Научная статья на тему 'НЕКОТОРЫЕ СУЖДЕНИЯ О ПРОБЛЕМАХ КВАЛИФИКАЦИИ ХИЩЕНИЯ ЧУЖОГО ИМУЩЕСТВА С ИСПОЛЬЗОВАНИЕМ КОМПЬЮТЕРНЫХ СРЕДСТВ В УСЛОВИЯХ НЫНЕШНИХ СУДЕБНО-ПРАВОВЫХ РЕФОРМ'

НЕКОТОРЫЕ СУЖДЕНИЯ О ПРОБЛЕМАХ КВАЛИФИКАЦИИ ХИЩЕНИЯ ЧУЖОГО ИМУЩЕСТВА С ИСПОЛЬЗОВАНИЕМ КОМПЬЮТЕРНЫХ СРЕДСТВ В УСЛОВИЯХ НЫНЕШНИХ СУДЕБНО-ПРАВОВЫХ РЕФОРМ Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
103
35
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Review of law sciences
Область наук
Ключевые слова
квалификация / состав преступления / объект / объективная сторона / субъективная сторона / субъект / специальный субъект / соучастие / должностные полномочие / совокупность преступлений / информационные технологии / средство совершение преступление / пластиковая карта / безналичные деньги / компьютерная информация / предмет преступления. / qualification / corpus delicti / object / objective side / subjective side / subject / special subject / complicity / official powers / cumulative crime / information technology / methods of committing a crime / plastic card / non-cash money / computer information / subject of crime.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Очилов Хасан Рашидович

в данной статье проанализированы вопросы квалификации хищения чужого имущества с использованием компьютерных средств путём присвоения, растраты, мошенничества, а также кражи.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SOME JUDGMENTS ABOUT THE PROBLEMS OF QUALIFICATION OF LARCENY OF OTHER PEOPLE’S PROPERTY USING COMPUTER TOOLS IN THE CURRENT JUDICIAL REFORMS

this article analyzes the issues of qualification of larceny of other people’s property using computer tools by appropriation, embezzlement, fraud and theft.

Текст научной работы на тему «НЕКОТОРЫЕ СУЖДЕНИЯ О ПРОБЛЕМАХ КВАЛИФИКАЦИИ ХИЩЕНИЯ ЧУЖОГО ИМУЩЕСТВА С ИСПОЛЬЗОВАНИЕМ КОМПЬЮТЕРНЫХ СРЕДСТВ В УСЛОВИЯХ НЫНЕШНИХ СУДЕБНО-ПРАВОВЫХ РЕФОРМ»

Review of law sciences

Q-------------- |

- Д^

Ochilov Khasan Rashidovich,

Head of the Department Criminal law and Criminology of Tashkent State University of Law, PhD in Law

SOME JUDGMENTS ABOUT THE PROBLEMS OF QUALIFICATION OF LARCENY OF OTHER PEOPLE'S PROPERTY USING COMPUTER TOOLS IN THE CURRENT

JUDICIAL REFORMS

Annotation: this article analyzes the issues of qualification of larceny of other people's property using computer tools by appropriation, embezzlement, fraud and theft.

Keywords: qualification, corpus delicti, object, objective side, subjective side, subject, special subject, complicity, official powers, cumulative crime, information technology, methods of committing a crime, plastic card, non-cash money, computer information, subject of crime.

Очилов Хасан Рашидович,

Заведующий кафедрой Уголовное право и криминология Ташкентского государственного юридического университета, доктор философии по юридическим наукам (PhD)

НЕКОТОРЫЕ СУЖДЕНИЯ О ПРОБЛЕМАХ КВАЛИФИКАЦИИ ХИЩЕНИЯ ЧУЖОГО ИМУЩЕСТВА С ИСПОЛЬЗОВАНИЕМ КОМПЬЮТЕРНЫХ СРЕДСТВ В УСЛОВИЯХ НЫНЕШНИХ СУДЕБНО-ПРАВОВЫХ РЕФОРМ

Аннотация: в данной статье проанализированы вопросы квалификации хищения чужого имущества с использованием компьютерных средств путём присвоения, растраты, мошенничества, а также кражи.

Ключевые слова: квалификация, состав преступления, объект, объективная сторона, субъективная сторона, субъект, специальный субъект, соучастие, должностные полномочие, совокупность преступлений, информационные технологии, средство совершение преступление, пластиковая карта, безналичные деньги, компьютерная информация, предмет преступления.

