Научная статья на тему 'КРИМИНОЛОГИЧЕСКАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА ПРЕСТУПЛЕНИЙ, СОВЕРШЕННЫХ В СОСТОЯНИИ АФФЕКТА, И ЛИЧНОСТЬ ПРЕСТУПНИКА'

КРИМИНОЛОГИЧЕСКАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА ПРЕСТУПЛЕНИЙ, СОВЕРШЕННЫХ В СОСТОЯНИИ АФФЕКТА, И ЛИЧНОСТЬ ПРЕСТУПНИКА Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
210
40
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Review of law sciences
Область наук
Ключевые слова
аффект / аффектное состояние / уголовное право / психологическое состояние / эмоция / аффект / криминальная личность / критерии оценки. / affect / the heat of passion / criminal law / psychological state / emotion / affect / criminal personality / evaluation criteria.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Хакимов Комил

Статьи 98 и 106 Уголовного кодекса Республики Узбекистан предусматривают ответственность за совершение преступления при одном из проявлений психического состояния человека, то есть в состоянии сильного эмоционального возбуждения (аффекта). Кроме того, сильное психическое возбуждение (аффект) закреплено в уголовном праве как смягчающее обстоятельство и важное проявление психического состояния человека. Это преступление проявляется в ответ на незаконное и аморальное поведение жертвы. Именно противозаконное и аморальное поведение жертвы считается «простительной» ситуацией и приводит к снижению уровня социального риска совершения преступления. В данной статье анализируются состав и квалификация преступлений, совершенных в состоянии сильного эмоционального возбуждения по статьям 98 и 106 Уголовного кодекса Республики Узбекистан, индивидуальные особенности преступника в состоянии аффекта, его поведение, мотивация к совершению преступления. Подробно обсуждаются основные подходы к пониманию аффекта, а также проблемы его юридического и психологического понимания. В результате анализа в статье проанализирована характеристика лиц, совершивших данную категорию преступлений, и предложено дальнейшее совершенствование уголовного законодательства Республики Узбекистан.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Сriminological characteristic of the crime committed in the state of affect and the identity of the perpetrator

Articles 98 and 106 of the Criminal Code of the Republic of Uzbekistan provide for liability for the commission of a crime in one of the manifestations of a person’s mental state, that is, in a state of strong emotional arousal (affect). In addition, strong mental arousal (affect) is enshrined in criminal law as a mitigating circumstance as an important manifestation of a person’s mental state. This crime manifests itself as a response to the victim’s illegal and immoral behavior. It is the victim’s illegal and immoral behavior that is considered a «forgivable» situation and leads to a decrease in the level of social risk of the crime. This article analyzes the composition and qualification of crimes committed in a state of strong emotional excitement under Articles 98 and 106 of the Criminal Code of the Republic of Uzbekistan, the individual characteristics of the offender in a state of affect, his behavior, motivation to commit a crime. The basic approaches to understanding affect, as well as the problems of its legal and psychological understanding, are discussed in detail. As a result of the analysis, the article analyzes the characteristics of the perpetrators of this category of crimes and proposes to further improve the criminal legislation of the Republic of Uzbekistan.

Текст научной работы на тему «КРИМИНОЛОГИЧЕСКАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА ПРЕСТУПЛЕНИЙ, СОВЕРШЕННЫХ В СОСТОЯНИИ АФФЕКТА, И ЛИЧНОСТЬ ПРЕСТУПНИКА»

UDC: 343.225.5 (042)

Х,акимов Комил

Тошкент давлат юридик университети доценти вазифасини бажарувчиси E-mail: hkb22@mail.ru

АФФЕКТ ^ОЛАТИДА СОДИР ЭТИЛГАН ЖИНОЯТЛАРНИНГ КРИМИНОЛОГИК ТАВСИФИ ВА ЖИНОЯТЧИ ШАХСИНИНГ УЗИГА ХОСЛИГИ

Аннотация. Узбекистон Республикаси Жиноят кодекси 98, 106-моддаларида шахс рууий уолати-нинг куринишларидан бири, яъни кучли рууий уаяжонланиш (аффект) уолатида жиноят содир этилган-лик учун жавобгарлик назарда тутилган. Бундан ташцари, кучли рууий уаяжонланиш (аффект) инсон рууий уолатининг мууим бир куриниши сифатида жиноят цонунида жазони енгиллаштирувчи уолат сифатида мустаукамланган. Бу жиноят жабрланувчининг гайрицонуний ва ахлоцца зид хулц-атво-рига нисбатан жавоб реакцияси сифатида намоён булади. Айнан жабрланувчининг гайрицонуний ва ахлоцца зид хулц-атвори "кечиримли" уолат сифатида уисобга олинади ва жиноятнинг ижтимоий хавфлилик даражаси пасайишига сабаб булади. Мазкур мацолада Жиноят кодексининг 98, 106-мод-даларида назарда тутилган кучли рууий уаяжонланиш уолатида содир этиладиган жиноятларнинг таркиби ва квалификация цилиш масалалари, аффект уолатида жиноят содир этган шахснинг индивидуал хусусиятлари, унинг хулц-атвори, жиноят содир этишга ундовчи белгилари таулил цилин-ган. Шунингдек, аффектни тушуниш буйича асосий ёндашувлар, уни ууцуций ва психологик жиуатдан тушуниш муаммолари батафсил куриб чицилган. Мацолада утказилган таулиллар натижасида ушбу тоифа жиноятларни содир цилган шахсларни жиноят содир этишга ундовчи белгилар таулил цилин-ган ва бу борада Узбекистон Республикаси жиноят цонунчилигини янада такомиллаштиришга цара-тилган таклифлар илгари сурилган.

Калит сузлар: аффект, аффект уолати, жиноят ууцуци, психологик уолат, эмоция, аффект, жиноятчи шахси, бауолаш мезонлари.

