Научная статья на тему 'ОСОБЕННОСТИ ЮРИДИЧЕСКОЙ КОНСТРУКЦИИ АФФЕКТА (СОСТОЯНИЕ СИЛЬНОГО ДУШЕВНОГО РАССТРОЙСТВА) КАК ОБЛЕГЧАЮЩЕГО ОБСТОЯТЕЛЬСТВА ОТВЕТСТВЕННОСТИ И НАКАЗАНИЯ'

ОСОБЕННОСТИ ЮРИДИЧЕСКОЙ КОНСТРУКЦИИ АФФЕКТА (СОСТОЯНИЕ СИЛЬНОГО ДУШЕВНОГО РАССТРОЙСТВА) КАК ОБЛЕГЧАЮЩЕГО ОБСТОЯТЕЛЬСТВА ОТВЕТСТВЕННОСТИ И НАКАЗАНИЯ Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
84
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Review of law sciences
Область наук
Ключевые слова
аффект / аффектное состояние / уголовное право / особенности состава преступления / подходы к пониманию аффекта. / affect / heat of passion / criminal law.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — К.Ҳакимов

в статье проанализированы основные особенности состава преступления и квалификация преступлении совершенного в состоянии аффекта, предусмотренного ст. 98, 106 Уголовного кодекса Республики Узбекистан, приводятся основные подходы к пониманию аффекта, рассматривается соотношение его правового и психологического содержания. В результате проведенного анализа даны предложения по совершенствованию уголовного законодательства Республики Узбекистан.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

AFFECT (STRONG MENTAL EXCITEMENT) AS MEANS OF LEGAL STRUCTURE IN A CONDITION OF RELIEF AND PENALTY

The article analyzes the main features and qualification of a crime committed in the heat of passion as provided in the article 98,106 of Criminal Code of the Republic of Uzbekistan. IT ALSO studies the main principles in understanding the concept of affect and the relation between legal and psychological meaning of affect. The analysis provides specific suggestions for improving the criminal law of the Republic of Uzbekistan.

Текст научной работы на тему «ОСОБЕННОСТИ ЮРИДИЧЕСКОЙ КОНСТРУКЦИИ АФФЕКТА (СОСТОЯНИЕ СИЛЬНОГО ДУШЕВНОГО РАССТРОЙСТВА) КАК ОБЛЕГЧАЮЩЕГО ОБСТОЯТЕЛЬСТВА ОТВЕТСТВЕННОСТИ И НАКАЗАНИЯ»

AFFECT (STRONG MENTAL EXCITEMENT) AS MEANS OF LEGAL STRUCTURE IN A CONDITION OF RELIEF AND PENALTY

K.KHAKIMOVa

Tashkent state University of law, Tashkent, 100047, Uzbekistan

ОСОБЕННОСТИ ЮРИДИЧЕСКОЙ КОНСТРУКЦИИ АФФЕКТА (СОСТОЯНИЕ СИЛЬНОГО ДУШЕВНОГО РАССТРОЙСТВА) КАК ОБЛЕГЧАЮЩЕГО ОБСТОЯТЕЛЬСТВА ОТВЕТСТВЕННОСТИ И

НАКАЗАНИЯ

К.ХАКИМОВ11

Ташкентский государственный юридический университет, Ташкент, 100047, Узбекистан

АФФЕКТ (КУЧЛИ РУХИЙ ХАЯЖОНЛАНИШ ХОЛАТИ) ЖАВОБГАРЛИК ВА ЖАЗОНИ ЕНГИЛЛАШТИРУВЧИ ХОЛАТ СИФАТИДАГИ ЮРИДИК КОНСТРУКЦИЯСИНИНГ УЗИГА

ХОСЛИГИ

К.ХАКИМОВ11

Тошкент давлат юридик университети, Тошкент, 100047, Узбекистон

Аннотация: мацолада Узбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 98, 106-моддаларида назарда тутилган аффект жиноятининг таркиби ва квалификация цилиш масалалари тащил цилинган. Шунингдек, аффектни тушуниш буйича асосий ёндашувлар, уни ууцуций ва психологик жщатдан тушуниш муаммолари батафсил тащил цилинган. Утказилган таулиллар натижасида Узбекистон Республикаси жиноят цонунчилигини янада такомиллаштиришга царатилган аниц таклифлар илгари сурилган.