Очилов Хасан Рашидович,

Тошкент Давлат юридик университети Жиноят хукуки ва криминология кафедраси мудири, юридик фанлари буйича фалсафа доктори (PhD)

^ОЗИРГИ СУД-^УЦУЦ ИСЛО^ОТЛАРИ ДАВРИДА УЗГАЛАР МУЛКИНИ КОМПЬЮТЕР ВОСИТАЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИБ ТАЛОН-ТОРОЖ ЦИЛИШНИ

1

КВАЛИФИКАЦИЯ ЦИЛИШ МУАММОЛАРИ ЮЗАСИДАН АЙРИМ

МУЛОХДЗАЛАР

Аннотация: ушбу мацоладаузгалар мулкини компьютер воситаларидан фойдаланиб узлаштириш, растрата цилиш, фирибгарлик уамда угрилик йули билан талон-торож цилиш жиноятларини квалификация цилиш масалалари та^лил цилинган.

Калит сузлар: квалификация, жиноят таркиби, объект, объектив томон, субъектив томон, субъект, махсус субъект, иштирокчилик, мансаб ваколати, жиноятлар мажмуи, ахборот технологиялари, жиноят содир этиш воситаси, пластик карточка, нацд булмаган пул, компьютер ахбороти, жиноят предмети.

Жиноятни квалификация (лотинча "qualis" - сифат) килиш деганда, жиноят конуни коидаларини амалиётга татбик этиш тушунилиб, у узида жиноят конунини куллаш боскичларидан бирини ифодалайди хамда айбланувчига нисбатан жазо ёки бошка жиноят-хукукий таъсир чораси куллашни назарда тутади. Жиноят квалификацияси - бу уни жиноят конуни нуктаи назардан бахолаш, жиноят конуни моддаларини аник хаётий ходиса -жиноятга татбик этишдир[1, 19-33б; 2, 9-13б; 3, 15-37б.].

Жиноят квалификацияси аксарият хукукшунослар томонидан "содир этилган килмиш белгилари ва жиноят-хукукий нормада кузда тутилган жиноят таркиби белгиларининг аник мутаносиблигини аниклаш ва хукукий жихатдан мустахкамлаш" [4, 21-б.], деб таърифланади.

Шу нуктаи назардан узгалар мулкини компьютер воситаларидан фойдаланиб талон-торож килиш билан боглик булган килмишларни квалификация килишда бугунги кунда ушбу килмишлар учун жавобгарлик назарда тутилган амалдаги ЖК нормаларини куллаш бироз мураккаб булмокда. Бу биринчидан, ушбу килмишлар учун жавобгарлик назарда тутилган ЖК моддаларининг таркок холда, яъни умумий талон-торож учун жавобгарлик белгиланган моддалар таркибида (алохида бандлар сифатида) берилганлиги; иккинчидан, жиноят конунига киритилган янги ахборот технологиялари сохасидаги жиноятлар бобида хам ушбу масаланинг тулик ечилмаганлиги; учинчидан, узгалар мулкини компьютер воситаларидан фойдаланиб талон-торож килиш жиноят таркибининг узига хослиги (унинг умумий талон-торождан хам, ахборот технологиялари сохасидаги жиноятлардан хам фаркланиши); туртинчидан, бугунги кунда суд-тергов амалиётида узгалар мулкини компьютер воситаларидан фойдаланиб талон-торож килиш холатларининг купайиш тенденциясининг кузатилаётганлиги; бешинчидан, Узбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг узгалар мулкини компьютер воситаларидан фойдаланиб узлаштириш ёки растрата килиш, фирибгарлик ва угрилик йули билан талон-торож килиш жиноятлари буйича алохида карори кабул килинмаганлиги; олтинчидан, амалдаги ЖКда узгалар мулкини компьютер воситаларидан фойдаланиб талон-торож килишни етказилган мулкий зарар микдоридан катъий назар, жавобгарликни огирлаштирувчи холат сифатида назарда тутилганлиги билан изохланади.

Аввало шуни таъкидлаш уринлики, бугунги кунга келиб хеч кайси бир сохани, давлат бошкарувидан то кундалик хаётнинг барча жабхаларини компьютерлар иштирокисиз харакатга келтириш мушкул. Шундай экан, 1994 йил амалдаги Жиноят кодекси кабул килинган вактдаги компьютер технологияларининг жамият хаётида тутган урни ва роли билан бугунги кун жамиятидаги уларнинг тутган урни ва роли уртасида жуда катта фарк бор.