Хакимов Комил

и.о. доцента

Ташкентского государственного юридического университета

КРИМИНОЛОГИЧЕСКАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА ПРЕСТУПЛЕНИЙ, СОВЕРШЕННЫХ В СОСТОЯНИИ АФФЕКТА, И ЛИЧНОСТЬ ПРЕСТУПНИКА

Аннотация. Статьи 98 и 106 Уголовного кодекса Республики Узбекистан предусматривают ответственность за совершение преступления при одном из проявлений психического состояния человека, то есть в состоянии сильного эмоционального возбуждения (аффекта). Кроме того, сильное психическое возбуждение (аффект) закреплено в уголовном праве как смягчающее обстоятельство и важное проявление психического состояния человека. Это преступление проявляется в ответ на незаконное и аморальное поведение жертвы. Именно противозаконное и аморальное поведение жертвы считается «простительной» ситуацией и приводит к снижению уровня социального риска совершения

преступления. В данной статье анализируются состав и квалификация преступлений, совершенных в состоянии сильного эмоционального возбуждения по статьям 98 и 106 Уголовного кодекса Республики Узбекистан, индивидуальные особенности преступника в состоянии аффекта, его поведение, мотивация к совершению преступления. Подробно обсуждаются основные подходы к пониманию аффекта, а также проблемы его юридического и психологического понимания. В результате анализа в статье проанализирована характеристика лиц, совершивших данную категорию преступлений, и предложено дальнейшее совершенствование уголовного законодательства Республики Узбекистан.

Ключевые слова: аффект, аффектное состояние, уголовное право, психологическое состояние, эмоция, аффект, криминальная личность, критерии оценки.

Khakimov Komil

Acting Associate Professor of Tashkent State University of Law

CRIMINOLOGICAL CHARACTERisTIC of THE CRIME CoMMITTED IN THE sTATE

of affect and the identity of the perpetrator

Abüract. Articles 98 and 106 of the Criminal Code of the Republic of Uzbekistan provide for liability for the commission of a crime in one of the manifeáations of a person S mental átate, that is, in a átate of átrong emotional arousal (affect). In addition, átrong mental arousal (affect) is enshrined in criminal law as a mitigating circumstance as an important manifestation of a person's mental átate. This crime manifeás itself as a response to the victim's illegal and immoral behavior. It is the victim's illegal and immoral behavior that is considered a «forgivable» situation and leads to a decrease in the level of social risk of the crime. This article analyzes the composition and qualification of crimes committed in a átate of átrong emotional excitement under Articles 98 and 106 of the Criminal Code of the Republic of Uzbekiáan, the individual characteristics of the offender in a átate of affect, his behavior, motivation to commit a crime. The basic approaches to understanding affect, as well as the problems of its legal and psychological underáanding, are discussed in detail. As a result of the analysis, the article analyzes the characteristics of the perpetrators of this category of crimes and proposes to further improve the criminal legislation of the Republic of Uzbekiáan.

Keywords: affect, the heat of passion, criminal law, psychological átate, emotion, affect, criminal personality, evaluation criteria.

Жиноят ^онунчилигини либераллаштириш ва айбдорга адолатли жазо тайинлашда мавжуд нормаларни илмий жихатдан чу^ур тахлил ^илиш хамда уларни амалиётда ^уллаш билан боглщ му-аммоларни ечиш борасида таклифлар билдириш мухим ахамият касб этади.

Узида вазиятга богли^ равишда вужудга ке-лиш характерини касб этувчи кучли рухий ха-яжонланиш (аффект) холатида содир этилган жи-ноятларда айбдорнинг узига хос ижтимоий хавф-лилик даражаси инобатга олиниши мухимдир.

Гарчи кучли рухий хаяжонланиш (аффект) хо-латида шахснинг хул^-атвори узи учун одатдаги-дек булмаса-да, унда айбдор шахсининг узига хос жихатлари ва ани^ социал-психологик сифатлари намоён булади.

Аффект (кучли рухий хаяжонланиш) холати-да содир этилган жиноятни ^онун билан мухо-фазаланадиган ижтимоий муносабатларга зарар етказувчи ижтимоий хавфли ^илмиш сифатида эмас, балки жиноятни содир этишга олиб келув-чи бир ^анча сабабларга эга булган социал ходиса сифатида бахолаганимизда, купчилик холатларда айбдор ижтимоий хавфли ^илмиш содир этишни тугридан-тугри ма^сад ^илмаганига ва унингва-зиятга нисбатан уз салбий таъсирини тухтатишга етарли даражада куч топа олмаганига гувох були-шимиз мумкин.

Аффект холатида пайдо булган низоли вазият кучли эмоционал энергияни ва жисмоний кучни бош^ариш имкониятини чекловчи жараён билан бир вактда юз беради ва у шахснинг психик жа-

даллигини тусатдан ошириб юборувчи катализатор вазифасини утайди.

Кучли рухий хаяжонланиш (аффект) холатида содир этиладиган жиноятлар ва вазиятга боглщ вужудга келадиган енгиллаштирувчи таркибли бош^а жиноятларни содир этувчи шахсларга ^о-ида тарщасида бар^арор жиноий малака етиш-маслиги характерлидир. Касддан одам улдириш жиноятини урганувчи олимлар орасида бир уму-мий фикр шаклланган: ^асддан одам улдиришни анщлаштирувчи жихат ^отилнинг феъл-атвори, эмоционаллиги, яъни инсоннинг психикаси билан узвий боглщ [1].

Бундай вазиятда шахс жиноят содир этиш хавдцаги ^арорни бу ^арор тугрилигига амин бул-гани учун эмас, балки бу холат уз харакатини тугри танлашни ^ийинлаштирувчи шароитда юз бергани ва шахсга чу^ур уйланган ^арор кабул ^илиш им-кониятини бермаслиги билан тавсифланади.

Аффект холатидаги шахс хул^-атворининг импульсивлиги унинг тугри хул^-атворни тан-лаш жараёнини ^ийинлаштириб юборади. Шу са-бабли хул^-атворни танлаш жараёни уйланмаган холда юз беради, лекин бу холат хущ-атворнинг ^увдисдан юз беришини англатмайди, бу вак;тда хам индивид ани^ бир социал назорат таъсири остида булади.

Индивиднинг шахсий фазилатларида тажовуз-кор хущ-атвор ^уйидаги икки куринишда намоён булади:

1. Етарли даражада узини узи бош^ариш ^о-билиятига эга булмаган шахс. Бундай шахслар купчилик томонидан урта меъёрда кабул ^или-надиган ёки умуман эътибор хам ^илинмайдиган вазиятларга хам тажовузкор жавоб беришга мо-йил булади. Бу каби хиссий бе^арор шахсларда аффект купчилик холатларда кутилмаган кузга-тувчи таъсирлар (кутилмаганда ^илинадиган та-жовуз, ха^орат ^илиш ва бош^алар) натижасида юзага келади.

