизми билан номувофиклиги; жиноят шароитидаги зиддиятлар; салбий холат-лар.

Жиноят содир этилган жой ёки ходисанинг жуда ёркин тасвири инсценировка куринишининг узига хос хусусияти хисобланади.

Терговчига керакли тушунтиришни куллаш-га харакат килиб, жиноятчи жиноят содир этил-ган жойни энг ишончли тарзда такдим этишга интилади. Унинг фикрича, бунга визуал тарзда тасвирлаш керак булган ходиса белгиларига так-лид килиш оркали эришиш мумкин. Бундай холда купинча мутаносиблик хисси йуколади. Натижада куздан кечириш вактида асоссиз йук килиш, касд-дан тартибсизликлар, изларнинг хаддан ташкари ифодалангани аникланди. Хусусан, хаёлий, сунъ-ий мухитни яратишда жиноий харакатни содир этган шахснинг у ёки бошка хатти-харакатлари мукаррар равишда нарсаларнинг умумий бирик-маларига зид булади ва айнан шу карама-карши-ликлар жиноятни очиш жараёнида энг мухим хо-латлар хисобланади.

Таъкидлаш керакки, жиноятни содир этган шахснинг ва содир этилган жиноятни тергов ки-лаётган терговчининг узаро таъсирининг мак-садлари аник карама-каршидир, чунки жиноят

содир этган шахс килган ишлари учун жиноий жавобгарликка тортилишини истамайди ва ёлгон харакатларни амалга оширишнинг турли усулла-ри ёрдамида терговнинг олдини олиш ва хакикий ходисадан чалгитиш оркали айбдорлигини яши-ришга хар кандай йул билан харакат килади.

Шундай килиб, жиноятчилар уз харакатла-рини яшириш учун аксарият холларда турли никоблар ва калбакилаштиришлардан фойдала-надилар ёки, бошкача айтганда, улар жиноятни инсценировка сифатида яширишнинг бундай комбинацияланган усулидан фойдаланадилар. Шу боис, жиноятни аниклаш ва фош этиш яна-да кийинлашади. Охир-окибат жиноий харакат-ни содир этган шахс ходиса содир булган жойни куздан кечиришни мураккаблаштиришга, тергов-чини терговнинг салбий натижасини олиш учун махсус ихтиро килган холатлар ва холатларнинг ёлгон йули томон йуналтиришга харакат килади.

Яширин жиноятларни тергов килиш жара-ёнида терговчининг ходиса ва айбланувчининг шахси тугрисида маълумот олиш манбаи сифа-тида аналитик-рефлексли фаолияти устувор аха-миятга эга. Буни купгина жиноятчилар яхши би-лишади ва шунинг учун хам ходиса содир булган жойни куздан кечиришда терговчи хар хил ному-вофикликлар билан курашишга мажбур. Бу холат-да белгиларнинг бир кисми жиноят содир этилган жойда бошка белгилар гурухига мос келмайди ёки манфаатдор шахсларнинг тушунтиришлари-ни жиноят содир этилган жой билан таккослашда номувофикликлар юзага келади. Ходиса тасвири-ни бузиб, уйдирма мухит яратиб, шахсий далил-ларни сохталаштириш билан хукукбузар тергов-чини ходиса хакидаги нотугри таассурот билан илхомлантиришга, терговни нотугри йул билан олиб борадиган чалгитувчи тушунчалар келтириб чикаришга харакат килади.

Жиноятни яшириш усулида жиноятчининг ха-рактери ва кобилияти, унинг куникмалари ва одат-лари, тасаввурлари, ихтиролари намоён булади. Шу билан бирга, жиноятчининг тегишли турдаги жиноятнинг узига хос излари хакидаги муайян моддий далилларнинг тергов жараёнидаги урни хакида хабардорлиги хам катта ахамиятга эга.

Жиноятни яшириш буйича харакатларнинг психологик хусусияти [16], коида тарикасида, вакт танкислиги шароитида уларни бажаради ва бунинг натижасида бу харакатлар мукаммал да-

ражада булмайди. Бирок аслида жиноятни яши-ришга уринаётган бошка холатлар хам тез-тез учрайди, айрим жиноятчилар улчов туйгусини йукотади, бошкалари мураккаб, нозик ва куп боскичли комбинацияларга эга; уларнинг нотугри хисоб-китоблари одатда ахамиятсиз ва бу нотугри тушунчаларни аниклаш учун юкори кузатув та-лаб этилади.