Калит сузлар: аффект, аффект уолати, жиноят ууцуци.

Аннотация: в статье проанализированы основные особенности состава преступления и квалификация преступлении совершенного в состоянии аффекта, предусмотренного ст. 98, 106 Уголовного кодекса Республики Узбекистан, приводятся основные подходы к пониманию аффекта, рассматривается соотношение его правового и психологического содержания. В результате проведенного анализа даны предложения по совершенствованию уголовного законодательства Республики Узбекистан.

Ключевые слова: аффект, аффектное состояние, уголовное право, особенности состава преступления, подходы к пониманию аффекта.

Annotation: The article analyzes the main features and qualification of a crime committed in the heat of passion as provided in the article 98,106 of Criminal Code of the Republic of Uzbekistan. IT ALSO studies the main principles in understanding the concept of affect and the relation between legal and psychological meaning of affect. The analysis provides specific suggestions for improving the criminal law of the Republic of Uzbekistan.

Keywords: affect, heat of passion, criminal law.

Жиноят ва жиноят-процессуал ^онунчилигини такомиллаштириш сохасидаги давлат сиёсатининг энг мухим йуналишларини белгилаб берган 2017-2021 йилларда Узбекистан Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Хдракатлар стратегиясининг ^абул ^илиниши суд-ху^у^ тизимини ислох ^илишнинг тарихий ахамиятга эга булган бос^ичи булди.

Хусусан, жиноят ^онунчилигининг янада либераллашуви хамда алохида тоифадаги жиноятларни жиноий юрисдикциядан чи^ариш амалга оширилди, озодликдан махрум этиш билан богли^ булмаган жазолар руйхати кенгайтирилди.

Айни^са, Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 14 майдаги П^-3723-сон ^арори билан тасди^ланган Узбекистон Республикасининг Жиноят ва жиноят-процессуал ^онунчилигини такомиллаштириш концепциясининг биринчи йуналишида Узбекистон Республикаси Жиноят кодексидаги фу^ароларнинг ху^у^лари ва эркинликлари, жамият ва давлат манфаатларини самарали химоя ^илишга тус^инлик ^иладиган ху^у^ий бушли^лар, ^арама-^аршиликлар ва "о^ доглар'ни бартараф этиш хамда Жиноят кодексида ^улланиладиган атама ва тушунчалар мазмунига ани^ таъриф бериш ва ягона шаклда ^уллаш ор^али такомиллаштириш ушбу сохани ривожлантиришнинг мухим йуналишларидан бири сифатида белгиланганлиги дивдатга сазовордир.

Концепция билан рагбатлантирувчи нормаларни, жумладан, жазони енгиллаштириш ёки шахсни жиноий жавобгарлик ёхуд жазодан озод ^илиш шартларини урнатувчи нормаларни кенгайтириш масаласига алохида тухталиб утилганлиги ушбу сохадаги айрим бахсли нормалар мазмуни ва конструкциясини чу^ур тахлил ^илиш имкони яратилди.

Шу уринда айтиб утиш лозимки, жиноят ^онунчилигини либераллаштириш ва айбдорга адолатли жазо тайинлашда мавжуд жиноят ^онуни нормаларини чу^ур илмий жихатдан тахлил ^илиш хамда уларни амалиётда ^уллаш билан богли^ муаммоларни ечиш борасида таклифлар билдириш мухим ахамият касб этади.