2. Узини узи бош^ариш ^обилияти ю^ори булган шахслар узларининг тажовузкор хатти-харакатларини боса олади, лекин алохида холат-ларда улар хам хаддан ташцари тажовузкор х,а-ракатларга кул уруши мумкин. Бу шахсларнинг аффект вужудга келишига нисбатан мойиллиги, аввало, ташки холат ёки вазиятга ва аффектнинг вужудга келишига хизмат килувчи рухий ки-йинчиликларнинг тупланишига нисбатан пассив

шаклдаги муносабати билан ажралиб туради [2]. Узок муддатли рухий тушкунлик ёки кийинчилик-лар холати мавжуд шароитларда аффект арзима-ган сабаб туфайли хам вужудга келиши мумкин. Бу хар иккала турдаги шахсий фазилатларга эга булган шахслар аффект холатида портлашга мо-йил булади. Улар бир-биридан аффектни кузга-тувчи вазиятларнинг узига хос характери билан фаркланади [3].

Агар жиноят субъекти жиноят-хукукий ту-шунча булса, жиноятчи шахси социал-биологик ва социал-психологик тушунча саналади. Жиноят субъекти узида шахсни ижтимоий хавфли кил-миши учун жиноий жавобгарликка тортиш учун зарур булган белгиларни тавсифлайди. Жиноятчи шахси эса жиноят субъектига нисбатан кенгрок тушунча булиб, у узида жиноят субъекти тав-сифлайдиган белгилар доирасидан четда колади-ган кенгрок доирадаги белгиларни ва шахснинг социал тавсифига оид хусусиятларни камраб олади [4]. Криминология фанида "шахс томонидан жиноят содир этилишига сабаб буладиган узига хос ижтимоий-рухий хусусиятларнинг мажмуа-си" жиноятчи шахси, [5] деб тушунилади.

Шу билан бирга, ушбу тушунча жиноят ко-нунидаги жазо тайинлаш ва жазони уташдан озод килиш каби масалаларни хал килишда жи-ноят-хукукий ахамият касб этади. Жиноят кодек-сининг 55-моддасида жазо тайинлашда инобатга олиниши лозим булган енгиллаштирувчи холат-лар белгиланган булиб, унга жиноятчи шахсини тавсифловчи вояга етмаганнинг жиноят содир этиши, хомиладор аёлнинг жиноят содир этиши, огир шахсий, оилавий шароитлар окибатида ёки бошка мушкул ахволда жиноят содир этиш каби ижтимоий-психологик ва ижтимоий-биологик хусусиятлар киритилган. Ушбу хусусиятлар жи-ноятчининг демографик ва социал белгиларини (ёши, оилавий шароити), унинг жиноят содир этиш вактидаги биологик холати (хомиладорлиги, огир шахсий, оилавий шароитлар окибатида ёки бошка мушкул ахвол) каби масалаларни уз ичига камраб олади.

К. Абдурасулованинг куйидаги фикрини кул-лаб-кувватлаймиз: "Объектив реаллик булмиш жиноятчининг шахсини урганиш муайян жиноят сабабларини аниклаш учун утмишнинг бу вактга келиб мавжуд булмай долган холатларини ретроспектив бахолашга Караганда анча ишончлирок.

Жиноятчи шахси тушунчаси жиноятнинг содир этилиши билан чамбарс боглик, шу боис унинг айрим белгилари жиноятчининг шахсига хам та-тбик этилиши мумкин. Уларга, аввало, ижтимоий хавфлилик киради. Бу жиноят хукукининг жино-ятлар таркибига эга булган барча нормаларида жамиятга зиён етказувчи ижтимоий хавфли кил-мишлар учун жавобгарлик назарда тутилган так-дирдагина тугри булади" [6].

"Жиноятчининг шахси билан боглик узига хос хусусиятларни билиш якка тартибда содир эти-ладиган жиноятларнинг олдини олиш, уларнинг содир этилишига сабаб булган омиллар хамда жиноят туфайли шахсга етказиладиган салбий таъсирни бартараф этиш учун мухим" [7], деб х,и-соблайди О. Зокирова.

"Шахс, - деб ёзади Г.М. Резник, - билимлар-нинг хар кандай сохаси учун энг мураккаб объект хисобланиб, унга бирорта хам фанда тулик таъ-риф берилмайди, аксинча, хар бир фан шахсни узича талкин килади" [8].

О. Жалилов масалага узгача ёндашган холда: "Жиноят содир этишга имкон тугдирадиган барча объектив омилларни хам жиноятчи шахси билан боглаб булмайди. Масалан, жиноятчилик даража-си юкори булган мавзеда жиноятдан жабрланиш холлари куп учрайди. Лекин ушбу омил жиноят-чининг шахси билан эмас, балки уша мавзедаги криминоген мухит билан боглик булади" [9], деб хисоблайди.

Субъект жамиятдаги ижтимоий муносабатларда-ги иштироки жараёнида узига хос хулк-атвор шакли-га эга булади. Бу жараён жамият назорати остида юз беради ва узини узи бошкаришнинг "мен" шаклида намоён булувчи натижаси хисобланади.

Хулк-атворнинг турли шакли олдиндан уйла-нишнинг хосиласи булиб, аник бир холатларда кандай харакат килиш лозимлиги онгда аник бир хулк-атвор шакли сифатида шаклланиб колади.

Бундай хулк-атворнинг шаклланишида бир неча маротаба такрорланиш натижасида юзага келадиган "рухий кузгалишларнинг тупланиши" жараёни мухим роль уйнайди. Бир хил шаклда-ги хулк-атворнинг такрорланиши натижасида шахсда худди шу шаклдаги вазият пайдо булганда тусатдан харакатланадиган хулк-атвор тури вужу-дга келади. Бу холатда гап аник бир хаётий вази-ятга нисбатан шахснинг ижтимоий хавфли хара-катлар билан жавоб бериши жараёни хакида бор-

мокда. Шахс бу шаклда реакция килишга рухий жихатдан тайёр булса-да, купчилик холатларда уз харакатларини чу;ур англамайди ва унинг уз харакатларини оклашга каратилган мотивлари купинча юзаки характер касб этади.

Ани; бир хаётий вазиятда жиноий харакатлар-нинг асосий элементи сифатида вужудга келган вазиятга ахлокка зид ва конунга хилоф равишда жавоб кайтариш учун шахс муайян даражада эмо-ционал тайёр булиши лозим.

