Научная статья на тему 'ПОНЯТИЕ КРИМИНАЛЬНОЙ ИНСЦЕНИРОВКИ, ЕГО ЭЛЕМЕНТЫ, МЕТОДЫ ОБНАРУЖЕНИЯ И РАССЛЕДОВАНИЯ'

ПОНЯТИЕ КРИМИНАЛЬНОЙ ИНСЦЕНИРОВКИ, ЕГО ЭЛЕМЕНТЫ, МЕТОДЫ ОБНАРУЖЕНИЯ И РАССЛЕДОВАНИЯ Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
177
40
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Review of law sciences
Область наук
Ключевые слова
инсценировка / расследование / теория доказательств / оперативно-розыскная деятельность / элементы инсценировок / свидетель / потерпевший / допросы. / dramatization / investigation / theory of evidence / operational-search activity / elements of dramatization / witness / victim / interrogations.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Хакбердиев Абдумурад Абдусаидович

осуществляемые в условиях модернизации и реформирования страны реформы в правоохранительные органы и судебно-правовой сфере направлены прежде всего на всестороннюю защиту прав, свобод и законных интересов человека. Это должно дать государству роль главного реформатора, обеспечить верховенство закона и проводить сильную социальную политику, причем постепенно и постепенно. В настоящее время проблемы с привлечением к предварительным дознание и расследованиям. В данной статье проведен анализ понятия инсценировок и важность расследования, уголовных инсценировок и его элементы, следственная деятельность, теория доказательств, оперативно-розыскная деятельность, а также методы выявления и расследования в случии расследования инсценировок. В конце анализа были даны рекомендации по фактам, которые следует учитывать в случиях расследования. Данная статья посвящена этим вопросам.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE CONCEPTS OF CRIMINAL STAGING, ITS ELEMENTS, METHODS OF DETECTION AND INVESTIGATION

In the conditions of modernization and reforming of the country, the law-enforcement and judicial-legal reforms are primarily aimed at comprehensive protection of human rights, freedoms and legitimate interests. This is to give the state the role of a chief reformer, to ensure the rule of law, to implement strong social policies, and gradually and gradually. There are also problems with the involvement of preliminary investigations and inquiries. This article analyzes the concept and importance of the investigation, the elements of criminal instances and instances, the investigative activity, the theory of evidence, as well as the methods of detecting and investigating instances in crime investigations. At the end of the analysis, recommendations were made on the facts that should be taken into account in the case-study practice. This article deals with these issues.

Текст научной работы на тему «ПОНЯТИЕ КРИМИНАЛЬНОЙ ИНСЦЕНИРОВКИ, ЕГО ЭЛЕМЕНТЫ, МЕТОДЫ ОБНАРУЖЕНИЯ И РАССЛЕДОВАНИЯ»

Review of law sciences

Q-------------- |

^^ л.

Abdumurad Abdusaidovich Khakberdiev,

Teacher of the Tashkent State University of Law

THE CONCEPTS OF CRIMINAL STAGING, ITS ELEMENTS, METHODS OF

DETECTION AND INVESTIGATION

Abstract: In the conditions of modernization and reforming of the country, the law-enforcement and judicial-legal reforms are primarily aimed at comprehensive protection of human rights, freedoms and legitimate interests. This is to give the state the role of a chief reformer, to ensure the rule of law, to implement strong social policies, and gradually and gradually. There are also problems with the involvement of preliminary investigations and inquiries. This article analyzes the concept and importance of the investigation, the elements of criminal instances and instances, the investigative activity, the theory of evidence, as well as the methods of detecting and investigating instances in crime investigations. At the end of the analysis, recommendations were made on the facts that should be taken into account in the case-study practice. This article deals with these issues.

Key words: dramatization, investigation, theory of evidence, operational-search activity, elements of dramatization, witness, victim, interrogations.

Абдумурад Абдусаидович Хакбердиев,

преподаватель Ташкентского государственного юридического университета

ПОНЯТИЕ КРИМИНАЛЬНОЙ ИНСЦЕНИРОВКИ, ЕГО ЭЛЕМЕНТЫ, МЕТОДЫ

ОБНАРУЖЕНИЯ И РАССЛЕДОВАНИЯ

Аннотация: осуществляемые в условиях модернизации и реформирования страны реформы в правоохранительные органы и судебно-правовой сфере направлены прежде всего на всестороннюю защиту прав, свобод и законных интересов человека. Это должно дать государству роль главного реформатора, обеспечить верховенство закона и проводить сильную социальную политику, причем постепенно и постепенно. В настоящее время проблемы с привлечением к предварительным дознание и расследованиям. В данной статье проведен анализ понятия инсценировок и важность расследования, уголовных инсценировок и его элементы, следственная деятельность, теория доказательств, оперативно-розыскная деятельность, а также методы выявления и расследования в случии расследования инсценировок. В конце анализа были даны рекомендации по фактам, которые следует учитывать в случиях расследования. Данная статья посвящена этим вопросам.

Ключевые слова: инсценировка, расследование, теория доказательств, оперативно-розыскная деятельность, элементы инсценировок, свидетель, потерпевший, допросы.

1

Абдумурад Абдусаидович Хакбердиев,

Тошкент давлат юридик университети укитувчиси

ЖИНОИЙ ИНСЦЕНИРОВКА ТУШУНЧАСИ, ЭЛЕМЕНТЛАРИ, УЛАРНИ АНИЦЛАШ ВА ТЕРГОВ ЦИЛИШ УСУЛЛАРИ

Аннотация: мамлакатимизни модернизация ва исло% этиш шароитида %уцуцни мухофаза цилувчи ва суд-%уцуц со%асида амалга оширилаётган исло%отлар, аввало инсон %уцуцлари, эркинликлари ва цонуний манфаатларини %ар томонлама %имоя цилишга царатилгандир. Бу давлатга бош исло%отчининг ролини бериш, цонун устуворлигини таъминлаш, кучли ижтимоий сиёсатни амалга ошириш, босцичма-босцич ва аста-секинлик билан давом этаётган исло%отлардир. Шунингдек, бугунги кунда дастлабки суриштирув ва тергов жараёнларига тааллуцлилик билан боглиц муаммолар %ам учраб турибди. Мазкур мацолада инсценировка тушунчаси ва терговдаги а%амияти, жиноий инсценировка ва инсценировка элементлари %ацида, тезкор-цидирув фаолияти, далиллар назарияси хусусида, шунингдек, жиноятларни тергов цилишда инсценировкани аницлаш ва тергов цилиш усуллари та%лил этилган. Та%лил якунида инсценировка тергов амалиётида эътибор берилиши керак булган %олатлар юзасидан таклифлар ишлаб чицилган. Мазкур мацола ана шу масалаларга багишланган.