Шу маънода, узгалар мулкини компьютер воситаларидан фойдаланиб талон-торож килганлик учун (етказилган зарар микдори эътиборга олинмасдан) ушбу килмишларни жавобгарликни огирлаштирувчи холат сифатида кабул килиш ва жазо тайинлаш жиноят конуни сузсиз амал киладиган конунийлик, инсонпарварлик ва одиллик принципларига зиддир.

Узгалар мулкини компьютер воситаларидан фойдаланиб талон-торож килиш жиноятларини квалификация килишда жиноят таркиби билан боглик муаммоли жихатлар алохида урганишни талаб килганлиги боис, мазкур жиноятларни квалификация килишнинг мунозарали жихатларини айнан жиноят таркиби тахлили доирасида урганиб чикиш максадга мувофик. Таъкидлаш лозимки, узгалар мулкини компьютер воситаларидан фойдаланиб талон-торож килишда айбдор бир вактнинг узида килмишнинг асосий бевосита объекти сифатида узига хос белгиларга эга булган узгалар мулки ва мулк хукукига хамда кушимча бевосита объект сифатида кабул килинадиган ахборот тизими хавфсизлиги билан боглик булган ижтимоий муносабатларга зарар етказади. Бу эса албатта, уз навбатида ЖК Махсус кисм нормалари уртасида ракобатни юзага келтиради. Айни дамда ушбу холатда килмиш икки объектга тажовуз килганлиги муносабати билан жиноятлар мажмуи буйича ЖКнинг узгалар мулкини талон-торож килиш билан боглик моддаси хамда тегишинча ахборот технологиялари сохасидаги жиноятлар учун жавобгарлик назарда тутилган ЖК Махсус кисм моддалари билан жавобгарликка тортиш ва жазо тайинлаш заруриятини юзага келтиради. Бирок, табиийки, бунда килмиш ягона жиноий хатти-харакатдан иборат булиб, уни икки ёки ундан ортик моддалар юзасидан жиноятлар мажмуи деб квалификация килиш жиноят хукукида урнатилган коида ва талабларга зид. Чунончи, боскинчилик инсон хаёти ёки соглигига карши моддалар билан кушимча квалификация килишни талаб этмаганидек, назаримизда узгалар мулкини компьютер воситаларидан фойдаланиб талон-торож килиш хам ахборот хавфсизлиги билан боглик моддалар билан кушимча тарзда квалификация килинмаслиги зарур. Шунингдек ушбу холатда, Олий суд Пленумининг 2008 йил 15 майдаги "Бир неча жиноят содир этилганда килмишни квалификация килишга доир масалалар тугрисида"ги карорида курсатилган коидалардан фойдаланиш максадга мувофик. Зеро, ушбу карорда кайд этилганидек, жиноятлар мажмуида содир этилган барча жиноятлар белгилари Жиноят кодексининг огиррок жазони назарда тутувчи битта моддаси (моддаси битта кисми) диспозицияси билан камраб олинган холларда ЖК битта моддаси (моддаси битта кисми) билан квалификация килиниши керак. Бир неча жиноят содир этилганда, агар жиноятлардан бири бошкасини содир этиш воситаси ёки усули булиб, хар иккала жиноят белгилари Жиноят кодекси тегишли моддаси диспозициясида курсатилган булса, килмиш Жиноят кодексининг факат огиррок жиноят учун жавобгарлик белгиловчи битта моддаси билан квалификация килиниши керак. Бунда килмишни енгилрок жиноят учун жавобгарлик белгиловчи битта моддаси билан кушимча квалификация килиш талаб этилмайди [5]. Мана шу коида талабларидан келиб чиккан холда айбдор узганинг мулкини компьютер воситасидан фойдаланиб ноконуний эгаллаши талон-торожни содир этиши усули саналади ва унинг харакатлари жиноятлар мажмуи тарикасида квалификация килишни талаб этмайди.