Шахсда шаклланадиган хулк-атвор шаклига тухталадиган булсак, у индивид тасаввурида бир неча маротаба такрорланиш натижасида хам вужу-дга келиши мумкин. Масалан, агар субъект уз хоти-ни хиёнат килган такдирда уни улдириши холати-ни куп маротаба тасаввур килган булса, шу холат хакикий хаётда юз берган такдирда худди шу шакл-да хеч кандай иккиланишларсиз мазкур жиноятни содир этиши мумкин. Чунки бу вактгача субъект онгида бу жараён катъий хулк-атвор шакли сифати-да мустахкам урин эгаллаб булган булади.

Аффект холатида хулк-атвор шаклини танлашда субъектнинг айнан кайси ижтимоий кадриятга за-рар етказишга урунмокчилиги мухим роль уйнай-ди. Бундай фикрга келишимизга сабаб шуки, хатто аффект холатида хам шахс узи учун жуда кадрли булган объектга зарар етказишга кули бормайди.

Шу сабабли юкори хукукий онг даражасига эга булган шахс уч олиш эхтиёжини кондириш учун булса-да аффект холатида касддан одам ул-дира олмайди. Юкори хукукий онг таъсири туфайли шахснинг хулк-атворнинг одам улдириш шаклини амалга ошириши даражаси пасайиб кетади. Бу каби холатларда одам улдириш содир этилиши учун иродавий кучланиш зарур ва унинг таъсирида одам улдириш хулк-атвор шакли сифатида шахс томонидан кабул килинади.

Бу уринда котилнинг психикасини урганиш мухим ахамият касб этади. Тадкикотлар курса-тишича, аксарият (76%) махкумлар содир этган жиноятларининг таснифи буйича узларини факат тергов ва суд мухокамасида айбдор деб хисоблаб, уз килмишларига пушаймон булишган. Крлганла-ри уз айбларини тан олишмаган (5,5%) ва кисман тан олишган (18,8%) [10].

Аффект холатида содир этилган жиноятларда хам купинча айбдор узининг содир этган ижти-моий хавфли килмишини оклайди ва уни тугри килган деб хисоблайди. Тадкикотларимиз кур-

сатишича, аффект холатида жиноят содир этган шахс паст даражадаги социал мослашувчанлиги, атрофдаги вокеа-ходисаларга нисбатан юкори даражадаги таъсирчанлиги ва хулк-атвордаги им-пульсивлиги билан характерланади.

Е.Г. Журавель фикрича, жиноят содир этиш вактида айбдор аффект холатида булганми, деган масалани тугри хал килиш учун аффектоген вази-ятнинг умумий тавсифи, айбдорнинг индивидуал психологик узига хослиги, айбдорнинг жиноят содир этиш арафасидаги психофизиологик хо-лати, айбдорнинг жиноят содир этиш вактидаги харакатларихарактери, жиноят содир этилгандан сунг айбдорнинг уз харакатлари окибатларига булган муносабатини тадкик килиш талаб этила-ди [11].

Аффектлашган харакатларни бахолашда, авва-ло, ушбу харакатларда аффектни кузгатувчи одат-даги ва хатто максадга йуналтирилган аффект бел-гилари хам учраб туришини хисобга олиш лозим.

Юкоридаги тахлилардан куриниб турибдики, аник бир вазиятларда эмоционал иродавий бека-рорликни намойиш килиш шахснинг уз максад-ларига эришишини осонлаштиради. Инсоннинг рухий олами мана шу шаклда йул тутишга мо-йил. Шу боис, зурлик ишлатиш шаклидаги аффек-тлашган жиноятларни купинча у ёки бу сабабга кура жамиятнинг маданий тараккиёти ва шунга мос булган хис-туйгуга эга булмаган шахслар содир этади.

Эмоционал тартибсизлик (интизомсизлик) холатининг вужудга келишини оддий шаклда ин-сон тарбиясидаги камчилик сифатида хам ёки уни кузгатувчи бир катор ички соматоген ва ташки психоген, гелиомагнит таъсирлар сифатида асо-слаш хам мумкин [12].

Купчилик холатларда аффект холатида жино-ят содир этган шахслар кандайдир сабабга кура хаётда узини бошкариш каби ахлокий омилларни тула эгалламаган, шунингдек, узини узи бошка-риш, уз хис-туйгуларини, газабини ва эмоцияла-рини бошкара олиш кобилиятлари шаклланмаган-лардир.

"Улар узларига халакит берувчи хар кандай шахсга ёки нарсага нисбатан бесабрлик билан жавоб кайтаришга мойил булади. Улар мазкур ту-сикларни ёки бузилган манфаатларини (кадр-ким-матига, шаънига, хурмат ва бошка шунга ухшаш холатлар) узга шахслар хаётига зарар етказиш

эвазига булса-да бартараф этишга ёки тиклашга тайёр буладилар" [13], деб таъкидлайди Н.А. Ра-тинова.

Жиноят содир этган шахсдаги билимсизлик, тарбиясизлик, маданиятсизлик, интеллектуал да-ражанинг пастлиги, шу билан бирга, уз харакатла-ри узгалар учун зарар етказиши мумкинлигини ва вазиятни тугри бахолай олмаслиги каби хусуси-ятлар [14] аффект холатида жиноят содир этишга туртки булувчи омиллардандир.

Аксинча, шахсдаги юкори маданият, сабрли-лик, эмоцияда баркарорлик хукм суриши ва ни-золи вазиятлардан чикиш кобилияти мавжудлиги криминоген таъсирлардан химоя килувчи узига хос иммунитет вазифасини утайди хамда аффект холатининг вужудга келишига тускинлик кила-ди.

Бизнингча, аффект холати аксарият вазиятлар-да шахснинг уз бузилган хукуклари ёки хаклиги-ни бунга сабаб булган айбдорни узбошимчалик билан жазолаш йули билан тиклашга каратилган харакатларида намоён булади.

Шубхасиз, юкори ахлокий тарбия ва мада-ниятга эга булган, жамиятда кабул килиниши мумкин булган хулк-атвор шаклини узлаштирган шахслар паст ахлокий тарбияли ва интеллектуал даражаси юкори булмаганларга караганда низо-ли вазиятларда уз хис-туйгуларини бошкаришда кийинчиликка учрамайди, деб хисобловчи олим-ларнинг фикрларига тула кушилиш мумкин.