Калит сузлар: инсценирова, тергов, далиллар назарияси, тезкор-цидирув фаолияти, инсценировка элементлари, гуво%, жабрланувчи, суроц цилиш.

Дунёдаги куп давлатлар узининг давлат ва конституцион тузумини тубдан узгартириш ва янгилаш, иктисодиётни деидеологизация тамойилларига асосланган сиёсий, иктисодий ва ижтимоий ислохотларни амалга ошириш ва сиёсатдан устунлигини англатувчи стратегиясини белгилаб олган. Бу давлатга бош ислохотчининг ролини бериш, конун устуворлигини таъминлаш, кучли ижтимоий сиёсатни амалга ошириш, боскичма-боскич ва аста-секинлик билан давом этаётган ислохотлардир.

Дунёдаги турли мамлакатлар томонидан узига хос ва мос равишда хукукий демократик давлат, кучли фукаролик-хукукий жамияти барпо этиш, эркин бозор муносабатлари ва хусусий мулк устуворлигига асосланган иктисодиётни ривожлантириш, тинч ва фаровон хаёт кечириш учун шарт-шароитлар яратиш, халкаро майдонда муносиб урин эгаллашга каратилган кенг камровли чора-тадбирлар амалга оширилади. Бунда давлат ва жамиятнинг хар томонлама ва жадал ривожланишини таъминлаш учун шарт-шароитлар яратиш, мамлакатни модернизация килиш ва хаётнинг барча сохаларини либераллаштиришнинг устувор йуналишларини амалга оширишдир.

Стратегияни жиноятчиликка карши курашга йуналтирилган мамлакатда конунийликни таъминлаш ва суд-хукук тизимини янада ислох килиш, иккинчи устувор йуналиши муаммоларини хал килиш, айникса, унинг микдорий ва сифат мезонларига богликдир.

Стратегиянинг ушбу устувор йуналиши жиноятчилик хозирги вактда жуда долзарб ахамият касб этаётганлигидан далолат беради, чунки у маълум даражада жамиятнинг ижтимоий-иктисодий ривожланишига салбий таъсир курсатмокда. Шу муносабат билан, хукукбузарликларни аниклаш, очиш ва тергов килиш билан боглик масалалар, норматив-

хукукий хужжатлар талабларига риоя килинишини таъминлаб, юридик фан ютукларидан фаол фойдаланишни белгилайди. Илмий услублари табиий ва техник фанларнинг замонавий ютуклари, илгор тергов, суд ва эксперт амалиётини умумлаштириш, шунингдек, хукукни мухофаза килувчи органлари фаолиятида улардан фойдаланиш буйича тегишли тавсиялар ишлаб чи;иш асосида ишлаб чи;илган суд тиббиётига алохида ахамият берилади.

Бугунги кунда айрим давлатларда жиноий вазият ёмонлашган булиб, огир жиноят турлари камаймасдан, аёллар томонидан содир этилган жиноятлар сони купайди, жиноятларнинг ташкилий ва моддий базаси ошди. Шунга карамасдан, Узбекистонда сунгги уч йил давомида жиноятчиликнинг хар йили камайиши, унинг очилиш даражасини ошириш, уларни аниклаш ва тергов килиш жараёнида конун бузилиш холатларини камайтириш тенденциялари кузатилмокда.

Шу билан бирга, тергов амалиёти шуни курсатадики, жиноятлар содир этиш ва уларни яшириш усуллари янада мураккаблашди, бундан ташкари, турли шаклларда жиноятлар буйича тергов жараёнларига нисбатан карши чиккиш кучаймокда.

Бундан ташкари, тезкор-кидирув фаолияти конунчилиги асосларини билиш суриштирув, тергов ва суд органлари ходимларининг мазкур фаолият натижаларидан тугри фойдаланишига, тезкор ходимлар билан хамкорликни тугри ташкил этишга ва пировардида мазкур сохадаги жиноятчиликка карши курашиш самарадорлигининг сезиларли даражада ошишига сабаб булади. Шу муносабат билан, тезкор-кидирув фаолиятини амалга оширувчи органлар тезкор ходимлари томонидан конуннинг мазмун-мохиятини узлаштириб олиш мухим ахамият касб этади, чунки ушбу билимлар уларнинг фаолиятида жиноий инсценировкага карши курашишда тезкор-кидирув тадбирлари ва процессуал харакатларни уйгун холда амалга оширишга хамда жиноятлар содир этилишининг дастлабки боскичларидаёк, уларнинг олдини олиш ва уз вактида тухтатиш буйича чораларнинг самарадорлигини, шунингдек, суриштирув ва дастлабки терговнинг сифатини оширишга хизмат килади.

Жиноят мотиви - жиноят содир этишда шахсни бошкарган ва жиноят содир этишга карор килдирган шахснинг муайян эхтиёж ва манфаатларини уз ичига олган ички кузгатувчи куч, баъзан хафагарчилик туйгусидир. Жиноят максади - жиноят содир этишда шахс эришишга интилган булажак натижанинг хаёлий моделидир. Психологияга тегишли бу тушунчалар бир-бири билан узаро богликдир. Муайян эхтиёжлардан келиб чикиб, шахс дастлаб англанмаган истакларни хис этади, сунг мазкур эхтиёжларини кондириш учун уз харакатларига англаган холда интилади. Жиноят максади жиноят мотиви асосида пайдо булиб, улар биргаликда шахснинг тафаккурий ва иродавий харакатларини уз ичига олган айбни вужудга келтиради[1].

