Научная статья на тему 'Тадбиркорликнинг иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш концепцияси ва тизими'

Тадбиркорликнинг иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш концепцияси ва тизими Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
903
156
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тадбиркорлик / хусусий тадбиркорлик / жамоа тадбиркорлиги / концепция / хавфсизлик / иқтисодий хавфсизлик / иқтисодий хавфсизлик тизими / хавфсизликни таъминлаш вазифалари / иқтисодий хавфсизлик тамойиллари / хавфсизлик объекти / хавфсизлик субъекти / иқтисодий хавфсизлик стратегияси / иқтисодий хавфсизлик тактикаси / иқтисодий-ҳуқуқий чоралар / ташкилий чоралар / превентив чоралар / реактив чоралар / масъулияти чекланган жамият / қўшимча масъулиятли жамият / акциядорлик жамияти / ишлаб чиқариш кооперативи / тадбиркорлик хавфсизлигини баҳолаш мезонлари / business / private business / collective business / concept / safety / economic security / system of economic security / problem of safety / the principles of economic security / object of safety / the subject of safety / strategy of economic security / tactics of economic security / economical and legal measures / organizational measures / preventive measures / jet measures / limited liability company / society with additional responsibility / joint-stock company / production cooperative / criteria of assessment / safety of business.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Хошимов Пазлиддин Зухурович

Мақолада тадбиркорликнинг иқтисодий хавфсизлигини таъминлашнинг мақсади, вазифалари, фаолият тамойиллари, объекти ва субъекти, стратегия ва тактикасини ўз ичига олувчи концепция тавсифланган. Унда тадбиркорликнинг моҳияти, шакллари, унинг иқтисодий хавфсизлигига таъсир этувчи таҳдидлар, улардан ҳимояланиш усуллари, тадбиркорликнинг иқтисодий хавфсизлигини баҳолаш мезонлари ёритиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CONCEPT AND SYSTEM OF PROVIDING ECONOMIC SECURITY OF BUSINESS

There is considered in the article the concept of providing economic security of business. That includes the purpose, tasks, the principles of activity, object and subject, strategy and tactics. As well there is lightened the essence and forms of business, threat influencing to those economic security, ways of protection against, and criterias of economic security of business assessment.

Текст научной работы на тему «Тадбиркорликнинг иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш концепцияси ва тизими»

Хошимов П.З.,

Узбекистон Миллий университети «Иктисодиёт назарияси» кафедраси доценти, иктисод фанлари номзоди

ТАДБИРКОРЛИКНИНГ И^ТИСОДИЙ ХАВФСИЗЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШ КОНЦЕПЦИЯСИ ВА ТИЗИМИ

ХОШИМОВ П.З. ТАДБИРКОРЛИКНИНГ ИКТИСОДИЙ ХАВФСИЗЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШ КОНЦЕПЦИЯСИ ВА ТИЗИМИ

Маколада тадбиркорликнинг иктисодий хавфсизлигини таъминлашнинг максади, ва-зифалари, фаолият тамойиллари, объекти ва субъекти, стратегия ва тактикасини уз ичига олувчи концепция тавсифланган. Унда тадбиркорликнинг мохияти, шакллари, унинг иктисодий хавфсизлигига таъсир этувчи тахдидлар, улардан химояланиш усуллари, тадбиркорликнинг иктисодий хавфсизлигини бахолаш мезонлари ёритиб берилган.

Таянч иборалар: тадбиркорлик, хусусий тадбиркорлик, жамоа тадбиркорлиги, концепция, хавфсизлик, иктисодий хавфсизлик, иктисодий хавфсизлик тизими, хавфсизликни таъминлаш вазифалари, иктисодий хавфсизлик тамойиллари, хавфсизлик объекти, хавфсизлик субъекти, иктисодий хавфсизлик стратегияси, иктисодий хавфсизлик тактикаси, иктисодий-хукукий чоралар, ташкилий чоралар, превентив чоралар, реактив чоралар, масъулияти чекланган жамият, кушимча масъулиятли жамият, акциядорлик жамияти, ишлаб чикариш кооперативи, тадбиркорлик хавфсизлигини бахолаш мезонлари.