Бундан ташкари, жиноятчининг ушбу хара-катлари бошка таркибий кисмлар билан бирга-ликда терговчининг жиноят ва жиноий фаолият субъекти томонидан яратилган ахборот моделини бузади. Бошка томондан, ходиса тугрисида тулик маълумотга эга булган ва узи тугрисидаги ахбо-рот майдонини жиноят субъекти сифатида уз-гартирган жиноятчи унга нисбатан жазо тахдиди белгиси булган терговчининг ахборот майдонини эгаллаб олишга интилади.

Хаёлий вазиятни яратиш учун жиноят шах-снинг максадли йуналишини шакллантиришда шахснинг тузилишини таснифловчи элементлар иштирок этади: интеллектуал, хиссий-ихтиёрий, уз-узини хурмат килиш, даъво даражаси ва бо-шкалар. Шу боис, фикримизча, жазодан кочиш сабаблари ёки жиноий иш субъектининг хис-туй-гуларини акс эттирувчи жиноий харакатни яши-риш буйича фаолиятни муваффакиятли амалга ошириш имконияти уртасидаги муносабатлар хам мухим ахамиятга эга. Хусусан, жазодан олдин жиноятчининг куркув хис-туйгулари икки рако-батлашадиган хатти-харакатларга сабаб булади:

а) фаолиятни тухтатиш, олдини олиш, содир этилган харакат учун жавобгарликдан кочиш;

б) тергов давомида янги очилган вазиятларга уз вактида таъсир этиш учун вазиятни назорат ки-лиш.

Бунда биринчи турдаги хатти-харакатни тан-лаб, инсценировка субъекти назорат килиш им-кониятини йукотади, иккинчисини танлаш - уни хукукни мухофаза килувчи органлари эътибори-ни жалб киладиган харакатлар килишига олиб ке-лади. Бундай танлов зарурати ички можаронинг мавжудлигини ва хиссий стресснинг усишини белгилайди.

Жиноят содир этиш жойларини куп сонли текширувлар купинча терговчининг хозирги тер-гов холатини тахлил килиш ва бахолашда сохта стереотипларни амалга оширишнинг психологик шароитлари пайдо булишига ёрдам беради.

Шу нуктаи назардан, биз жиноят содир бул-ган жойни текширишнинг долзарб вазифаларидан бири турли объектларга нисбатан нотугри, таниш муносабатлар (англаш, фикрлаш ва бошкалар) стереотипларини бартараф этишдир, деб хисоб-лаймиз. Керакли далил - маълумотларни ташув-чиларнинг ушбу стереотипларига караш кобили-яти эса рефлектив жараёнларнинг терговчининг билим фаолиятига киритилишини бахолашга им-кон беради.

Жиноят содир этилган жойда турли жиноий инсценировкаларни яратиш билан боглик мак-садларни аниклаш жараёнларини урганиш инсценировка томонидан яширилган жиноятларнинг субъектив тарафини билишнинг мухим шарти-дир.

Ички ишлар булими ходимларига нисбатан яширин (психологик) таъсир, бир томондан, тер-говга карши кураш сифатида максадли харакат хисобланади; дастлабки тергов вазифаларига тускинлик килишга ва жиноят ишида объектив хакикатни аниклашга каратилган фаолиятнинг бир кисми, бошка томондан, у одамларга таъсир килиш, улардан фойдаланиш ёки холатлар ва унинг шахсий элементлари хакида яширин маъ-лумот бериш билан боглик булган коммуникатив фаолият (ёлгон мулокот) тури хисобланади.

Жиноий хатти-харакатларнинг сохта киёфа-сини яратиш тугрисидаги карорни амалга оши-ришнинг психологик механизми куйидаги хо-латларга асосланган: ходиса ва уни ошкор килиш белгилари тугрисида, шунингдек, унга алока-дор шахслар хакидаги хакикий маълумотларни инсценировка субъекти томонидан билиш; ходиса ва айбдорларнинг шахси тугрисида объектив маълумотлар етарли булмаган такдирда хукукни мухофаза килувчи орган ходимлари томонидан эхтимолий, баъзан фаол кидирув харакатлари-ни тусмол килиш; терговчининг жиноий фаоли-ят белгиларининг яширин асл холатини айблаш буйича билим фаолияти йуналишини хисобга олиш; содир булган ходисанинг яширин холати мохиятини англаш ва тушунишда билим жараёнла-рининг психологик конунийликдан фойдаланиш.

Жиноятнинг хаёлий холатини яратиш тугри-сидаги карорни психологик тахлил килишда асо-сий элементлар кизикиш уйготади, уларни куйи-даги шаклда схематик тарзда намойиш этиш мум-кин.