Жиноятчилар томонидан жиноий фаолиятни яширишнинг жиноий ахамиятга эга булган вокеаларни инсценировка килиш каби яширин усулидан фойдаланиш алохида ташвишга солмокда. ^оида тарикасида, аксарият холларда огир ва ута огир жиноятлар яширинган булиб, шубхасиз, жиноий фаолиятни яширишнинг ушбу усулининг умумий хавфини оширади. Уларнинг баъзилари ижтимоий хавфли хатти-харакатларнинг хусусиятларига эга булиб, шу асосда уларда тулик жиноятлар содир этилган булади.

Бирок, инсценировка номларининг хукукий режимини белгилаб берувчи Узбекистон Республикаси норматив-хукукий хужжатларининг бирорта коидасида инсценировка номи индивидуаллаштириш воситаси эканлиги аник белгилаб куйилмаган.

^онунчилигимиздаги жиноий инсценировка номларини тахлил килишдан аввал инсценировка тушунчасига кискача тухталиб утишни лозим деб топдик.

Р.С.Белкининг фикрига кура, инсценировка бу - вокеа содир булмаган жойда вокелик мухитини яратиш [2].

Инсценировка жиноят иши доирасида хукукни мухофаза килувчи орган томонидан олиб борилаётган тергов харакатларига карши курашнинг бир туридир.

В.А.Обрацовнинг таъхминича инсценировка бу - жиноят иши доирасида хакикатни аниклашда манфатдор булган шахс томонидан хукукни мухофаза килувчи орган ходимларига нисбатан карши каратилган хатти-харакатлардир. Инсценировка худди бир жиноятга тайёргарлик куриш ва уни содир этиш воситасидир[3].

Инсценировка жиноятни яшириш (узгартириш) харакатининг бир куриниши хисобланади. В.И.Фадеевнинг аниклашича, инсценировка содир этилган жиноятни яшириш (узгартириш) харакати жиноят суъбекти ёки содир этилган жиноятда жиноятчи уз хатти харакатини яшириш максадида хамда атайлаб касддан сохта мухитни яратишдан иборатдир[4].

В.В. Дементиевнинг маълум килишича, инсценировка бу - "моддий объектларига касддан таъсир килиш натижасида, уларни узгартириш максадида ва тергов хатти-харакатларини амалга ошираётган хукукни мухофаза килувчи орган ходими йулдан оздириш максадида вокеанинг табиати, мохияти ва холатлари тугрисида нотугри маълумот берадиган сунъий тизимни яратиш"лар йигиндисидир[5].

Г.А. Зорин и Я.Ц. Хуэйлар томондан гайриоддий таъриф берилган. Олимларнинг ёзишича, жиноий инсценировка куп киррали ходиса булиб, унда: чалгитиш усули, сохта далилларни намойиш этиш, тергов предмети учун яратилган акс эттирувчи уйин ва иллюзия, жиноий таваккалчилик шакли, хаёлий ёлгон, жиноят изларининг узгариши ва бошка холатлар мавжуд[6].

Инсценировка - бу терговни адаштириш учун вокеа содир булган жойнинг холатини манфаатдорлар томонидан сунъий равишда яратиш ёки узгартириш.

Инсценировка куйидаги зиддиятли вазиятлари, вазиятни сунъий равишда узгартириш фактлари, турли хил жиноят аломатларининг мавжудлиги, шахсий изларнинг ёркин намойиш этувчи табиати ва бошкалар билан белгиланади. Салбий холатлар тугрисидаги маълумотлар, айникса инсценировка, вокеанинг мохиятини аникрок аниклашга, унинг жиноий холат мавжудлигини ёки йуклигини аниклашга имкон беради.

Жиноий ишларни урганиш ва тергов ходимларини дастлабки суров натижаларини тахлил килиш шуни курсатадики, терговчилар турли хил жиноий хатти-харакатларни камраб олувчи инсценировкани текширишда муайян кийинчиликларга дуч келишмокда. Бу маълум даражада терговчилар ва суриштирувчилар жиноий инсценировкани текшириш учун услубий ишланмалар билан етарли даражада таъминланмаганлиги билан изохланади. Шу уринда айтиш мумкинки, хар доим хам хар бир жиноятни фош этиб тергов килиш ва уни содир этган жиноятчиларни аниклашнинг имкони булмайди. Узбекистон Республикаси Статистика кумитасининг маълумотларига кура, содир этилган жиноятлар жадвалда курсатилганидек жиноят иши кузгатилиб судга чикарилган[7]. Хусусан, Узбекистон Бош прокуратура ва Ички ишлар вазирлиги билан биргаликда жиноятларнинг олдини олиш буйича тезкор-кидирув ва тергов тадбирларини ташкил этиш буйича комплекс чора-тадбирлар курилиш окибатида 2019 йилнинг 5 ойи давомида утган йилнинг шу даврига нисбатан жиноятлар умумий сони 12.171 га ёки 30.4% га (17.484) камайганлиги, 2018 йилда

аникланмаган 3737 та жиноятлардан 1.759 таси фош этилганлиги, 2019 йилда кайд этилган 12.171 та жиноятларнинг 11906 таси ёки 97,8% и очилган булса, жорий йилда (265) очилмаган жиноятлар сони 2018 йилга нисбатан 74,1 фоизга камайганлиги (1.026); хдкида департамент матбуот хизмати хабари мисол була олади [8].