ХАШИМОВ П.З. КОНЦЕПЦИЯ И СИСТЕМА ОБЕСПЕЧЕНИЯ ЭКОНОМИЧЕСКОЙ БЕЗОПАСНОСТИ ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСТВА

В статье охарактеризована концепция, которая включает цель, задачи, принципы деятельности, объект и субъект, стратегию и тактику обеспечения экономической безопасности предпринимательства. В ней освещены сущность и формы предпринимательства, угрозы влияющие на её экономическую безопасность, способы защиты от них, критерии оценки экономической безопасности предпринимательства.

Ключевые слова: предпринимательство, частное предпринимательство, коллективное предпринимательство, концепция, безопасность, экономическая безопасность, система экономической безопасности, задачи обеспечения безопасности, принципы экономической безопасности, объект безопасности, субъект безопасности, стратегия экономической безопасности, тактика экономической безопасности, экономико-правовые меры, организационные меры, превентивные меры, реактивные меры, общество с ограниченной ответственностью, общество с дополнительной ответственностью, акционерное общество, производственный кооператив, критерии оценки безопасности предпринимательства.

HASHIMOV P.Z. CONCEPT AND SYSTEM OF PROVIDING ECONOMIC SECURITY OF BUSINESS

There is considered in the article the concept of providing economic security of business. That includes the purpose, tasks, the principles of activity, object and subject, strategy and tactics. As well there is lightened the essence and forms of business, threat influencing to those economic security, ways of protection against, and criterias of economic security of business assessment.

Keywords: business, private business, collective business, concept, safety, economic security, system of economic security, problem of safety, the principles of economic security, object of safety, the subject of safety, strategy of economic security, tactics of economic security, economical and legal measures, organizational measures, preventive measures, jet measures, limited liability company, society with additional responsibility, joint-stock company, production cooperative, criteria of assessment, safety of business.

Тадбиркорликнинг иктисодий хавфсизлигини таъмин-лаш тизимини ишлаб чицишнинг асосини маълум концепция ташкил этади. Концепция иктисодий хавфсизлик-ни таъминлашнинг мацсади, вазифалари, фаолият тамойиллари, объект ва субъект, стратегия ва тактика-ни уз ичига олади.

Мазкур тизимнинг максади ишлаб чикилган ва амалга оширилаётган икти-содий-х,укукий ва ташкилий тавсифга эга булган чоралар мажмуи асосида тадбир-корлик субъектининг иктисодий, шу жум-ладан, молиявий, моддий, ахборот ресурс-лари ва кадрлар х,олатига ички ва ташки хавфларни них,оятда камайтиришдан ибо-рат. Шуни назарда тутиш зарурки, тадбиркорликнинг иктисодий хавфсизлигини таъминлашда хавфсизлик тизимининг пойдевори булиб х,исобланувчи бирламчи иктисодий-х,укукий ва ташкилий чоралар катта ах,амиятга эга.

Белгиланган максадга эришиш жараё-нида хавфсизликни таъминлашнинг барча йуналишларини бирлаштирувчи муайян ва-зифаларни х,ал килиш амалга оширилади.

Республикамиз Президенти Ислом Каримов таъкидлаганидек, мамлакатимизда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантиришни раFбатлантириш буйича курилган чора-тадбирлар натижасида утган йили, фермер ва дех,кон хужаликларини х,исобга олмаганда, 20 мингдан зиёд янги кичик бизнес субъектлари ташкил этилди,

уларнинг умумий сони эса 195 мингдан зи-ёдни ташкил этди. Бу 2000 йилга нисбатан 2 баробар купдир. Ялпи ички махсулотни шакллантиришда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик сохасининг улуши 2000 йилдан буён 31 фоиздан 56 фоизга, сано-ат махсулотлари ишлаб чикаришда 12,9 фоиздан 31,1 фоизга усди. ... Бугунги кунда иктисодиётнинг ушбу сохасида иш билан банд булган ахолининг 76,5 фоиздан зиёди мехнат килмокда. 2000 йилда бу курсаткич 49,7 фоизга тенг эди1.