Жиноят объектив томони тахлили асосида ушбу килмишни квалификация килишга оид айрим мунозарали жихатларга алохида тухталиб утишимиз жоиз. Зотан, содир этилган килмишни узгалар мулкини компьютер воситаларидан фойдаланиб талон-торож килиш деб бахолаш учун, аввало талон-торожнинг бевосита компьютер воситаларидан фойдаланиб

содир этилганлигини аниклаш зарур. Яъни, айбдор узгалар мулкини узлаштириш, растрата килиш, алдаш ёхуд ишончни суиистеъмол килиш, яширин ёки очикдан-очик талон-торож килиши билан боглик булган харакатларини бевосита компьютер воситалари оркали амалга ошириши назарда тутилади. Айбдор мулкни эгаллаш билан боглик харакатларни компьютер воситалари оркали амалга оширмаса, унинг харакатлари компьютер талон-торожи деб квалификация килинмайди.

Агар айбдор мансаб ёки хизмат вазифаларига кура, пул муомаласининг пластик карточкалар оркали турли харакатларни (пластик карточкаларни муомалага чикариш, мижозларга очиш, харакатини юритиш ва ёпиш, аналитик хисоботни юритиб бориш ва х.к.) амалга ошириш ваколатига эга була туриб, ушбу ваколатларидан фойдаланган холда узганинг пластик карточкасидаги накд булмаган пул маблагларини тасарруф этиши компьютер воситаларидан фойдаланиб узгалар мулкини талон-торож килиш деб бахоланади.

Ушбу холатга мисол сифатида куйидаги жиноят ишини келтиришимиз мумкин. Тошкент вилояти АТИБ "Ипотекабанк" Ангрен филиали пул муомаласи булими пластик карточкалар буйича 1-тоифали мутахасиси булган С. уз хизмат ваколатларидан фойдаланган холда жуда куп микдордаги (75 млн. сум) пулни компьютер воситаларидан фойдаланган холда узлаштириш ва растрата йули билан талон-торож килган. Иш холатларига кура С. уз хизмат ваколатларидан фойдаланган холда фукаро Ш.га тегишли булган уч дона пластик карточкалардаги пул фоизларини хисоблаб бериш бахонасида олиб, ушбу пластик карточкадаги пул маблагларини узининг эхтиёжлари йулида наклаштириб сунгра сарфлаб юборган. Ушбу иш буйича суд айблов хулосасидаги квалификацияга кушилган холда килмишни ЖК 167-м. 3-к. "а ва г" бандлари билан тугри квалификция килган [6].

Одатда айбдор компьютер воситаларидан фойдаланиб узлаштириш ва растратани амалга оширишда компьютер тизимида ахборот куринишида сакланаётган накд булмаган пул маблагини узининг ёки бошка бир шахс манфаатларига каратиш учун компьютер ахборотини модификациялаштиради. Амалдаги ЖКга кура узгалар мулкини компьютер воситаларидан фойдаланиб узлаштирганлик ёки растрата килганлик учун Махсус кисм 167 моддаси 3 кисм "г" банди буйича жиноий жавобгарлик келиб чикади. Айбдорнинг харакатларини ушбу модданинг куйидаги банди билан квалификация килиш учун куйидаги белгиларнинг мавжуд булиши талаб килинади: биринчидан, мулк айбдорнинг конуний ихтиёрида оператив ёки хужалик бошкарув хукуки асосида турганлиги; иккинчидан, мулк (жиноят предмети) факатгина накд булмаган пул (компьютер ахбороти) куринишида мавжуд булиши; учинчидан, ушбу накд булмаган пул маълум бир компьютер ахборот тизимида (хисоб ракам) турганлиги; туртинчидан, айбдорда ушбу компьютер тизими маълумотларидан конунинй фойдаланиш имкониятининг мавжудлиги; бешинчидан, агар айбдор корхона, ташкилот, муассасага тегишли булган мулкни узлаштирса ёки растрата килса факат талон-торож суммаси Узбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тугрисидаги кодекси 61-моддасининг учинчи кисмида курсатилган микдордан (энг кам ойлик иш хакининг беш бараваридан) ошикрок булиши.

Хизмат вазифаси туфайли мулк юзасидан маълум бир ваколатларга (хужалик ёки оператив бошкарув хукукига) эга булмаган, аммо топширилган ишни ёхуд хизмат вазифаларини бажариши туфайли мулк юзасидан маълум бир операцияларни амалга оширадиган компьютердан ёки компьютер ахборотидан фойдаланиш хукукига эга булган шахс томонидан узганинг мулки ушбу компьютер воситаларидан фойдаланиб талон-торож килиниши кандай квалификация килиниши кераклиги масаласида амалиётчи ходимларнинг

карийб 70% компьютер воситаларидан фойдаланиб узлаштириш ёки растрата килиш лозим деб хисоблашади (Ушбу суров хукукни мухофаза килиш идоралари ходимлари уртасида утказилди ва суровда юз нафар ходим иштирок этди). Лекин ушбу холатда айбдорда талон-торож килинган мулкка нисбатан хеч кандай ваколатларнинг (оператив ёки хужалик бошкаруви асосида) мавжуд эмаслиги, унинг харакатларини компьютер воситаларидан фойдаланиб узлаштириш ёки растрата килиш деб топишга тускинлик килади.