Тугри, кимдир томонидан содир этилган зурлик, хакорат килиш ёки бошка гайриконуний ха-ракатлар жамиятдаги ахлокий нормаларга амал килувчи хар кандай шахсда хам салбий жавоб кайтариш ёки негатив эмоцияни намоён килиш-га сабаб булиши мумкин, аммо хукукий онги ва маданияти юкори булган шахсда жавоб реак-цияси "кузгатувчи'га зарар етказиш шаклидаги хулк-атворни содир этишга олиб келмайди.

Хукукий онги ва маданияти юкори булган шахс кандай кучли рухий хаяжон булишига ка-рамай, уз харакатларига хукукка хилофлилик нуктаи назаридан танкидий бахо бера олади. Ин-сон организми хатто рухий бузилиш холатларида хам у ёки бу вазиятдан чикиш йулини курсатувчи кучли мослашувчанлик кобилиятига эга [15].

Инсоннинг тарбия даражаси, унинг хукукий дунёкараши, хукукий маданияти аффектнинг ри-вожланишига узига хос жиддий таъсир курсатади.

Бу ижобий хусусиятлар хамиша мураккаб хаётий вазиятларда шахснинг уз хулк-атворини танлаши-га мухим таъсир курсатади.

Шундай экан, аффектга булган мойиллик иро-данинг муайян даражада сустлиги хамдир. Одатда аффект холатига учраганлар уз хис-туйгулари-ни бошкаришни урганмаган шахслар саналади, ушбу тоифа шахсларни бир суз билан "эмоционал тартибсиз" шахслар деб хам аташ мумкин. Хар бир шахс уз хаётида аффектга турли вазиятлар-да тукнаш келиши мумкин, лекин хар доим хам унинг ривожланишига йул куйиб бермайди.

Урганилаётган жиноятларнинг узига хослиги шундаки, аффект холатида жиноят содир этган шахс хулк-атворига нафакат унинг шахсини тав-сифловчи салбий хусусиятлар (жамиятда урнатил-ган нормаларга зид зарарли одатлар ва карашлар), балки шахснингуз шаъни ёки кадр-кимматига килинган гайриконуний тажовузларга нисбатан уз муносабатини билдириш оркали жамиятда адолатни урнатишга булган айбдор позициясини ифодаловчи ижобий жихатлар хам таъсир курсатади. С.С. Ниёзова олиб борган тадкикотларга кура, "одам улдириш жиноятининг 10 фоизида виктим холат шахсларнинг эпизодик (вактинча-лик) хулк-атвори окибатида тасодифан юзага кел-са, 90 фоизида шахсларнинг актив-салбий виктим хулк-атвори окибатида юзага келади" [16].

"Маълумки, "окланган" аффект шаклида со-дир этилган жиноятларга хос жихатлардан бири бу - айбдор хулк-атворининг мотивида алохида тубан ниятлар мавжуд булмаслиги", деб хисоб-лайди Б.В. Сидоров. Бу холатда айбдор шахси бир-бирига карама-карши булган турли-туман ху-сусиятларни узида акс эттирувчи мураккаб ходиса сифатида намоён булади. Ушбу узига хослик бир карашда айбдорни жамиятда урнатилган норма-ларни бузувчи шахс сифатида намоён этмаса-да, лекин жиноий хулк-атвор ва айбдор шахси урта-сидаги узига хос богликликни курсатиб беради. Мазкур богликликни шахснинг хулк-атворига таъсир курсатувчи ташки таъсирлардан ажратма-ган холда, айбдорни аник бир вазиятда жамиятда урнатилган нормаларга зид харакат килишга олиб келган жабрланувчининг гайриконуний харакат-лари билан биргаликда тахлил килиш лозим.

Жиноятчи шахсини криминологик тав-сифлашда социал-демографик белгилар мухим роль уйнайди [17]. Ушбу белгилар аник бир шахс-

нинг шаклланиш манбаларини ва аффект холати-да субъектнинг жиноий хулк-атворига таъсир курсатувчи холатларни аниклаш имконини беради.

Тадкикотларимиз жараёнида аникланган маълумотларга кура, аксарият жиноят ишларида суд-психологик экспертиза утказилмасдан, жино-ят содир этилган вактда шахс хулк-атвори кучли рухий хаяжонланиш холатида булмаган, деб то-пилаётгани амалиётда мазкур тоифадаги жиноят-ларнинг нотугри квалификация килинишига олиб келмокда. Шу сабабли Узбекистонда 2014-2017 йиллар ва 2018 йилнинг 9 ойида кучли рухий ха-яжонланиш холатида содир этилган жиноятлар (ЖКнинг 98,106-моддалари) сони статистик тах-лил килинганида уларнинг умумий жиноятчилик сонига нисбати жуда камлиги аникланди. Хусу-сан, республика буйича 2014 йилда 7 та, 2015 йил-да10 та, 2016 йилда 10 та, 2017 йилда 12 та, 2018 йилнинг 9 ойи давомида 5 та иш курилиб, жами 47 нафар шахсга нисбатан ЖКнинг 98,106-мод-далари билан жиноят иши кузгатилган. Суд томо-нидан хукм чикарилганларнинг 38 нафари эркак, 7 нафари аёл, 1 нафари вояга етмаган шахс ва 1 нафари 60 ёшдан ошган шахсдир. Айбдор деб топилган 47 нафар шахснинг 19 нафарига нисба-тан жазо тайинланиб, хукм чикарилган, шундан 12 нафарига нисбатан озодликдан махрум килиш жазоси тайинланган [18].

Психологларнинг тасдиклашича, эркакларга нисбатан аёллар аффект холатида содир этилади-ган жиноятларнинг жабрланувчисига айланиши холатлари купрок. Умуман олганда, мазкур тоифа жиноятларда аёллар ва эркаклар жиноятчилиги-нинг статистик холати ижтимоий ахамиятга хам эга. К. Абдурасулованинг ижтимоий хаётдаги бирхил ходисалар эркак ва аёлларнинг хулк-атворига турлича таъсир курсатади [19], деган фикри-ни тула куллаб-кувватлаймиз.