Жилин I until ljjc.juü xix'jjj ими jipiuiuu i¥ipn^n.i;iiu клрмрии ипши lue

^ti.jtiuLi;i nhiIiirnlutdbitii acunü i.k'M^m.upiL

*■ иисц^гндкжуд Fimmi^ui rj^iin naft.io fifriniri шиггтиип \jl;,™i.i.pii » IIIDJHIf|HJM F,HTHm ГИпрттарН {MKT. УНИ ЛЦИГД |:П|Ц|!И|Д WrflH Ell ГУцдкпгрр) i

■иимии тллриМ члвиуллнгн. Hji ЖНИМ1 иитишп тужуржгн,

TJ'Fi'KHK чущчфяу! KUTT'BfK оргяшир фащитткиинг имкппярк 6» >Г?П1»РИЛЯН ЛдйЯрЭОр 5>.|И|ша выква Гч-тшшан | с 11 '.J и." м I Li.".4=>.:i у^'г'ЛИ на

'V' I _ I h. i II:.' С'

¡iUIWHI 1ШШр1ШЖ ЛИКОЙ.ШЛ. уияш ICDMJJ ОШГП1 *^щдддДщ ¿;|^|J|J|

iJlJ^hK.

Ю^оридаги тахлиллардан келиб чи^иб биз ^уйидаги таклифларни илгари сурмо^чимиз. Би-ринчидан, жиноий инсценировкани анщлашда дастлабки суриштирув ва тергов органи хо-димлари хамда суд психологик маълумотга эга булиши лозим хисобланди. Сабаби, жуда куп холларда махоратли, тажрибали ёки психологик маълумотга эга булмаган ху^у^ни мухофаза ^илувчи органлар ходимлари олиб борилган су-риштирув-тергов жараёнларида жиноий инсце-нировкачилар тузогига тушиб, узлари сезмаган ва англамаган холда уларнинг хохиш-истаклари-га асосан иш куришлари эхтимолдан холи эмас. Иккинчидан, тергов органи ходимлари орасида тажрибаси ва махоратини инобатга олган хол-да огир ва ута огир турдаги жиноят ишларини тергов ходимлари орасида тугри та^симлаш ти-зимни жорий ^илиш давомида "устоз-шогирд" анъаналаридан кенг фойдаланиш, шунингдек, суриштирувчилар ва терговчилар уртасида узаро тажриба алмашиш тизимини жорий этиш лозим. Учинчидан, савияси ва тажрибаси ю^ори булган терговчилар томонидан огир ва ута огир жиноят иши буйича олиб борган тергов хатти-харакат-лари натижасида тергов дастурини хамда ушбу жиноят иши юзасидан маълумотнома тузиш ме-ханизмини ташкиллаштириш лозим. Мазкур ме-

ханизм натижасида тузилган тергов дастури ва маълумотномалар алохида иш жилдларида тикиб борилиши натижасида келажакда ёш терговчи ва бошка хукукни мухофаза килувчи орган ходим-ларига жиноятларни тез фош килиш хамда ол-дини олишга ёрдам беради. Шунингдек, жиноий инсценировканинг олдини олиш ва хар кандай хукукбузарликларга йул куймаслик максади-да тегишли тартибда таргибот хамда ташвикот ишлари олиб боришга замин яратилади. Туртин-чидан, жиноий инсценировка билан боглик булган жиноятларнинг фош этилиши, уларнинг ке-либ чикишига сабаб булувчи омилларни ахолига таъсирчан тарзда етказиб бориш механизмини яратиш бугунги куннинг давр талаби хисоблани-ши керак.

Узбекистон Республикаси Конституцияси 13-моддасида"УзбекистонРеспубликасидадемок-ратия умуминсоний принципларга асосланади, уларга кура инсон, унинг хаёти, эркинлиги, шаъ-ни, кадр-киммати ва бошка дахлсиз хукуклари олий кадрият хисобланади", деб белгилаб куй-илган. Бу эса хукукни мухофаза килувчи орган-ларда жиноий инсценировкага карши курашиш механизмини яратиш ва конунчилигимизга ку-шимча хамда узгартириш масъулиятини юзага келтиради. Амалиётда учраб турган огир ва ута огир жиноятдаги муаммоли холатларда хаттоки тажрибали терговчи ва судьялар хам адашмокда. Бундай муаммолар фукароларда хукукни мухо-фаза килувчи орган ва судга нисбатан ишонсиз-ликни келтириб чикариши мумкин. Шу боис, инсценировкани чукур урганиб тахлил килган холда Жиноят-процессуал кодекси ва Жиноят кодек-сининг тегишли моддаларига узгартириш ва ку-шимчалар киритиш максадга мувофикдир.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

1. Пулатов Ю.С., Утанов М.А. Преступное поведение: Уголовно-правовой и криминалистический анализ //Хукук-Право-Law. - Т.: 2005. - № 2. - С. 33-35.

2. Бартенев Е.А. Тактика осмотра места происшествия и трупа. - Новосибирск, 2015. - С. 57.