Маълумки, тадбиркорлар амалий фао-лиятларида уз ишларини ташкил килиш ва уни ривожлантириш жараёнида айрим холларда баъзи субъектларнинг ноконуний тавсифга эга булган салбий таъсирига дуч келадилар. Бу, уз навбатида, тадбиркор-ларнинг иктисодий хавфсизлигини етарли

1 Каримов И.А. 2015 йилда иктисодиётимизда туб таркибий узгаришларни амалга ошириш, модернизация ва диверсификация жараёнларини изчил давом эттириш хисобидан хусусий мулк ва хусусий тадбиркорликка кенг йул очиб бериш -устувор вазифамиздир. - Т.: «Узбекистон», 2015. -8-б.

даражада саклаб туриш заруриятини кел-тириб чикаради.

Тадбиркорликнинг узи нима, у кандай шаклларда амалга оширилади, унинг хавф-сизлигига кандай тахдидлар рахна сола-ди, улардан химояланиш усуллари нимага асосланади - бу масалалар барча мамла-катлар учун долзарб булган ва хозирда хам шундай булиб колмокда.

Таъкидлаш лозимки, тадбиркорлик фао-лияти икки нуктаи назардан - иктисодий ва хукукий жихатдан тавсифланиши мумкин.

Иктисодий нуктаи назардан тадбиркорлик фаолияти хар кандай мамлакатнинг иктисодий ривожланишида маълум ва-зифани бажаради. Бу вазифани ёркинрок австриялик олим Йозеф Шумпетер тасвир-лаган. Тадбиркорларни у «вазифаси айнан янги комбинацияларни амалга ошириш булиб хисобланувчи хужалик субъектлари»1 деб атайди. Тадбиркорларнинг асосий ва-зифаларидан бири булиб иктисодиётни ри-вожлантиришда мухим роль уйновчи янги-ликларни киритишни амалга оширишлари хисобланади. Янгиликларни киритиш янги махсулотлар ва технологияларни жорий килиш, янги бозорлар ва хом ашё манба-ларини узлаштириш, ташкилий янгиликларни куллаш ва бошкаларни уз ичига олади. «Янгиликларни киритиш» иборасининг си-ноними булиб купинча «инновация» ту-шунчаси хисобланади.

Бинобарин, иктисодий нуктаи назардан тадбиркорлик бу янгилик киритувчи (ин-новацион) фаолият, тадбиркорнинг узи эса новаторлик вазифасини бажарувчидир.

Хукукий нуктаи назар тадбиркорлик фаолиятининг бошка мезонларини кузда тутади. Тадбиркорлик куйидагича фаолият-ларни кузда тутади:

■ мустакил;

■ узининг таваккалчилигига асосланган (яъни, тадбиркор узининг фаолияти нати-жалари буйича тула жавобгарликка эга);

1 Шумпетер Й. Теория экономического развития. - М.: «Прогресс», 1982. -С. 159.

■ мунтазам равишда (бир марталик эмас) фойда олишга каратилган;

■ мулкдан фойдаланиш, товарларни со-тиш, ишларни бажариш, хизмат курсатишга каратилган;

■ шахсларни тадбиркорлар сифатида давлат руйхатидан утказиш.

Хусусий тадбиркорлик фаолияти якка тартибда ва жамоа асосида амалга ошири-лиши мумкин.

Якка тартибдаги тадбиркорлик фаолия-тини тартибга солишнинг хусусияти шун-дан иборатки, тадбиркорлик билан юридик шахсни ташкил этмасдан туриб ва уни таш-кил этган холда шуFулланиш мумкин.

Биринчи холатда фукаро якка тартибдаги тадбиркор (жисмоний шахс) сифатида руйхатга олинади.

Иккинчи холатда тадбиркор юридик шахс макомини кулга киритгандан кейин (хусусий корхонани руйхатдан утазгандан сунг) тадбиркорлик фаолиятинини олиб борар экан, барча харакатларини ана шу юридик шахс номидан (уз номидан эмас) олиб боради.

Жамоа тадбиркорлик фаолияти билан уз фаолияти асосий максадини фойда олиш сифатида белгилаган тижорат ташилотлари шуFулланади. Уларга уртоклик хужаликлари ва жамиятлари, ишлаб чикариш коопера-тивлари киради.