Аффект холатида жиноят содир этувчи аёллар сони юкори экани жинсларни физиологик ажратилиш билан эмас, балки низоли вазият-ларда узини тутиш ва бошкалар билан узаро муносабатни шакллантирувчи ижтимоий алока-ларнинг ривожланишидаги тафовут билан белги-ланади [20].

Жамият ва оилада аёлларнинг тутган урни, оила хакида гамхурлик килиш юкининг аксари-ят холатларда аёллар зиммасига тушаётгани улар томонидан содир этиладиган мазкур тоифадаги

купгина жиноятларнинг узига хос жихатларини намоён килади.

Эр ёки отанинг алкоголгаружу куйгани, оила аъзоларини муттасил хакорат килиши, эркак ки-шининг хиёнати ва шунга ухшаш бошка холатлар аёл рухиятига зарар етказади ва унинг аффект хо-латига тез чалинишига замин яратади.

Аёллар уз табиатига кура низоли вазиятлар-ни зурлик ишлатиш йули билан ечишга мойил булмайдилар, улар купинча узларига етказилган озорни сабр ва ирода билан карши оладилар. Агар аёллар томонидан аффект холатида бошка шахс-нинг хаёти ёки соглигига нисбатан тажовуз ки-линган булса, демак бу муттасил равишда уларга нисбатан содир этилган зурлик ёки огир хакорат ёхуд бошка гайриконуний харакатларнинг нати-жаси булади. Чунки аёллар узларининг табиатига кура уларга нисбатан бир маротаба содир этилган гайриконуний харакат ёки зурликка нисбатан одам улдириш даражасидаги зурлик билан жавоб кайтармайди. К. Абдурасулованинг фикрича, зурлик ишлатилган огир жиноятлар (одам улдириш, баданга огир шикаст етказиш) аёллар томонидан, асосан, оила-рузгор мухитида содир этилади [21].

Аксинча, аффект холатида эркаклар томони-дан содир этиладиган жиноятчилик мазкур тои-фадаги аёллар жиноятчилигига нисбатан эркак шахсининг бесабрлиги ва тез хафа булиши, гурур ва кадр-кимматга етказилган зарарга нисбатан кескин реакция билдирилиши билан ажралиб ту-ради. Эркаклар низоли вазиятларда куч ишлатиш ёки зурлик оркали уни ечишга уриниши билан характерланади, бу жараённинг янада тезлашуви-га асосий омилалкогол махсулотларини муттасил истеъмол килинишидир.

Мазкур тоифадаги жиноят ишларини урганиш натижасида махкумларни куйидаги икки гурухга ажратиш мумкин.

Биринчи гурухга узок муддат давомида рухий бузилиш холатида булган, жабрланувчи томонидан мунтазам равишда хакоратга учраган, бир неча маротаба зурлик ишлатиши натижасида салбий хис-туйгуларнинг аккумуляция булишига олиб келган хамда шу каби бир вазият натижасида кучли рухий хаяжонланиш (аффект) холати вужу-дга келган шахслар киради.

Иккинчи гурухга эса жабрланувчи билан нормал муносабатда булган, лекин жабрланувчи томонидан кутилмаганда содир этилган ахлокка

зид ёки хукукка хилоф харакатлар натижасида аффект холати вужудга келиб, жиноят содир этган махкумлар киради.

Жиноят содир этилгунга кадар жабрланув-чи ва айбдор уртасида узаро яхши муносабат мавжудлиги, аввало, кутилмаганда жабрланувчи содир этадиган хукукка хилоф ёки ахлокка зид харакатларнинг айбдорда кучли рухий хаяжонла-ниш холатини вужудга келтиришдаги юкори да-ражадаги таъсиридан далолат беради.

Урганилган жиноятларнинг аксарият кисми оилавий-маиший низолардан (оилада, кариндо-шлар уртасида, кушнилар ва бошка якин тани-шлар) келиб чиккан холда содир этилган булиб, бу холат жабрланувчи ва айбдорнинг бир-бири билан якин таниш булганидан далолат беради.

Тадкикотларга кура, ЖКнинг 98, 106-мод-даларида назарда тутилган жиноятларни содир этган махкумларнинг 68 фоизи оилали булиб, купчилик холатларда бир неча фарзанди бор. Турмушли аёллар улуши ушбу холатда 90 фоизни ташкил этиши хам диккатга сазовор. Аффект холатида жиноят содир этган шахсларнинг жиноят содир этиш ёшини тахлил килиш хам бизга мазкур тоифадаги жиноятларнинг узига хослигини курсатиб беради.

2014-2017 йиллар давомида аффект холати-дасодир этилган жиноятлар тахлили бизга кизик маълумотларни такдим этди. Жумладан, бундай жиноятларни содир этган шахсларнинг катта кисми етарли даражада таълим олган ва паст даражадаги маданиятли шахслар экани хам диккатга сазовор. Тахлил килинган жиноятларни содир этган айбдорларнинг 20,1 фоизи умумий таълимни утаган, уртамахсус маълумотлилар 77 фоиз, олий маълумотлилар эса 2,9 фоизни ташкил этади.

Кайд этиш зарурки, аффект психологияга оид тушунча булса-да, лекин узок вактдан буён жиноят конунида инсоннинг ижтимоий хавфли килмиш содир этишининг алохида шакли сифатида кулланилиб келинмокда [22]. Шу билан бирга, юридик адабиётларда аффект тушунчаси-ни жиноят конунчилигига киритиш ёки кирит-маслик масаласида турли ёндашувлар мавжуд. Б.А. Сидоровнинг фикрича, жиноят конунчи-лигига аффект тушунчасини киритиш максадга мувофик, уни бошка тушунчалар билан бирга тенглаштирган холда киритиш ёки уни хамма учун тушунарли бошка сузлар билан ифодалаш

оркали конунчиликда мустахкамлашга уруниш аффект холатида содир этилган жиноятларни тартибга солувчи нормаларнинг тугри ва бир хил кулланишини кийинлаштиради [23]. Яна баъзи муаллифлар уз фикрини асосламаган холда "куч-ли рухий хаяжонланиш" тушунчасини "аффект" тушунчаси билан алмаштиришга карши чиккан-лар [24]. "Кучли рухий хаяжонланиш" ва "аффект" тушунчалари узаро умумий хамда хусусий тарзда бир-бирига богланганини инобатга олсак, Н.А.Подольнийнинг "кучли рухий хаяжонланиш аффект тушунчасининг аник бир шаклидир" [25], деган фикрини куллаб-кувватлаймиз.