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

73904 74314 77199 78925 79129 79883 82352 83905 88007 89388

2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018

90050 90617 90660 90152 89360 87946 87412 73692 49011

Шу нуктаси назардан айтиш мумкинки, жиноятларни яшириш ва содир этиш, жиноят вокеаларини жиноий инсценировка усуллари сифатида хизмат киладиган куплаб жиноий инсценировкалаш хукукий сохадан ташкарида колиб кетмокда. Бу эса уз урнида хукукни мухофаза килувчи орган ва суд фаолиятини сезиларли даражада мураккаблаштирмокда, фукароларнинг хукуклари ва эркинликларига салбий таъсирини курсатиб келмокда. Жиноий инсценировканинг намойиши илгари куплаб таникли криминалистларнинг ёзувларида илмий изланиш объекти булиб келган[9]. Мазкур муаммони урганган муаллифларнинг аксарияти мустакил таснифлаш гурухи сифатида аникланганига ва аслида содир булмаган жиноятларнинг вокеаларини кайта кучга киритишига карамай, ушбу турдаги реакцияларни чукур урганиш амалга оширилмаган. Шу муносабат билан бундай инсценировкани урганиш лозим эканлигига шубхангиз колмайди.

Жиноятга карши курашиш амалиётида жиноий вокеани боскичма-боскич белгилашнинг максад-мохиятини очиб берадиган назарий коидаларни ишлаб чикиш, улар асосида ушбу турдаги жиноий инсценировкани тергов килишнинг типик дастури асосида асослаш ва шакллантириш долзарб вазифадир.

Хусусан, жиноятларни фош килиш учун зарур булган нарсага яъни содир этилган жиноятларни яширишнинг турли усуллари аниклаш, уларни исботлашнинг криминалистик усуллари ва тергов жараёнида олинган маълумотлардан фойдаланиш лозим[10].

Содир этилган жиноятлар ва терговга каршиликнинг бошка шаклларини яширишнинг турли усулларини урганишга оид масалаларни чукур англаб етиш хам мазкур холатлар юзасидан маълумотлар даражасининг етарли ёки етарли эмаслиги билан богликдир.

Куриб чикилаётган муаммо сунгги йилларда жиноятчилик табиати кескин узгаргани сабабли кун сайин жиноят усуллари янгиланмокда. Замонавий жиноятларнинг асосий хусусияти жиноятчилар томонидан махфийлик даражасига каттик ургу бериши окибатида жиноятларнинг турли хил мураккаб усулларидан фойдаланиш таборо ортиб бораётганлигини эътибордан колдирмаслик лозим.

Шу сабабли жиноятни яшириш усулларини тан олишнинг энг кийинларидан бири бу инсценировкадир. Бу турдаги жиноятни аниклаш ва хакикатан хам содир булган вокеага ойдинлик киритиш учун терговчидан бундай инсценировкаларни фош этишда махорат ва тажрибани талаб килади. Афсуски, хар бир терговчи хам тез ва профессионал равишда инсценировканинг мавжудлигини аниклашга кодир эмас, бу эса баъзи холларда жиноятларнинг ошкор этилмаслиги ва натижада ушбу жиноятлар учун жавобгар булган шахсларнинг жиноий жавобгарликдан кочишига олиб келади. Ушбу холатларда терговчиларда айникса махоратсизлиги ва тажрибаси кам булганлиги окибатида содир булади. Буларнинг барчаси терговчидан жиноий инсценировкани аниклаш муаммолари ва

мураккаб жиноятларни тергов килиш жараёнларида уларни тан олишнинг ишончли усулларини ишлаб чикишини талаб килади.

Бугунги кунга кадар турли йилларда инсценировканинг мохиятини бир канча олимлар куриб чиккан. Хусусан, Г.Гросс (1908), И.Н.Якимов (1925), Б.С.Бурданова (1966), Д.П.Рассекин (1967), С.И.Медведев (1973), Г.Н.Мудюгин (1973), В.А.Овечкин (1975), Р.С.Белкин (1979), Э.В.Баранов, Ю.Г.Торбин (1981), И.Я.Моисеенко, А.Г.Бронников (1988) ва бошкалар.

Бу олимларнинг изланишлари, албатта, инсценировканинг концептуал аппарати ривожига, унинг турли томонларини урганишга катта хисса кушди.

Бундан ташкари, мавжуд суд-тиббиёт адабиётларида терговга карши туриш муаммоси С.Ю.Журавлев (1992), В.Н.Карагодин (1992), И.А.Николайчук (2000) ва бошкалар томонидан тахлил килинган. Бирок, терговга карши кураш муаммоларини урганишга катта хисса кушган булишига карамай, курсатилган ишлар инсценировкани ажралмас кисми ва таъсир кусатиш тури сифатида белгилашга етарлича эътибор бермаган, улар терговга карши курашиш, жиноятчиликни яшириш ва инсценировкани белгилаш уртасидаги муносабатлар масалаларига эътибор каратмаган.

Шуни таъкидлаш жоизки, мазкур инсценировка муаммоларини хар томонлама урганишга багишланган асарлар жуда кам булиб, мавжуд булган махсус адабиётларда хам инсценировка алохида-алохида ва факат айрим турдаги жиноятларга нисбатан кайд этилган.

Бундан ташкари, мазкур инсценировка жиноятлар содир этилишининг мохиятини, унинг асосий хусусиятларини, ошкор килиш усулларини урганиш билан боглик муаммолар мажмуасини ривожлантириш учун шунингдек, тергов ва тезкор-кидирув органлари ходимларига инсценировка ёрдамида яширилган жиноятларнинг очилиши ва тергов килиниши буйича зарур тавсияларни ишлаб чикиш учун асос булди.

Хусусан, тезкор-кидирув фаолиятини амалга ошириш жараёнида кулга киритилган жиноят содир этган шахслар тугрисидаги дастлабки тезкор маълумотлар жиноят иши буйича далилларни туплаш ва текширишга каратилган келгуси тергов тусмолларини хамда харакатларини тугри танлашга ва инсценировкани аниклашга ёрдам берувчи йуналтирувчи вазифани бажаради.

Такдим этилаётган тезкор-кидирув фаолияти натижаларидан жиноят-процессуал конунчилигида далилларга куйиладиган талабларга жавоб бера оладиган, ахамиятли булган холатларни аниклаш учун хакикий маълумотларга эга була оладиган, айни кандай тезкор-кидирув тадбирлари натижасида тахмин килинган далиллар олинганлиги ва жиноят-процессида далиллар олишга имконият берадиган маълумотлар, ишга алокадор, макбул ва ишончли деб бахоланган далиллар сифатида шаклланган булсагина, жиноят ишлари буйича исбот килишда фойдаланишга йул куйилади.