Жамоа тадбиркорлиги фаолиятининг (нодавлат) шакллари куйидагилар булиши мумкин:

Тула уртоклик - шундай уртокликки, унинг иштирокчилари улар уртасида тузил-ган шартномалар асосида уртоклик номидан тадбиркорлик фаолиятини олиб бора-дилар ва уларга тегишли булган мулкий мажбурият буйича жавобгардирлар.

Ишончга асосланган уртоклик - шундай уртокликки, уртоклик номидан тадбиркорлик фаолиятини олиб борувчи ва уларга тегишли булган мулкий мажбурият буйича жавобгар булган иштирокчилар (тула уртоклик) билан бирга уртоклик фаолияти билан боFлик булган зарар буйича кири-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 11

тилган маблаF суммаси чегарасида тавак-кал килувчи ва уртокликнинг тадбиркорлик фаолиятида иштирок этмайдиган бир ёки бир нечта иштирочилар булади.

Масъулияти чекланган жамият - бир ёки бир нечта шахслар томонидан таъ-сис этилган жамият булиб, унинг устав капитали таъсис хужжатларида белгиланган улушларга булинган булади, масъулияти чекланган жамият аъзолари унинг маж-буриятлари буйича жавобгар эмаслар ва жамият фаолияти билан боFлик булган за-рарлар буйича улар томонидан киритилган киймат чегарасида таваккалчиликни хис киладилар.

Кушимча масъулиятли жамият - бир ёки бир нечта шахслар томонидан таъсис этилган жамият булиб, унинг устав капитали таъсис хужжатларида белгиланган улушларга булинган булади, унинг аъзолари жамият мажбуриятлари буйича уз мулк-лари билан бирдамлик асосида киритган маблаFлари хажмида субсидиар жавобгар-ликни хис киладилар.

Акциядорлик жамияти - устав капитали маълум сонли акцияларга булинган жами-ятдир. Акциядорлик жамият аъзолари (ак-циядорлар) унинг мажбуриятларига жавобгар эмаслар ва уларга тегишли акциялар киймати чегарасида жамият фаолияти билан боFлик булган зарарлар буйича таваккалчиликни хис киладилар. Акциядорлик жамияти ёпик булиши мумкин - унинг ак-циялари факат унинг таъсисчилари ёки олдиндан белгиланган шахслар уртасида таксимланади. Очик акциядорлик жамияти - унинг аъзолари узларига тегишли булган акцияларини бошка акциядорларнинг ро-зилигисиз ажратиб олишлари мумкин.

Ишлаб чикариш кооперативи - юридик шахс макомига эга булган тижорат ташки-лотидир. У ишлаб чикариш ёки кандайдир хужалик фаолиятини биргаликда олиб бо-риш максадини кузловчи фукароларнинг кунгилли уюшмаси булиб хисобланади. Бундай кооперативнинг мулки пайлардан ташкил топади.

Жахон хужалик юритиш амалиётининг курсатишича, хозирги вактда тадбиркорлик фаолиятининг энг куп таркалган шакллари булиб куйидагилар хисобланади: юридик шахсни ташкил килмай якка тартибдаги тадбиркорлик фаолияти, хусусий корхона, масъулияти чекланган жамият, акциядорлик жамияти.

Хозирги замон бозор иктисодиётида тадбиркорлик фаолияти учун нафакат ташкилий-хукукий шакллар, балки тур-ли куринишлар хам хосдир. Тадбиркорлик фаолияти турлари маълум мезонлар асосида туркумланиши мумкин.

Фаолият тавсифига кура тадбиркорлик-нинг куйидаги турлари булиши мумкин:

■ ишлаб чикариш (товарни яратиш билан боFлик булган);

■ илмий-техникавий (янги турдаги техника ва технологияларни ишлаб чикиш );

■ савдо-воситачилик (сотиб олиш, со-тиш, кайта сотиш);

■ сервис хизмати (маиший хизматларни курсатиш);

■ банк хизмати (банк хизматларини кур-сатиш);

■ суFурта хизмати (хаёт, мол-мулк, кели-шувлар ва бошкаларни суFурталаш буйича хизмат курсатиш);

■ бошкарув хизмати (бошкарув буйича хизмат курсатиш);

■ маслахат бериш (ташкилий, иктисодий-хукукий ва бошка масалалар буйича мас-лахатлар бериш);

■ маркетинг хизмати (бозорни урганиш буйича хизмат курсатиш);

■ бошкалар.