Ушбу холатда фикримизча, айбдорнинг харакатлари тегишли асослар мавжуд булган холда, компьютер воситаларидан фойдаланиб угрилик килиш деб квалификация килиш лозим булади.

Мансабдор шахс уз ваколати доирасида юридик шахсларга маълум бир вазифаларни юклашга ва уларнинг иш фаолиятларини назорат килишга хукуки мавжуд холда, мансаб ваколати доирасидан четга чикиб, уларнинг хисоб ракамидаги мавжуд пул маблагларин ушбу юридик шахсларнинг уз мажбуриятларини бажартириш максадида уларнинг розилигисиз компьютер воситалари оркали учинчи бир шахслар фойдасига утказиши хам копьютер воситаларидан фойдаланиб растрата килиш деб бахоланмайди. Ушбу холатда тегишли асослар мавжуд булса, мансабдор шахснинг харакатлари хокимият ёки мансаб ваколати доирасидан четга чикиш ёхуд хокимият ёки мансаб ваколатини суиистеъмол килиш жиноятининг таркибини ташкил килади. (Ижтимоий суровда катнашган респондентларнинг хам 60% тасдиклаган. Долган 40% иштирокчилар эса, ушбу холатда мансабдор шахснинг харакатларини талончилик (ЖК 165 моддаси) ва компьютер ахборотидан конунга хилоф равишда (рухсатсиз) фойдаланиш (ЖК 2782 моддаси) жиноятлари билан жиноятлар мажмуи тарикасида квалификация килинади деб таъкидлашган). Сабаби ушбу холатда мансабдор шахснинг харакатларидан гараз ёки бошка паст ниятларнинг мавжуд эмаслиги унинг харакатларини компьютер талон-торожи деб бахоланишини инкор этади.

Мулк ишониб топширилган ёки хизмат вазифалари туфайли мулк юзасидан маълум бир харакатларни амалга ошириш ваколатига эга шахс узлаштириш ёки растратанинг объектив томонини узи бажариб, колган ишларни (масалан: талон-торож килинган пулни яшириш, жиноят изларини йукотиш ва х.к.) компьютер сохасида махсус билим ва тажрибага эга булган бошка бир (мулк ишониб топширилмаган ёки хизмат вазифалари туфайли хам мулк юзасидан маълум бир харакатларни амалга ошириш ваколатига эга булмаган) шахсга топширса, бунда айбдорларнинг харкатлари иштирокчиликда содир килинган компьютер воситаларидан фойдаланган холдаги узлаштириш ёки растрата килиш деб квалификация килинади. Компьютер сохасида маълум бир билим ва тажрибага эга шахснинг харкатлари эса ушбу иштирокчиликдаги ёрдамчилик деб бахоланади.

Аммо мулк ишониб топширилган ёки хизмат вазифалари туфайли мулк юзасидан маълум бир харакатларни амалга ошириш имкониятига эга булган шахс компьютер воситаларидан етарлича фойдаланиш тартибини билмаса ва ушбу мулкни компьютер воситаларидан фойдаланиб талон-торож килиш максадида шу билим ва тажрибага эга булган бошка бир (мулк ишониб топширилмаган ёки хизмат вазифалари туфайли хам мулк юзасидан маълум бир харакатларни амалга ошириш ваколатига эга булмаган) шахсдан фойдаланиб мулкни эгаллаб олса, айбдорларнинг жавобгарлик масаласи мунозарали.