Мазкур холатда далиллар хакида кискача тухталиб утишни лозим топдим. Хусусан, далилларни таснифлаш - бу маълум бир асосларга, мезонларга кура гурухларга, категорияларга булиш, ажратишдир. Айблов предметига нисбатан далиллар айбловчи ва окловчи далилларга булинади[11].

Айбловчи далиллар деб - айбланувчининг айбини тасдикловчи, унинг жавобгарлигини огирлаштирувчи далилларга айтилади. Бундай далилларга айбловга асос булган далиллар ёки айбловчининг жавобгарлигини огирлаштирувчи холатлар тугрисидаги маълумотлар киради.

Окловчи далиллар - бу айбловни инкор килувчи, айбланувчининг айбсизлигини тасдикловчи, айбланувчининг жавобгарлигини енгиллаштирувчи холатлар тугрисидаги маълумотлар, шунингдек, айбланувчига куйилган айбловни шубха остига олувчи далиллардир.

Далилларни айбловчи ва окловчи далилларга булиш шартли хусусиятга эга, чунки бир далил иш юритиш давомида уз хусусиятини узгартириши мумкин.

^онун хар бир жиноят иши буйича айбланувчини айбловчи далилларнигина эмас, уни окловчи далилларни хам, шунингдек унинг жавобгарлигини енгиллаштирувчи ва огирлаштирувчи холатларни хам аниклашни шарт килиб куйган. Х,ар бир жиноят иши буйича ишда мавжуд булган окловчи далиллар текширилган ва рад этилган такдирдагина айблов исботланди, деб хисобланиши мумкин. Суднинг судланувчини айбсиз дебтопиши ва оклов хукми чикариши учун эса иш буйича тупланган айбловчи (фош килувчи) далиллар текширилган ва рад этилган (ёки етарли деб топилмаган) булиши керак.

Олиниш манбасига караб далиллар дастлабки ва хосила далилларга булинади.

Дастлабки далиллар бу - аникланиши лозим булган холат тугрисидаги маълумот биринчи манбадан олинган далиллардир.

Х,осила далиллар эса исботланиши лозим булган факт тугрисидаги маълумот биринчи манбадан эмас, балки бошка манбадан олинган далиллардир.

Дастлабки ва хосила далилларнинг фарки улар манбасининг шаклланиш жараёнига боглик. Х,осила далилларнинг шаклланиш жараёнида оралик манба мавжуд булади. Масалан: жиноят шохиди булган гувохнинг ахборотини кабул килиш боскичи билан бу ахборотнинг терговчи томонидан олиниши уртасида яна бир манба - эшитган гувох кириши мумкин. Ахборот бир манбадан иккинчисига утганда узгаришларга учраши табиий. Оралик манбалар канчалик куп булса, узгариш, бузилиш эхтимоли купаяди.

Шахсий далиллар деб инсондан олинувчи маълумотларни акс эттирувчи далилларга айтилади (мисол учун, гувох, жабрланувчи, гумон килинувчи, айбланувчи, судланувчи ва бошкалардан олинган курсатувлар, эксперт хулосаси).

Ашёвий далиллар деганда, моддий дунёдаги ашёлардан олинувчи далиллар тушунилади.

Шахсий далилларда акс этган ахборот дастлаб инсон онгида акс этган ва кайта ишланган булади. Шу сабабли бундай далилларда субъектив элементлар мавжуд булади. Одамлар бир ахборотни турлича кабул киладилар ва турлича етказадилар. Ашёвий далиллардаги ахборот объектив хусусиятга эга булади. Шахсий далилларда акс этган ахборот бирор-бир ёки шартли белгиларда ёхуд кодларда ифодаланади (баённомаларда, схемаларда, фонограммаларда). Ашёвий далилда эса ахборот табиий холда ифодаланади ва кургазмали холда кабул килинади.

Тезкор-кидирув тадбирининг утказилиши жараёнида жиноятга алокадор (инсценировка) ёки тезкор кизикиш уйготувчи нарса ёки хужжат аникланиши мумкин ва уни олиш жараёнида манфаатдор булмаган шахсларнинг иштирок этиши тавсия этилади. Бундай холларда далолатномалар тузилади. Манфаатдор булмаган шахсларнинг иштирок этиши такдим этилган хужжатлардаги ахборотнинг ишончлилигини оширади, кейинчалик нарса ва хужжатларни олишда иштирок этган шахсларни гувох сифатида сурок килиш имкониятини беради[12].

Тезкор-кидирув тадбири булган тезкор кузатув купинча жиноий инсценировка гурух аъзолари учрашадиган, уларга тегишли булган ва жиноий йул билан кулга киритилган

кимматликлар, нарса ва хужжатлар сакланаётган жой ёки бино аникланганида, шунингдек жиноят содир этишда гумон килинаётган шахсларнинг харакатлари хакида кенг ва аник ахборот туплаш зарурияти тугилганда амалга оширилади. Бундай тезкор тадбирнинг натижаларидан гувохларнинг курсатмалари оркали исбот килишда фойдаланиш мумкин.

Жиноятни яшириш усули сифатида инсценировкани очиш муаммосига комплекс ёндошиш максадга мувофикдир. Ушбу муаммо тизимни бирлаштирадиган бир неча жихатларда урганиш давомида жиноятнинг тайёрланиши биринчи навбатда жиноят ишини тергов килишга карши чикиш ва уни яшириш усули аниклаш лозим. Бунда жиноятнинг боскичини, унинг жиноий хукуки ва жиноий процессуал жихатларини хар томонлама аниклашга ургу бериш самарали натижаларга эришиш мумкин. Инсценировка ёрдамида содир этилган жиноятларнинг очилиши ва тергов учун алгоритм яратиш керак. Шунингдек, биринчи марта инсценировка турларидан бири булган баъзи бир хукукни мухофаза килувчи орган ходимлари томонидан далилларни сунъий равишда яратиш билан бир каторда атайлаб сохталаштирилган айбловларни текшириш буйича курсатмаларни ишлаб чикишда тизимли ёндашув натижасида уз самарадорлигини беради.