Хажми буйича (бандлар сони ёки фир-манинг йиллик оборотига боFлик холда) тадбиркорлик куйидагиларга булинади:

■ кичик;

■ йирик.

Мулк шакли буйича тадбиркорлик куйи-дагича булиши мумкин:

■ хусусий;

■ давлат;

■ аралаш.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 11

Албатта келтирилган тасниф тугалланган эмас, хужалик юритиш амалиётида тадбир-корлик фаолиятининг бошка турли-туман куринишлари хам булиши мумкин.

Хар кандай мамлакат иктисодиётида тадбиркорлик сохасининг нормал шаклла-ниши ва ривожланиши бу жараённи таъ-минловчи маълум шарт-шароитларни та-лаб этади. Бундай шарт-шароитларнинг энг мухимларидан бири бу тадбиркорликнинг хавфсизлигидир.

Тадбиркорлик фаолияти хавфсизлиги де-ганда, тадбиркорлик фаолияти субъекти амал килишининг барча боскичларида, биринчи навбатда, иктисодий, хукукий ва бошка салбий окибатларга олиб келув-чи ички ва ташки тахдидлардан мухофаза килинганлигини тушуниш лозим.

Корхона хавфсизлиги тизими куйидаги катор кичик тизимларни уз ичига олиши мумкин1:

■ иктисодий хавфсизлик;

■ техноген хавфсизлик;

■ экологик хавфсизлик;

■ ахборот хавфсизлиги;

■ психологик хавфсизлик;

■ жисмоний хавфсизлик;

■ илмий-техникавий хавфсизлик;

■ ёнFин хавфсизлиги.

Тадбиркорлик хавфсизлиги турли мезон-лар, яъни белгилар асосида бахоланиши мумкин.

Биринчидан, уни ташкилий жихатдан бахолаш мумкин. Бу холда нафакат фирма-нинг узини, балки унинг ташкилий бутунли-гини, асосий булинмаларининг (булимлари, хизматлари ва бошкалар) нормал амал килишини саклаб туриш кузда тутилади. Фирманинг асосий булинмалари (масалан, таъминот булими, молия булими ёки бух-галтерияси, маркетинг хизмати) фирманинг асосий максадига эришиш учун узларининг барча вазифаларини бажарадилар.

1 Мак-Мак В.П. Служба безопасности предприятия. Организационно-управленческие и правовые аспекты деятельности. - М.: «Мир безопасности», 1999. -С. 10-11.

Иккинчидан, бу хукукий томондан бахо-лаш. Бу холда фирма фаолиятининг амал-даги конунчилик талабларига мос келиши, яъни конунни мухофаза килиш органлари (ёки контрагентлар) томонидан фирмага даъвонинг йуклигини доимо таъминлаш назарда тутилган.

Учинчидан, ахборот томонидан. Хавфсизлик ички махфий ахборотнинг ташкарига турли шаклларда чикиб кетиши ёки ошко-ра килинишининг химояланганлиги холати сифатида бахоланиши мумкин.

Туртинчидан, иктисодий нуктаи назар-дан. Бу фирма фаолиятининг баркарор ёки усиш тенденциясига эга булган асосий (уз капитали, йиллик обороти хажми, фойда, рентабеллик каби) асосий курсаткичларида намоён булади. Уларда ташкилий, хукукий, ахборот ва иктисодий томондан хавфсиз-ликни таъминлаш умумий натижалари акс эттирилади. Буларга конунчиликни (масалан, солик, антимонопол) бузганлиги учун давлат органлари томонидан жарималар, санкцияларнинг йуклиги, нопок контрагентлар билан тузилган битимлардан йуко-тишларнинг мавжуд эмаслигини киритиш мумкин.

Хавфсизликни таъминлаш тизими куйидаги вазифаларни бажаради:

- иктисодий хавфсизликка булиши мумкин булган тахдидларни прогнозлаштириш;

- булиши мумкин булган тахдидлар ха-кида огохлантириш буйича фаолиятни (бирламчи чоралар) ташкил этиш;

- иктисодий хавфсизлик буйича юзага келган реал тахдидларни аниклаш, тахлил килиш ва бахолаш;

- юзага келган тахдидларга диккатни каратиш буйича карорларни кабул килиш ва фаолиятни ташкил этиш;

- тадбиркорликнинг иктисодий хавфсиз-лигини таъминлаш тизимини мунтазам ра-вишда такомиллаштириб бориш.