Юкоридаги статистик маълумотлардан кури-ниб турибдики, мазкур тоифадаги жиноятлар асо-сан 18-30 ёшлардаги шахслар томонидан содир этилади. Айникса, бу курсаткич эркак жинсида-ги шахсларга хосдир. Мазкур ёш тоифаларидаги шахслар томонидан содир этилган жиноятларнинг жабрланувчилари, асосан, айбдорнинг дустлари ёки унга якин муносабатда булган шахслардир.

Жиноят содир этган шахснинг ёши унинг шах-сини урганишда мухим роль уйнашига, энг авва-ло, шахснинг уз ёши ва ундан келиб чикадиган дунёкараши жамиятда уни ураб турган атрофда-гиларнинг унга курсатаётган таъсири натижасида пайдо булиши билан богликдир. О. Ольшевска ут-казган тадкикоти натижаларида куйидаги хулоса-га келган: "Жиноят содир этган шахснинг марка-зий асаб тизими канчалик шаклланиш боскичида булса, эмоционал холатининг вужудга келиши шу даражада осон ва тусатданлик касб этади" [26].

Н.Р.Зирянова тадкикотлари курсатадики, "1924 ёш оралигидаги вояга етган шахслар асаб ти-зимининг кузгалиши ва ташки таъсирларга жавоб бериш тезлиги мазкур ёшдан ошган шахсларга ни-сатан анча юкори даражада булиб, инсоннинг ёши утган сари бу курсаткич хам пасайиб боради" [27].

Ёш улгайган сари инсон асаб тизимига жиноят содир этишга кузгатувчи холатлар таъсири хам камайиб боради. 21-50 ёш узига хос жихатлар билан ажралиб туради. Айнан шу ёш оралигидаги шахслар жамиятда уз урнига ва оилада хал килув-чи масъулиятга эгалигини хис кила бошлайди.

Шахсий хаётдаги омадсизликлар, оилавий му-носабатлардаги муаммолар, турли доимий касал-ликлар ва асаб тизимини тамоман издан чикарув-чи бошка холатлар инсон фаолиятига уз салбий таъсирини курсатади.

Утказилган статистик тадкикотларнинг тахли-лига кура, 2014-2017 йилда ЖКнинг 98, 106-модда-ларида назарда тутилган жиноятларни содир этган айбдорларнинг 84,4 фоизи эркак, 16,6 фоизи хо-тин-кизлардир.Уларнинг 55 фоизи мехнат фаолияти билан шугулланса, 45 фоизи укиш ёшидадир [28].

Тадкикотлар натижасида амин булдикки, фаол жамият хаётидан ажралганлик, дунёкараш ва маъ-лумотнинг паст даражадалиги, шахс манфаати ва харакатларининг бир ёкламалиги, уз шахсий му-аммоларини барча нарсадан устун куйиш, акса-рият холатларда камбагаллик ёки оилавий етиш-мовчиликмавжудлиги шахсда низоли вазиятларда бошка бир шахс томонидан содир этилган гайриконуний харакатларга нисбатан номувофик харакат килиш ва аффект холати вужудга келишига мойиллигини кучайтиради.

Мазкур жиноятларнинг криминологик тав-сифида жиноят содир этган шахснинг индивидуал-психологик узига хослиги, хусусан, асаб фаолиятининг тури, темпераменти, бошка пси-хофизиологик хусусиятлари мухим ахамият касб этади. Ушбу хусусиятлар аффект вужудга келиши-ни осонлаштиради ва бу, уз навбатида, криминал хулк-атворнинг амалга ошишига туртки булувчи омил булиб хизмат килади. Бу шахснинг узига хос белгилари хамда жиноят содир этишга туртки булувчи бошка холатлар барчаси биргаликда аффект холатида содир этиладиган жиноятларда асосий ролни шахснинг ижтимоий-психологик жихатлари ташкил этади, деган хулосага келиши-мизга асос булди.

Шундай килиб, индивид табиатини жамият-дан ажратган холда тасаввур килиб булмайди, чунки инсон кобилияти узок йиллар давомида жамиятдаги ижтимоий муносабатлар жараёни-да шаклланади ва бу, уз навбатида, шахснинг ижтимоий-психологик ривожланишига таъсир курсатади. Ижтимоий омиллар инсон рухияти ва хаётий фаолиятида мухим роль уйнайди. Шу сабабли шахснинг гайриконуний харакатларни содир этишига нафакат эмоционал кузгалиш асос булади, балки ушбу эмоционал портлашга замин хозирлаган ижтимоий-иктисодий шароит-лар ва жамиятнинг таъсири хам мухим туртки булиши мумкин.

Демак, аффект холатида жиноят содир этган шахс бу харакатлари билан узининг хакикий социал киёфасини хам курсатади. Гарчи бу каби жи-

ноятлар олдиндан уйланмаган холда содир этил-са-да, у тасодифийликни хам узида касб этмайди, шахс гайриконуний харакатлари оркали жами-ятдаги ижтимоий кадриятларга булган иродавий

муносабатини ифодалайди. Бу иродавий муноса-батларнинг шаклланиши ва пайдо булишига эса жамиятдаги ижтимоий муносабатларнинг таъси-ри замин яратади.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

1. Крутько О. Касддан одам улдириш. // Хаёт ва конун. 2005. - № 3. - 38-39 б.

2. Нагаев В.В. Основы судебно-психологической экспертизы. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2000. - С. 115.

3. Синтковская О.Д. Аффект: криминально-психологическое исследование. - М.: Юрлитинформ, 2001. - С.13.

4. Уголовное право России. Учебник для вузов. В 2-х томах. Т. 1. Общая часть. Ответственные редакторы и руководители авторского коллектива - доктор юридических наук, профессор А.Н. Игнатов и доктор юридических наук, профессор Ю.А. Красиков. - М.: Издательство НОРМА (Издательская группа НОРМА-ИНФРА М), 2000. - 639 с.

5. Абдурасулова Ц.Р. Криминология. Альбом схемалар. - Т.: ТДЮИ, 2005. - 167 б.

6. Абдуллаев И. "Жиноятчи шахси" // Хаёт ва конун. - 2004. - № 6. - 27-28 б.

7. Зокирова О. Рашк туфайли жиноят содир этган шахсларнинг узига хос хусусиятлари. // Хукук -Право - Law. 2002. - № 2 (18). - 32-33 б.