3. Очилов Х.Р. Узгалар мулкини компьютер воситаларидан фойдаланиб талон-торож ^илишда айб-нинг ахамияти // Узбекистон Республикаси Бош прокуратураси Олий у^ув курслари Ахборотномаси. - Тошкент, 2017. - № 1. - 39-44 б.

4. Лозовский Д.Н. Программно-целевой метод в процессе расследования преступлений [Электронный ресурс] // Вест. Адыг. гос. ун-та. Электрон. дан. [Б.м.], № 3. 2010. URL: http://cyberleninka.ru/ article/п/ programmno-tselevoy-metod-v-protsesse-rassledovaniya-prestupleniy (дата обращения 12.10.2019

5. Астанов И.Р. Жиноят ишлари буйича экспертиза утказиш: назария ва амалиёт: дисс. ... юрид. фан. номзоди. - Т.: ТДЮИ, 2010.

6. А. Ха^бердиев. Жиноий инсценировка тушунчаси, элементлари, уларни аниклаш ва тергов ^и-лиш усуллари. Юридик фанлар ахборотномаси. Т.: 2020 й. - № 1. - 172-174 б.

7. Гросс Г. Руководство для судебных следователей как система криминалистики. - СПб, 1908. -С. 801-802.

8. Узбекистан Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг суриштирувчи (381-модда) ва тер-говчининг ваколатлари (36-модда), мутахассиснинг ху^у^ ва мажбуриятлари тугрисидаги ^оидалари (70-модда).

9. Еникеев М.И. Основы юридической психологии: Учебник / Под ред. М.И. Еникеева. - М.: Норма, 2009. - С. 227.

10. Зорин Г.А., Хуэй Я.Ц. Криминалистическая характеристика преступных инсценировок. - Гродно, 1996. - С. 19.

11. Бурыка Д.А., Глотов Д.А., Маликов С.В. Криминальная инсценировка как способ дезинформирования субъектов расследования // Юридическая психология. - Москва, 2013. - № 3. - С. 16-18.

12. Алгазин А.И. Инсценировка как способ совершения преступления с целью получения страховой выплаты // Подходы к решению проблем законотворчества и правоприменения: Межвузовский сборник научных трудов. - Омск, 1998

13. Robert R. Hazelwood., Michael R. Napier Crime Scene Staging and Its Detection. - USA. 2016. -р.756. (Downloaded from ijo.sagepub.com at PENNSYLVANIA STATE UNIV on May 9, 2016).

14. Ратинов А.Р. Судебная психология для следователей. - М., 1967. - С. 248-250.

15. Пулатов Ю.С. Формы и методы профилактической деятельности по нейтрализации причин и условий, способствующих самоубийствам в ИВС // Суицид холатларининг олдини олишда психологик тайёргарлик масалалари. Илмий амалий семинар (18 октябрь 2013 йил). - Т.: Узбекистон Республикаси ИИВ ТОХТБЮ. 2013. - С. 75-79.

16. Н.С.Салаев. Differentiation, individualization, execution of criminal punishments and its goals: way to success. Materials of the XIII International scientific and practical conference, "Trends of modern science -2017", 30 May-07 June, 2017 on Law. History. Political science. P. 26-31.

17. Салаев Н.С. Государственная пенитенциарная политика на современном этапе развития: попытка нового осмысления цели наказания и его исполнения // Уголовно-исполнительное право. - 2017. -Т. 12. - №. 2.

18. N.Salaev. Preventive legal status of convicts in the penitentiary system of uzbekistan. The american journal of social science and education innovations. [volume-ii issue-iv][pages = xvii-xxxix] [2020] website: www.usajournalshub.com issn (e): 2689-100x. P. 17-39.

19. Очилов Х.Р. Некоторые суждения о проблемах квалификации хищения чужого имущества с использованием компьютерных средств в условиях нынешних судебно-правовых реформ //Review of law sciences. - 2020. - №. 4.

20. Mamajanov A. M. Criminal liability of persons with a mental disorder in islamic law. Journal of Law Research. 2020, special issue 3, pp. 209-215.

21. Худайкулов Ф.Х. Уголовно-правовые аспекты факультативных признаков объективной стороны преступления при квалификации деяния // Право и жизнь. Независимый научно-правовой журнал // Российская Федерация. Центр публичного права. ISSN 0868-3900. Москва, 2019. № 2. - С. 115-122.

22. Камалова Д.Г., Рахимжонова Н.Р. Жиноятлaрни тaснифлaш тизими вa мезонтарини тaко-миллaштиришнинг aйрим мaсaлaлaри. «Ху^у^ий тад^и^отлар» электрон журнали. 2020 Nov 2; 2 (Special 3).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.