Тадбиркорлик фаолиятининг иктисодий хавфсизлиги тизимини ташкил этиш ва унинг самарали амал килишини таъминлаш куйидаги тамойилларга асосланиши лозим.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 11

Конунчилик тамойили. Фирманинг бар-ча фаолияти, жумладан, унинг хавфсизлик хизмати конунчилик тавсифига эга булиши керак, акс холда иктисодий хавфсизликни таъминлаш тизими тадбиркорлик субъек-тининг уз айби билан барбод булиши мум-кин. Салбий окибатлар сифатида хукукни мухофаза килиш органларининг турли санкциялари, жавобгар сифатида судга жалб килиш, криминал таркиблар томони-дан шантаж булиши мумкин.

Иктисодий максадга мувофиклик тамойили. Факат шундай объектларнинг химоясини ташкил этиш керакки, буларнинг химоясига кетадиган харажатлар бу объектларга тахдидларнинг амалга оширилиши зиён-ларидан кам булсин. Бу холда, шунингдек, иктисодий хавфсизлик тизимини ташкил этиш буйича фирманинг молиявий имко-ниятлари хам хисобга олиниши лозим.

Превентив ва реактив чораларнинг уЙFунлиги. Превентив - огохлантириш тавсифига эга булган, иктисодий хавф-сизликка тахдидларнинг юзага келиши ва амалга оширилишига йул куймайдиган чо-ралардир. Реактив - тахдидларнинг хаки-катда юзага келиши ёки уларнинг салбий окибатларини нихоятда камайтириш холларида кулланиладиган чоралардир.

Мунтазамлилик тамойили тадбиркорлик-нинг иктисодий хавфсизлигини таъминлаш тизими доимо амал килиши кераклигини назарда тутади.

Табакалаштириш тамойили юзага кел-ган тахдидларни бартараф этиш буйича чораларни танлаш тахдиднинг тавсифи ва унинг амалга оширилиши окибатларининг оFирлиги даражасига боFлик холда содир булади.

Мувофиклаштириш. Белгиланган вази-фаларга эришиш учун хавфсизлик хизмати турли булинмалари хамда фирманинг фаолиятини мунтазам равишда мувофиклаштирган холда олиб бориш ва химоянинг ташкилий, иктисодий-хукукий ва бошка услубларини уЙFунлаштириш за-

рур.

Иктисодий хавфсизликни таъминлаш ти-зимининг тадбиркорлик фаолияти субъекти рахбарияти томонидан тула назорат килиб борилиши. Бу, биринчидан, хавфсизлик тизими, умуман фирманинг манфаатларини хисобга олмай, тор доирадаги вазифалар-ни хал килишга йуналтирилган, уз кобиFига уралган тузилмага айланиб колмаслиги, ик-кинчидан эса тизим фаолияти самарадор-лигини бахолаш ва уни имкони борича та-комиллаштириш учун зарур.

Тизимнинг объекти булиб умуман жорий ва истикбол даврида тадбиркорлик фаолияти субъектларининг баркарар иктисодий холати хисобланади. Химоянинг аник объекти эса молиявий, моддий ва ахборот ре-сурслари хамда кадрлар хисобланади.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Тадбиркорликнинг иктисодий хавфсизлигини таъминлаш тизими субъекти ута му-раккаб тавсифга эга, чунки унинг фаолияти нафакат объектнинг хусусиятлари, балки тадбиркорлик фаолияти субъектини ураб турган ташки мухитнинг узига хас шароит-ларига хам боFлик.

Тадбиркорликнинг иктисодий хавфсизлигини таъминлаш тизимининг объекти ва субъекти узвий бир-бирига боFликдир.

Шулардан келиб чиккан холда, тадбиркорликнинг иктисодий хавфсизлигини таъ-минловчи субъектларнинг икки гурухини ажратиш мумкин:

■ ички субъектлар;

■ ташки субъектлар.