Жиноий инсценировка - тезкор-кидирув, тергов, суд амалиёти ва суд-экспертизаси фанининг чукур тарихий илдизларига эга булган анъанавий объектдир[13]. Махаллий суд экспертизасида ушбу объектнинг назарий ва амалий жихатларини фаол равишда ривожлантириш деярли ярим аср давомида амалга оширилди. Олинган натижалар криминалистика тизими унда жиноий инсценировка доктринасининг янги элементи пайдо булиши билан бойитилган ва бу амалий тусдаги ушбу фактдан келиб чикадиган барча ижобий натижалар билан бойитилди деган хулосага асос булади.

Юкорида курсатиб утилган маълумотларни тахлил килиб, шуни англаш мумкинки, жиноий инсценировка - бу ёлгон маълумотнинг узига хос хусусияти булиб, у кисман ва яхлит боглик деган хулосага келиш мумкин.

Жиноий инсценировка мохиятини куриб чикишга келсак, инсценировка фаолиятининг куйидаги элементларини таъкидлаш мумкин[14].

- субъект (инсценировка, инсценировкачи);

- фаолиятнинг предмети (тахмин килинаётган харакатнинг куриниши, жиноий булмаган ходисанинг куриниши);

- максадлар: энг асосийси вокеанинг асл холатини яшириш, иккиламчи сабаблар жиноий таъкибдан кочиш, терговни мураккаблаштириш, жавобгарликни енгиллаштириш, айбсиз одамни жавобгарликка тортиш ва бошкалар;

- инсценировка мотивлари: касос, уз-узини кизиктириш, эътиборни жалб килиш истагидан иборат. Аммо инсценированинг асосий сабаблари таъсир килишдан (обрусининг пасайиши) ва жиноий жавобгарликдан куркишдир[15];

- максадга эришиш усуллари (ёлгон маълумотлар, ёлгон хулк-атворлар ва хк). Айтилган хатти-харакатлар ва ёлгон маълумотлар инсценировканинг ишончлилигини оширишга ёрдам беради. Шунинг учун, инсценировка остида харакатларнувчи шахслар купинча сохта маълумотларни тегишли тартибда сохта огзаки маълумотлар билан бирлаштиришга мажбур буладилар;

- максадга эришиш механизми (инсценировка режасини ишлаб чикиш). Максадга эришиш механизмида инсценировкани белгилаш усуллари хакида баъзи маълумотларни курсатиш мантикан тугри келади.

- инсценировка фаолиятига таъсир килиш усулини танлашда унда иштирок этаётган шахслар сонига боглик хисобланади;

- инсценировка натижаси;

- курсатилган фаолият натижасида юзага келадиган окибатлар (маънавий, моддий зарар).

Шуни таъкидлаш керакки, олдиндан хукукни мухофаза килувчи орган ходимлари билан алокада булмаган инсценировкачи уларнинг шахсий психологик хусусиятлари ва касбий тажрибаларини билмайди. Шу муносабат билан, коида тарикасида, хукукни мухофаза килувчи органларининг уртача статистик модели олинади. Шу билан бирга, инсценировка уз хатти-харакатлари билан нафакат терговчи, суриштирувчи, тезкор-кидирувходимларга, балки мутахассисларга, экспертларга, жабрланувчиларга ва гувохларга хам таъсир килиши мумкин.

Шундай килиб, мисол тарикасида айтиш мумкинки, гувохлар виждонан ёндашув натижасида хато килишлари окибатида инсценировкачиларнинг фойдаси учун гувохлик беришлари ва терговчини вокеанинг жиноий холат эмаслигига ишонтиришлари мумкин.

А.И.Марков жиноий инсценировканинг энг эхтимолий белгиларини куйидагича белгилайди: намойишкорона хусусият, турли жиноятларнинг мавжудлиги ёки йуклиги, вокеа шароитида карама-каршиликлар ва салбий холатлар[16].

Жиноий инсценировканинг икки томонлама хусусиятини таъкидламокчиман: бир томондан, унда хакикий вокеа элементлари мавжудлиги, иккинчи томондан, инсценировканинг нияти ва харакатларининг мазмуни акс эттирилган сунъий равишда яратилган холатидир[17].

Жиноий инсценировканинг мохияти касддан бир ходисанинг ташки куринишини эмас, балки мавжуд вазиятнинг баъзи элементларини узгартиришдан иборатдир[18].

Вокеа содир булган жойни тергов килиш жараёнида аникланган инсценировка белгиларига куйидагилар киради:

- аникланган излар, агар текширилаётган ходиса хаёлий эмас, балки хакикий булса ортикча излар булмаслиги керак;

- излар йуклиги сабабли аникланмаган, аммо инсценировка вокеа руй берганда пайдо булиши керак булган излар;

- инсценировка ходисага хос булган излар топилганда уларнинг холати бири-бирига тугри келмайдиган ва хозирги холатида булиши керак (ташки куриниши, сифати, микдори ва бошкалар).

Инсценировкаларни аниклаш ва очишнинг умумий усуллари

Кенг маънода усул бу - маълум бир натижага эришиш усулидир.

Бизнинг маколмамиздаги ижобий натижа жиноий инсценировкани муваффакиятли аниклаш ва фош этишдир.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Назария жуда куп микдордаги тергов усулларини таклиф этади, лекин уларни амалда куллаш самарадорлиги масаласи куп холларда очик колмокда.

Барча криминалистик вазиятларнинг хилма-хиллиги учун жиноий инсценировка ва унга алокадор вокеаларни аниклаш ва тергов килишда барча холатлар (ёндашувлар, принциплар, технологик схемалар ва бошкалар) учун бир хил булган умумий коидаларни хисобга олиш ва куллаш асосида амалга оширилади. Уларнинг асосийларидан бири, хар бир холатда терговчининг вазифаси, муайян ишни билиш жараёни билан боглик максад ва воситалар муаммосини ижодий изохлашдан иборатдир.