Чунки, узгалар мулкини компьютер воситаларидан фойдаланиб талон-торож килиш субъекти билан боглик квалификацияга оид мунозарали жихатлар хам мавжуд. Чунончи, бугунги кунда жиноят хукуки назариясида махсус субъектли жиноятларда

иштирокчиларнинг жавобгарлиги турлича хал этилмокда. Биринчиси, махсус субъект белгисига эга булмаган шахс махсус субъект билан тил бириктириб, талон-торожни содир килса, у хам бажарувчи булиб хисобланади хамда жиноят бир гурух шахслар томонидан содир этилган деб топилади[7, 4-6 б.; 8, 15 б.] таъкидланса; иккинчиси, махсус субъектли жиноятларда махсус субъект белгисига эга булмаган шахслар иштирок этган булса, жиноят конунининг махсус субъект томонидан содир этилган жиноят квалификация килинган моддаси буйича жиноий жавобгарликка тортилади. Махсус субъект белгисига эга булмаган шахс мазкур иштирокчиликда содир этилган жиноятда ташкилотчи, далолатчи ёки ёрдамчи вазифаларини бажариши мумкин булади [9, 98-99 б.; 10, 399,434 б.; 11, 99 б.] деб таъкидланади.

Биз хам ушбу холат юзасидан билдирилган иккинчи гурух олимларининг фикрларига кушилган холда, ушбу коидани узгалар мулкини компьютер воситаларидан фойдаланиб узлаштириш ва растрата учун куллаш тугри булади, деган фикрни билдирмокчимиз ва килмиш иштирокчиликда содир этилган талон-торож деб бахоланиши лозим деб хисоблаймиз.

Компьютер воситаларидан фойдаланиб узлаштириш ёки растратани бир гурух шахслар томонидан олдиндан тил бириктириб содир этилган деб квалификация килиш учун мулк конуний ихтиёрида булган шахслар (махсус субъектлар) томонидан жиноятнинг объектив томони биргаликда содир этилган булиши талаб этилади. Агар ушбу махсус субъектлар биронтаси жиноятнинг объектив томонини бажаришда бевосита иштирок этмаса, ушбу шахснинг харакатлари иштирокчиликда содир этилган узлаштириш ёки растрата килиш деб топилади.

Агар айбдор уз мансаб ёки хизмат ваколатларидан фойдаланган холда пластик карточкаларга муассасанинг ёки бошка шахсларнинг хисоб ракамларидан пул маблагларини утказиб, кейин ушбу маблагларни тасарруф этиши эса, компьютер воситаларидан фойдаланиб узлаштириш ёки растрата килиш деб бахоланади. Ушбу холатда айбдорнинг харакатлари унинг хизмат ваколатларидан келиб чиккан холда жиноятлар мажмуи тарикасида ЖК 167 моддаси 3 кисми "г" банди ва ЖК 2782 ва 2784 моддалари билан квалификация килиниши мумкин эмас. Ушбу холатга мисол тарикасида куйидаги жиноят ишини келтиришимиз мумкин. Тошкент вилояти АТИБ "Ипотекабанк" Ангрен филиали пул муомаласи булими пластик карточкалар буйича 1 -тоифали мутахасиси булган С. уз хизмат ваколатларидан фойдаланган холда жуда куп микдордаги (401 млн. сумдан ортик) пулни компьютер воситаларидан фойдаланган холда узи томонидан ноконуний равишда расмийлаштирилган жами 446 дона пластик карточкаларга "Жисмоний шахсларнинг пластик карточкалар буйича мажбуриятлари" омонат хисоб ракамидан утказиб кейин ушбу пулларни талон-торож килган. Ушбу иш буйича суд айблов хулосасидаги квалификацияга кушилган холда килмишни ЖКнинг 167-м. 3-к. "а ва г" бандлари, 205 моддаси 2 кисм "а" банди, 209 моддаси 2 кисми "а" банди хамда ЖКнинг 2781, 2782 ва 2784-моддалари билан жиноятлар мажуми тарикасида квалификция килган [6].

Лекин ушбу холатда айбдорнинг харакатлари кушимча равишда ЖКнинг 2781, 2782 ва 2784-моддалари квалификация килиниши нотугри. Чунки ушбу холатда ЖК 167 моддаси 3 кисми "г" банди ЖКнинг 2781, 2782 ва 2784-моддаларида назарда тутилган харакатларни жиноят содир этиш усули сифатида узига камраб олади ва кушимча равишда квалификация килинишини талаб этмайди.