Ички субъектларга тадбиркорликнинг аник субъекти иктисодий хавфсизлигини химоялаш буйича бевосита фаолият олиб борувчи шахслар киради. Бундай субъектларга куйидагилар киради:

■ фирма (корхона)нинг уз хавфсизлик хизмати ходимлари;

■ тадбиркорлик фаолиятини химоялаш буйича хизмат курсатувчи ихтисослашган фирмалардан таклиф килинган ходимлар.

Ташки субъектларга тадбиркорлик муно-сабатларининг конунчиликка буйсунувчи барча иштирокчилари хавфсизлигини таъ-минловчи конунчилик, бажарувчи ва суд

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 11

хокимияти органлари киради. Бу орган-лар турли жихатлар буйича тадбиркорлик фаолияти амал килиши ва химоясининг конунчилик асосини шакллантирадилар ва унинг бажарилишини таъминлайдилар.

Тадбиркорликнинг иктисодий хавфсизли-гини таъминловчи субъектлар уз фаолият-ларини маълум стратегия ва тактика асоси-да олиб борадилар.

Стратегия - максадга эришишга узок муддатли ёндашув. Иктисодий хавфсиз-ликнинг бош стратегияси тадбиркорлик фаолияти иктисодий хавфсизлигини таъ-минлаш комплекс тизими умумий кон-цепцияси оркали ифодаланади. Бош стра-тегиядан ташкари, шунингдек, махсус стратегиялар хам (масалан, тадбиркорлик фаолиятининг боскичига боFлик холда) мавжуд. Ва нихоят, хавфсизликнинг функционал стратегиялари кулланилиши мум-кин.

Иктисодий хавфсизлик стратегияси, биринчи навбатда, контрагентларни текшириш, мулжалланган иш битимла-рини тахлил килиш, хужжатларни экспертиза килиш, махфий ахборот билан иш-лаш коидаларини бажариш ва бошкалар буйича тадбиркорлик фаолияти субъекти барча булинмаларининг мунтазам, узлук-сиз олиб борадиган ишлари оркали амал-га ошириладиган превентив чораларни уз ичига олади.

Реактив чоралар стратегияси тадбиркорликнинг иктисодий хавфсизлигига кандай-дир тахдиднинг юзага келиши ёки хаки-катда хам амалга оширилиши холларида кулланилади. Вазиятдан келиб чикиб ён-дашиш хамда ички ва ташки омилларни хисобга олишга асосланган бу стратегия мазкур вазият учун узига хос булган чоралар тизими оркали хавфсизлик хизмати то-монидан амалга оширилади.

Хавфсизликни таъминлаш тактикаси тадбиркорлик субъектининг иктисодий хавфсизлигини таъминлаш максадида аник чораларни куллаш ва аник харакатларни бажаришни кузда тутади. Тахдидларнинг

тавсифи ва уларнинг амалга оширилиши окибатларига караб бундай харакатлар, масалан, куйидагилар булиши мумкин:

■ фирманинг юридик хизматини кенгай-тириш;

■ тижорат сиринининг сакланганлиги буйича кушимча чораларни куллаш;

■ компьютер хавфсизлиги булинмасини ташкил этиш;

■ коидани бузувчи контрагентга эътироз билдириш;

■ суд органларига шикоят билан муро-жаат килиш;

■ хукукни мухофаза килиш органларига мурожаат килиш.

Фирма иктисодий хавфсизлик хизмати-нинг асосий вазифаларига куйидагилар ки-ради:

■ фирманинг булинмалари билан бирга-ликда махфий ахборот мухофазасини ташкил этиш ва амалга ошириш;

■ фирма фаолияти хакидаги махфий ах-боротни олиш максадида персоналга нис-батан шантаж килиш, иFволар ва бошка уринишлар туFрисидаги маълумотларни текшириш;

■ хавфсизлик масалалари буйича ахбо-ротни йиFиш, жамFариш, автоматлаштирил-ган холда хисобга олиш ва тахлил килишни ташкил килиш;

■ фирма булинмаларида текширув утка-зиш ва уларга уз фаолиятлари хавфсизлиги масалалари буйича амалий ёрдам курсатиш;

■ тижорат сирлари туFрисидаги низомни ишлаб чикиш ва татбик килиш;