Барча тергов вазиятларида кулланиладиган "универсал усул" тушунчаси хеч кимга янгилик эмас. Тарафдорларнинг таъкидлашича, ижтимоий-иктисодий инкироз туфайли жамиятдаги барча узгаришларга жавоб беришнинг иложи йук эди ва бу холда "универсал усул" аникланмаган жиноятлар буйича терговнинг ажралмас усулига айланади[19].

Шу муносабат билан типик дастур бу тергов килиш режаси эмас аксинча уни тузиш воситасидир[20].

"Дастурий-максадли усул" олдиндан ишлаб чикилган суд-тиббиёт экспертизаси дастурлари ёрдамида терговни ташкил килиш ва жиноят иши буйича янги билимларни олишга асосланган.

Тергов дастури - ушбу тоифадаги жиноий ишларни тергов килиш учун энг характерли булган тергов харакатларининг кетма-кетлиги тугрисида маълумотлар тизимидир[21].

Шу билан бирга, типик дастур терговнинг узи эмас, балки уни тузиш воситасидир.

Дастурга асосланган усул терговда иштирок этаётган шахс томонидан хаддан ташкари субъективлик намоён булишининг олдини олишга имкон беради.

Ушбу усулларни жиноий инсценировкани аниклаш ва фош килишда куллашнинг мураккаблиги шундаки, улар режа тузишда тергов предметига таяниши мумкин булган стандарт дастурларни (алгоритмларни) ишлаб чикмаган.

Шу муносабат билан биз жиноий инсценировкани аниклаш ва фош килиш учун типик дастурларни (алгоритмларни) яратиш боскичларини аниклашга уриниб куришимиз мумкин: жиноят ишларини тергов килиш буйича амалий маълумотлар туплаш ва инсценировка фаолияти учун хос булган типик тергов вазиятларини аниклаш, хар бир типик тергов холати учун вазифаларни белгилаш, олдинга куйилган вазифани хал этиш учун воситаларни аниклаш, алгоритм (дастур) куриш ва кейинчалик амалда текшириш[22].

Юкоридаги тахлиллардан келиб чикиб биз куйидаги таклифларни илгари сурмокчимиз.

Биринчидан, жиноий инсценировкани аниклашда дастлабки суриштирув ва тергов орган ходимлари хамда суд психологик маълумотга эга булиши лозим хисобланди. Сабаби, жуда куп холларда махоратли, тажрибали ёки психологик маълумотга эга булмаган хукукни мухофаза килувчи орган ходимлар томонидан олиб борилган суриштирув тергов жараёнларида жиноий инсценировкачилар тогига тушиб, узлари сезмаган ва англамаган холда уларнинг хохиш истакларига асосан иш куришлари эхтимолдан холи эмас. Иккинчидан, тергов органининг маъсул ходими булишидан олдин тезкор-кидирув ёки профилактика нозири ходими лавозимида камида 5 йил хизмат килган булиши максадга мувофикдир Чунки, жиноий инсценировкани фош килиш ва тегишли ашёвий далилларни аниклаш хамда расмийлаштиришда тергов ходимларининг махорати ва тажрибаси сустлиги сабабли инсценировкачиларнинг ёлгон маълумотлари ва улар томонидан уюштирилган холда такдим килинган даллиларга суяниб жиноий инсценировкачилар фойдасига карор кабул килиш холатларини олдини олади. Учинчидан, тергов органи ходимлари орасида тажрибаси ва махоратини инобатга олган холда огир ва ута огир турдаги жиноят ишларини тергов ходимлари орасида тугри таксимлаш тизимни жорий килиш. Бундай холларда баъзи ёш тергов ходимлари огир ёки ута огир жиноят ишларини тегов килишда савия ва тажбиранинг пастлиги окибатида жиноий инсценировка иштирокчиларининг манфаатлари хисобига карор килиши бу конун устуворлигига салбий тасир килишига олиб келади. Туртинчидан, савияси ва тажрибаси юкори булган терговчилар томонидан огир ва ута огир жиноят иши буйича олиб борган тергов хатти харакатлари натижасида тергов дастурини

хамда ушбу жиноят иши юзасидан маълумотнома тузиш механизмини ташкиллаштириш лозим. Мазкур механизм натижасида тузилган тергов даситур ва маълумотномалар алохида иш жилдларидан тикиб бориш натижасида келажакда ёш терговчи ва бошка хукукни мухофаза килувчи орган ходимларига жиноятларни тез фош килиш хдмда олдини олишда хизмат килади. Шунингдек, жиноий инсценировкани олдини олиш ва хар кандай хукукбузарликларга йул куймаслик максадида тегишли тартибда таргибот хамда ташвикот ишлари олиб боришга замин яратилади. Бешинчидан, Узбекистонда терговчи жиноий фаолиятга карши курашишга катти хизмат курсатганлиги муносабати билан "мураббий терговчи" махсус унвон таъсис этилиш максадга мувофикдир. Мазкур унвонга эга булиш учун терговчи огир ва ута огир жиноятларни тергов килиш натижасида тузилган тергов дастури ва маълумотномалари келажак авлод учун жиноятга карши курашишда фойдали хужжатлар этиб "махсус тузилган комиссия" томонидан тан олинганлиги хамда уз амалий тажрибасидан фойдаланган холда конунчилигимизга таклифлар киритиш йулида хам амалий хам назарий билимларини намойиш этиш максадида фалсафа доктори (PhD) илмий даражасига эга булишини талаб этади. Олтинчидан, тергов орган ходимларининг когозбозлик ёки ортикча вактнинг сарфланишини ва моддий маблагнинг тежамкорлигини таъминлаш максадида айрим тадбирларни электрон тизимга утказиш айни мудаодир. Масалан, тергов ходимлари алохида топшириш ёки шу тусдаги хужжатлар билан таъминлаш жараёнида ортикча моддий маблагларни, когозбозликни шунингдек, жиноят ишининг муддатига таъсир килиш жараёнларини олдини олишга хизмат килади. Еттинчидан, тергов орган ходимлари томонидан жиноий инсценировкачиларга нисбатан эхтиёт чорасини куллашдаги санцияни олиш жараёнларини соддалаштириш максадида тугридан-тугри судга мурожаат килиш тартибини электорон тизимга утказиш давр талаби сифатида кабул килиш лозим. Бу жараёнда, турли хил куринишдаги коррупция холатини олишини, терговчининг ортикча вакт сарфланишини ва прокурорнинг хатти харакатларини суд томонидан кайтарилишини олдини олишга хизмат килади.