Компьютер хавфсизлик тизимини бузувчи дастурни бошка бировдан олиб жиноят содир этган холда дастурни олган ва берган кишиларнинг жавобгарлиги хакида хам тухталиб утсак. Башарти, шахс шундай дастурни узи яратса, унинг килмишини факатгина узгалар мулкини компьютер воситаларидан фойдаланиб талон-торож килиш деб бахоланиб, килмиш кушимча равишда 2783-(компьютер тизимидан конунга хилоф равишда (рухсатсиз) фойдаланиш учун махсус воситаларни утказиш максадини кузлаб тайёрлаш ёхуд утказиш ва таркатиш) ёки 2786-моддалари (зарар келтирувчи дастурларни яратиш, ишлатиш ёки таркатиш) билан жавобгарликка тортилмайди. Шунингдек, агарда шахс узгалар мулкини компьютер воситаларидан фойдаланиб талон-торож килиш учун компьютер тизимини касддан бузса ва талон-торожни амалга оширса хам килмишни ЖК 2785-моддаси (компьютер саботажи) билан кушимча равишда квалификация килиш лозим булмайди. Ёки компьютер воситаларидан фойдаланиб угрилик килишда хам мол-мулк компьютер тизимидаги ахборотлардан конунга хилоф равишда рухсатсиз фойдаланиш натижасида талон-торож килинадики, бу ЖК 2782-моддасида (компьютер ахборотидан конунга хилоф равишда (рухсатсиз) фойдаланиш) белгиланган жиноят таркибини ташкил килади. Бирок, ушбу вазиятда хам килмишни кушимча равишда ЖК 2782-моддаси билан квалификация килиш зарурияти йук. Зеро, юкоридаги барча холатларда ахборот технологиялари сохасидаги жиноятлар талон-торожни содир этиш усули булиб хизмат килади. Бу эса, ушбу килмишларни ЖК алохида моддаси билан кушимча равишда квалификация килишни истисно килади.

Ушбу холатга мисол, Бухоро вилояти Олот туманида истикомат килувчи фукаро Д. 2008 йилнинг январ ойида якка тартибдаги тадбиркор сифатида давлат руйхатидан утиб, "пайнет" хизмат курсатиш фаолияти билан шугулланувчи Я. хусусий корхонасининг компьютер тизимига рухсатсиз кириб, унинг махфий паролидан фойдаланиб, 2008 йил декабрь ойидан 2009 йилнинг март ойига кадар жами 6.500.000 сумлик куп микдордаги мулкни яширин равишда талон-торож килиб келган. Судланувчининг харакатлари Бухоро вилояти Олот тумани суди томонидан УзР ЖКнинг 169-моддаси 3-кисмининг "б" ва "в" бандлари билан тамом булган жиноят сифатида квалификация килинган [12]. Таъкидлаш уринлики, бу уринда суд килмишни тугри квалификация килган булиб, жиноятни ЖК 2782-моддаси (компьютер ахборотидан конунга хилоф равишда (рухсатсиз) фойдаланиш) билан кушимча квалификация килмасдан ишни мазмунан тугри хал килган.

Дастурни бошкалардан олиб талон-торож жинояти содир этилган такдирда эса, дастурни берган киши, айбланувчининг жиноий ниятидан хабардор булса, ёрдамчи сифатида, бехабар булса эса, аник иш холатларидан келиб чикиб, ЖК 2783-моддаси (компьютер тизимидан конунга хилоф равишда (рухсатсиз) фойдаланиш учун махсус воситаларни утказиш максадини кузлаб тайёрлаш ёхуд утказиш ва таркатиш) ёки ЖК 2786-моддаси (зарар келтирувчи дастурларни яратиш, ишлатиш ёки таркатиш) билан жавобгарликка тортилади.

Шунингдек, фирибгарликда башарти айбдор алдовни бевосита узи амалга ошириб ундан кейин, жабрланувчи унинг хисоб ракамига компьютер воситалари оркали накд булмаган пул маблагини кучирса, айбдорнинг харакатлари компьютер воситаларидан фойдаланиб фирибгарлик килиш жинояти таркибини ташкил килмайди (Ижтимоий суровда иштирок этган респондентларнинг 50% ушбу килмишни компьютер фирибгарлиги деб жавоб беришди). Чунки айбдорнинг харакатларини компьютер фирибгарлиги деб топиш учун жиноятнинг зарурий белгиси булган алдаш ёки ишончни суиистеъмол килишни

компьютер воситалари оркали амалга оширилиши талаб килинади. Шундай экан, ушбу холатда айбдорнинг харакатлари оддий фирибгалик деб квалификация килиниши керак булади. Шу уринда таъкидлаш жоизки, компьютер фирибгарлигида бошка компьютер талон-торожларидан фаркли равишда айбдор жиноят предметини кулга киритишда шахсан иштирок этиши мумкин булиб, бунда алдаш ёки ишончни суиистеъмол килишнинг бевосита компьютер воситаларидан фойдаланиб амалга оширилганлиги килмишни компьютер фирибгарлиги сифатида бахолаш учун етарли булади (масалан, айбдор компьютер тизимида сакланаётган маълумотларни узгартириб куйиши натижасида хизмат курсатиш ходимлари янглиш холда махсулотни шахсан айбдорнинг кулига топшириб кетишлари).