■ ёпик иш юритишни олиб бориш коидаларини текшириш;

■ ходимларни иктисодий, ахборот ва жисмоний хавфсизлик коидаларига риоя килишлари буйича текшириш;

■ персонал билан ишлаш буйича кадр-лар булимига ходимларни танлаш, жой-лаштириш, хизмат доирасида жойини уз-гартириш ва укитиш масалалари буйича ёрдам курсатиш;

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 11

■ виждонсиз хамкорлар билан битим ту-зишнинг олдини олиш максадида контр-агентлар хакида ахборотни йиFиш, кайта ишлаш, саклаш ва тахлил килиш;

■ фирма рахбариятининг иктисодий хавфсизлик хизмати ваколатига кирувчи курсатмаларини бажариш;

■ хукукни мухофаза килувчи органлар билан узаро алокада булиш, турли молия-вий-хужалик конунбузарликларни аниклаш ва уларнинг олдини олиш буйича тадбир-ларни утказиш;

■ махфий ахборотларни ошкор килиш далиллари, фирма ходимлари томонидан иш хужжатларини йукотиш ва фирманинг иктисодий хавфсизлигига тахдид солувчи хатти-харакатлар буйича хизмат текширув-ларини утказиш.

Хозирги вактда Узбекистон иктисо-диётида бозор муносабатлари ва инсти-тутларининг фаол шаклланиши ва ривож-ланиши кузатилмокда. Бу жараёнда асосий ролни тадбиркорлик уйнамокда. Жахон тажрибасининг курсатишича, тадбиркор-лар синфида уз фаолиятини кенгайтириш учун имконият канча куп булса, миллий иктисодиётнинг ривожланиш суръатлари шунча юкори булади. Бундай шароит-да мамлакатда тадбиркорлик фаолияти-

ни ривожлантириш учун кулай имконият-ларнинг яратилиши мухим омил булиб хисобланади.

Шундай килиб, энг умумий куринишда фирманинг хавфсизлиги туFрисида унинг бир бутун таркибий тузилма ва юри-дик шахс сифатида сакланганлиги хамда баркарор (ёки усиб бораётган) молиявий-иктисодий курсаткичлари далолат беради. Фирма фаолиятининг аник томонларига нисбатан унинг хавфсизлиги буйича махсус курсаткичлардан фойдаланиш мумкин.

Бирок, хужалик юритиш жараёнида тадбиркорлик фаолияти субъектлари турли жисмоний ва юридик шахсларнинг бирин-чи навбатда фирманинг иктисодий холатига салбий таъсир курсатишига учрашлари мумкин. Бундай холатда иктисодий хавф-сизликка тахдид тушунчаси юзага кела-ди. Зеро, тадбиркорлик фаолияти субъек-ти учун иктисодий хавфсизликка тахдидни бартараф этиш мухим ахамият касб этади, чунки барча йукотишлар (ташкилий, ахбо-рот, моддий, фирма имижи) пировард на-тижада айнан иктисодий йукотишларда, яъни молиявий маблаFларни йукотишда (одатда барча тахдидларнинг асосида иктисодий мотивлар ётади) ифодаланади.

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. 2015 йилда иктисодиётимизда туб таркибий узгаришларни амал-га ошириш, модернизация ва диверсификация жараёнларини изчил давом эттириш хисобидан хусусий мулк ва хусусий тадбиркорликка кенг йул очиб бериш - устувор вазифамиздир. - Т.: «Узбекистон», 2015. -8-б.

2. Шумпетер Й. Теория экономического развития. - М.: «Прогресс», 1982.

3. Мак-Мак В.П. Служба безопасности предприятия. Организационно-управленческие и правовые аспекты деятельности. - М.: «Мир безопасности», 1999.

4. Экономическая безопасность хозяйственных систем. Учебник. - М.: Изд-во «РАГС», 2001.

5. Абулкосимов Х.П. Иктисодиётни тартибга солишнинг бозор ва давлат меха-низмлари. / Монография. - Т.: «Akademiya», 2012.

6. Абулкосимов Х.П. Давлатнинг иктисодий хавфсизлиги. / Укув кулланма. - Т.: «Akademiya», 2012.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.