Хулоса урнида, Узбекистон Республикаси Конституцияси 13-моддасида "Узбекистон Республикасида демократия умуминсоний принсипларга асосланади, уларга кура инсон, унинг хаёти, эркинлиги, шаъни, кадр-киммати ва бошка дахлсиз хукуклари олий кадрият хисобланади." деб белгилаб куйилган. Бундан куриниб турибдики хукукни мухофаза килувчи органларида жиноий инсценировкага карши курашиш механизмини яратишимиз ва конунчилигимизга кушимча хамда узгартиришлар киритишимиз керак. Юкорида амалиётда учраб турган огир ва ута огир жиноятдаги муаммоли холатларда хаттоки тажрибали терговчи ва судьялар хам адашмокда. Бундай муаммолар фукароларда хукукни мухофаза килувчи орган ва судга нисбатан ишонсизликни келтириб чикариши мумкин, шу боисдан мазкур инсценировкани чукур урганиб тахлил килган холда Узбекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодекси ва Жиноят кодексининг тегишли моддаларига узгартириш ва кушимчалар киритиш максадга мувофикдир.

Review of law sciences References:

1. Zakirova U. Jinoyat motivi va maqsadining qilmishini kvalifikatsiya qilishdagi ahamiyati. Yuridik fanlar axborotnomasi.№2-2018. 216 bet.

2. Belkin R.S. Kriminalisticheskaya entsiklopediya. - M., 1997. -S. 83.

3. Obraztsov V.A. Viyavleniye i izoblicheniye prestupnika. - M., 1997. - S. 134.

4. Fadeyev V.I. Rassledovaniye kriminalnix instsenirovok. - M., 2012. S. 26.

5. Dementev V.V. Nauchnie i prakticheskiye problemi rassledovaniya instsenirovki kak sposoba sokritiya prestupleniya: avtoref. Dis. kand. yurid. nauk. - Saratov, 2004. S.16-17.

6. Zorin G.A. Yan Szun Xuey. Kriminalisticheskaya xarakteristika prestupnix instsenirovok// Grodno: GrGU, 1996. - S.19.

7. https://stat.uz/uz/-2019.

8. https://prokuratura.uz/-2019.

9. Gribunov O.P. Nauchnoye naslediye R. S. Belkina i yego vliyaniye na stanovleniye i razvitiye kriminalisticheskoy nauki // Jurnal: Vestnik Vostochno-Sibirskogo instituta MVD Rossii -2018 g.

10. Sherbatov V. F., Muxoyedov N. A. Etapi provedeniya operatsii "Zaderjaniye vimogateley s polichnim" // Rossiyskoye zakonodatelstvo i pravoprimenitelnaya deyatelnost organov vnutrennix del. Tezisi dokladov mejvuzovskoy nauchno-prakticheskoy konferentsii. - Rostov-na-Donu: RVSh MVD RF, 1995. - S.91-94.

11. Kadirova M.X., Xakberdiyev A.A. Jinoyat ishlari yurituvida dalillar nazariyasi. O'quv qo'llanma. - T.: TDYuU, 2019. - 26-29 bet

12. Karimov V., Xakberdiyev A.A. Tezkor-qidiruv faoliyati. O'quv qo'llanma.-Toshkent: TDYuU, 2019. - 119-121 bet

13. Xanina N.V. Primeneniye metoda modelirovaniya dlya viyavleniya priznakov instsenirovok // Aktualnie problemi borbi s prestupleniyami i inimi pravonarusheniyami. -2016. - № 14-1. -S.128.

14. Burika D.A., Glotov D.A., Malikov S.V. Kriminalnaya instsenirovka kak sposob dezinformirovaniya sub'yektov rassledovaniya // Yuridicheskaya psixologiya. - 2013. - № 3. S. 16- 18.

15. Belkin R S. Kurs kriminalistiki. 3-e izd., dop. - M., 2001. - C. 772.

16. Markov A.I. Psixologiya prestupnoy instsenirovki: o nekotorix podxodax k raspoznaniyu // Yurist'-Pravoved'. -Rostov-na-Donu. 2012. - № 5. S. 62-65.

17. Stepanov M.E. Ukaz. soch. 2017. S. 77.

18. Burika D.A., Yegorova Ye.V., Merkulova M.V. Pravovie i takticheskiye osobennosti proizvodstva otdelnix sledstvennix deystviy:monografiya. - M., 2015. S.69.

19. Shmonin A.V. Metodi kriminalisticheskoy nauki i kriminalisticheskiye metodi rassledovaniya prestupleniy // Publichnoye i chastnoye pravo. - M., 2011. - № I (IX). - S. 178.

20. Gustov G.A. Programmno-tselevoy metod organizatsii raskritiya ubiystv. - SPb., 1993. - S. 7.

21. Lozovskiy D.N. Programmno-tselevoy metod v protsesse rassledovaniya prestupleniy [Elektronniy resurs] // Vest. Adig. gos. un-ta. Elektron. dan. [B. m.], № 3. 2010. URL: http://cyberleninka.ru/article /n/programmno-tselevoy-metod-v-protsesse-rassledovaniya-prestupleniy (data obrasheniya 12.04.2016).

22. Marochkin N.A., Astashkina Ye.N. Algoritmizatsiya effektivniy metod optimizatsii rassledovaniya prestupleniy [Elektronniy resurs] // Izvest. Alt. gos. un-ta. Elektron. dan. [B. m.], [B. d.] URL: http://cyberleninka.ru/article /n/al goritmizatsiya-effektivnyy-metod-optimizatsii-rassledovaniya-prestupleniy (data obrasheniya 12.04.2016).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.