Узгалар мулкини компьютер воситаларидан фойдаланиб талон-торож килишнинг бир гурух шахслар томонидан олдиндан тил бириктириб содир этилган деб топиш учун эса, бундай килмиш бу сохада етарли билимга ва малакага эга булган акли расо жиноий жавобгарлик ёшига етган икки ёки ундан ортик шахслар томонидан биргаликда содир этилган булиши лозимлиги назарда тутилади (масалан, икки ёки ундан ортик хакерларнинг биргаликда харакат килиб, банк хавфсизлик тизимини бузиб пул угирлашлари ва б.к).

Узгалар мулкини компьютер воситаларидан фойдаланиб талон-торож килишнинг бир куриниши булган узлаштириш ёки растрата килиш бир гурух шахслар томонидан олдиндан тил бириктириб содир этилган деб топиш учун эса, бундай килмиш юкорида таъкидлаб утганимиздек ушбу жиноят субъекти учун зарур булган иккита белгига (компьютер сохасида маълум билим ва тажрибага эга булганлик ва мулкнинг унга ишшониб топширилганлиги ёки хизмат вазифалари туфайли мулк юзасидан маълум бир харакатларни амалга ошириш ваколатига эга эканлиги) яъни махсус субъект белгисига эга булган икки ёки ундан ортик шахслар томонидан биргаликда олдиндан тил бириктириб содир этилган булиши лозимлигини назарда тутади.

References:

1. Rossiyskoye ugolovnoye pravo. Osobennaya chast / Pod red. V.S.Komissarova. - M.: Piter, 2008. - S. 19-33.

2. Ugolovnoye pravo Rossii. Chast Osobennaya. Uchebnik / Pod red. L.L.Kruglikova. - M.: Volters Kluver, 2005. - S. 9-13.

3. Ugolovnoye pravo. Osobennaya chast. Uchebnik / Pod red. L.D.Gaxumana, S.V.Maksimova. - M.: Eksmo, 2005. - S. 15-37.

4. Kurs rossiyskogo ugolovnogo prava. Osobennaya chast / Pod red. V.N.Kudryavtseva, A.V.Naumova. - M., 2002. - S. 21.

5. O'zbekiston Respublikasi Oliy sud Plenumining 2008 yil 15 maydagi 13-sonli "Bir necha jinoyat sodir etilganda qilmishni kvalifikatsiya qilishga doir masalalar to'g'risida"gi qarorining 9-10-bandlari.

6. Toshkent viloyati jinoyat ishlari bo'yicha sudi arxividan №1-536/09-sonli jinoyat ishi, 2009

7. Avetisyan S. Problemi souchastiya v prestuplenii so spetsialnim sub'yektom (spetsialnim sostavom) // Ugolovnoye pravo. - Moskva, 2004. - №.1- S.4-6.

8. Voljenkin B.V. Nekotorie problemi souchastiya v prestupleniyax, sovershayemix spetsialnimi sub'yektami // Ugolovnoye pravo.- Moskva, 2000.- № 1.-S. 15.

9. Abdurasulova Q.R. Jinoyatning maxsus sub'yekti. - Toshkent: TDYul, 2005.-B. 98-99.

10. Komissarov V.S. // v kn.: Kurs ugolovnogo pravo. Obshaya chast. T. 1/ Pod. red. N.F. Kuznetsovoy, I.M. Tyajkovoy. -M.: Zertsalo-M, 2002. - S. 399, 434.

11. Mirzayev U. O'zlashtirish yoki rastrata yo'li bilan talon-toroj qilganlik uchun javobgarlik muammolari. Yurid. fan. nom. ... diss. - Toshkent, 2009. - B. 99.

12. Jinoyat ishlari bo'yicha Buxoro viloyati sudi arxividan, №1-416/09-sonli jinoyat ishi, 2009

yil.

yil.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.