8. Резник Г.М. Личность преступника: правовое и криминологическое содержание // Личность преступника и уголовная ответственность. - Саратов, 1981. - С. 29.

9. Жалилов О. Жиноят содир этилишида мухитнинг таъсири // Huquq va burch. - 2010. - № 2 (50). - 53-54 б.

10. Крутько О. Касддан одам улдириш. // Хаёт ва конун. 2005. - № 3. - 38-39 б.

11. Журавель Е.Г. Психические состояния личности и их психолого-правовая оценка // Юридическая психология. - 2011. - № 1. - С. 2-4.

12. Марковичева Е.В. Использование судебно-психологических и комплексных судебных психолого-психиатрических экспертиз в доказывании по уголовным делам // Юридическая психология. 2008. -№ 5. - С. 11.

13. Ратинова Н.А. Саморегуляция поведения при совершении агрессивно-насильственных преступлений: Дисс. ... канд. психол. наук. - М., 1998. - С. 208.

14. Хамидов Д.Х. Значение типологии личности преступника в организации общей профилактики насильственных преступлений // Хукук - Право - Law. - 2002. - № 4. - С. 38-41.

15. Раджабов Ш.Р. Уголовно-правовой и криминологический анализ убийств, совершённых в состоянии аффекта: Дисс. ... канд. юрид. наук. - Махачкала, 2003. - С. 192.

16. Ниёзова С. Жиноят ва виктимологик тахлил. // Huquq va burch. 2009. - № 9 (45). - 49-51 б.

17. Абдурасулова К.Р., Зокирова О. Криминология. Укув-услубий кулланма - Т.: ТДЮИ, 2003. - 77 б.

18. Узбекистон Республикаси Олий судининг 2018 йил 26 ноябрдаги 07/18-280-хати.

19. Абдурасулова К.Р., Зокирова О. Криминология. Укув-услубий кулланма - Т. : ТДЮИ, 2003. - 77 б.

20. Антонян Ю.М. Преступность среди женщин. - М.: Юрид. лит., 1992. - С. 243.

21. Абдурасулова К.Р., Зокирова О. Криминология. Укув-услубий кулланма - Т. : ТДЮИ, 2003. - 71-72 б.

22. Шарьюрова Ю. Понятие «аффект» в уголовном праве. // Закон и право. 2010. - № 2. - С. 88-90.

23. Сидоров Б.А. Аффект: его уголовно-правовое и криминологическое значение - Казань: Изд-во Казанского ун-та, 1978. - C. 41.

24. Бородин С.В. Преступления против жизни. - М.: Юристъ, 1999. - С. 181.

25. Подольный Н.А. Понятие «аффект» в уголовном праве / Н.А. Подольный // Государство и право. 2003. - № 4. - С. 64.

26. Ольшевская О. Роль и значение эмоций. - Минск: Беларусь, 1968. - С. 18.

27. Зырянова Н.Р. Нейродинамические характеристики взрослого человека и их связи с интеллектуальными чувствами: Автореферат дисс. канд. юрид. наук. Л., 1970. - С. 23.

28. Узбекистан Республикаси Олий судининг статистик маълумотлари.

29. Hakimov R.R., 2016. Development of the legal frame work of parliamentary control in Uzbeki^an: the main provisions of the law" On parliamentary control. International Journalfor Social Studies, 2(9), pp. 34-39.

30. Ochilov Х., Kamalova D. Criminal responsibility for inchoate Offence according criminal code of the republic of Uzbeki^an. Tashkent State University of Law, Republic of Uzbeki^an. International Journal of Advanced Science and Technology. Vol. 29, No. 5, (2020), pp. 1729-1737.

31. Очилов Х.Р. Некоторые суждения о проблемах квалификации хищения чужого имущества с использованием компьютерных средств в условиях нынешних судебно-правовых реформ. Review of law sciences. (2020) 205-210. https://cyberleninka.ru/article/n/nekotorye-suzhdeniya-o-problemah-kvalifikatsii-hischeniya-chuzhogo-imusche&va-s-ispolzovaniem-kompyuternyh-sred&v-v-usloviyah

32. Urazaliev М. The role and importance of preventive measures again& violence. Society and innovations. Issue - 1, №02 (2020) / ISSN 2181-1415. p. 236-243.

33. Niyozovа S.S. Prevention of Crime in the Family and the Role of Victimology in the Republic of Uzbeki^an. International Journal of Advanced Science and Technology Vol. 29, No. 3, (2020), pp. 3962.

34. Abzalova Kh.M. Criminal and legal definition of murder // Science, research, development #17. Monografia pokonferencyjna. - Belgrade, Serbia, 2019. - P. 350.

35. Salaev, N. (2017) "Differentiation, individualization, execution of criminal punishments and its goals:

way to success," Review of law sciences: Vol. 1 : Iss. 1 , Article 25. https://uzjournals.edu.uz/rev_law/

vol1/iss1/25

36. Ermatov G.O. Criminological Description of the Person Dealing With Forged Documents. PSYCHOLOGY AND EDUCATION ISSN:00333077 Volume 58 Issue 1, 2021. - Р. 1116-1122

37. Tadjibaeva A. Some issues of the defense function in criminal proceedings in the appointment of forensic psychiatric examination in the Republic of Uzbeki^an // Jour of Adv Research in Dynamical & Control Sy^ems, Vol. 11, Issue-07, 2019. - P. 909-914.

38. Altiev R.S. Criminological description of the perpetrator of fraud // Journal of legal research/Pravovie issledovaniya/Journal of Law Research. - Tashkent, 2020. - Special issue. - P - 21.

39. Khaydarov Sh. Reasons for Illegal Actions of Medical Personnel and The Conditions That Allowed It. International Journal of Pharmaceutical Research. Vol 12. Issue 1. Jan - Mar. 2020. - Р. 2536-2542.

40. Камалова Д.Г., Рахимжонова Н.Р. Жинояттарни тaснифлaш тизими вa мезонтарини тaкомил-лaштиришнинг aйрим мaсaлaлaри. «Хукукий тадкикотлар» электрон журнали. 2020 Nov 2.2 (SPECIAL 3).

41.HOJIYEV N.K. Liability For Aggression Again& Human Health. International Journal of Pharmaceutical Research | Jan - Mar 2020 | Vol 12 Issue 2530-2535. 1

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.