Узбекистон Республикаси Жиноят кодекси 98, 106-моддаларида шахс рухий холатининг куринишларидан бири булган, яъни кучли рухий хаяжонланиш (аффект) холатида жиноят содир этилганлик учун жавобгарлик назарда тутилган. Бундан таш^ари, кучли рухий хаяжонланиш (аффект) инсон рухий холатининг мухим бир куриниши булиб, жиноят ^онунида жазони енгиллаштирувчи холат сифатида мустахкамланган. Мазкур жиноят жабрланувчининг гайри^онуний ва ахловда зид хул^-атворига нисбатан жавоб реакцияси сифатида намоён булади. Айнан жабрланувчининг гайри^онуний ва ахловда зид хул^-атвори "кечиримли" холат сифатида хисобга олинади ва жиноятнинг ижтимоий хавфлилик даражаси пасайишига сабаб булади.

Жиноят кодексининг 98, 106-моддаларида назарда тутилган жиноятлар нафа^ат инсон хаётига ^арши ^аратилган, балки улар инсон соглигига хам ^арши йуналтирилган жиноятлар саналади. Узбекистон Республикаси Жиноят кодекси шахснинг хаёти билан бир ^аторда унинг соглигини хам мухофаза ^илишга ^аратилган нормаларни узида мустахкамлайди.

Узбекистон Республикаси Жиноят кодексида шахснинг хаёти ва соглигига ^арши ^аратилган жиноятлар тоифасида кучли рухий хаяжонланиш холатида ^асддан одам улдириш ва ^асддан баданга огир ёки уртача огир шикаст етказиш жиноятларининг тутган урни узига хосдир. Ушбу жиноятлар енгиллаштирувчи таркибли жиноятлар сирасига киришини инобатга олсак, уларнинг таркиби ва узига хос жихатларини хар томонлама тахлил ^илиш мухим ахамият касб этишини англаш мумкин.

Мазкур жиноятларнинг енгиллаштирувчи таркибли жиноятлар тоифасига киришига ^уйидаги икки холат асос булиб хизмат ^илади: биринчидан, ушбу жиноятларда айбдор узига хос рухий холатда, яъни кучли рухий хаяжонланиш (аффект) холатида харакат ^илади, иккинчидан, жиноят ху^у^и ва криминология ну^таи назаридан жавобгарликни енгиллаштирувчи холат сифатида аффект факти мавжудлиги эмас, балки айбдорда аффект холатини асосли равишда вужудга келганлиги, яъни уни вужудга келишига бош омил жабрланувчининг гайри^онуний харакатлари ёки ахловда зид хул^-атвори хизмат ^илади. Ушбу икки холатни мавжудлиги ^илмишни кучли рухий хаяжонланиш (аффект) холатида содир этилган деб хисоблашга асос булади. Аффект холатидаги хул^-атвор олдиндан уйланган ма^сад асосида бош^арилмайди, балки шахсни ^амраб олган ва уни импульсив харакат ^илишга ундовчи хиссиёт асосида бош^арилади [1].

Шундан келиб чивдан холда айтиш мумкинки, Жиноят кодексида назарда тутилган кучли рухий хаяжонланиш холатида содир этилган жиноятларни енгиллаштирувчи таркибли жиноят сифатида эътироф этилганлиги, у биринчи навбатда, бу каби шароитларда жиноят содир этган шахсларга инсонпарварлик принципи татби^ ^илинишини назарда тутса, иккинчи томондан ушбу турдаги жиноятларни тугри квалификация ^илиш учун норма тузилишидаги айрим камчиликларни бартараф ^илиш талаб ^илинади.

Килмишни Жиноят кодекси 98, 106-моддалари билан квалификация килиш учун куйидагиларни аниклаш лозим: 1) жабрланувчи томонидан зурлик ёки огир дакорат ёхуд бошка гайриконуний даракатлар содир этилганлиги ва бунинг натижасида айбдорда кучли рудий даяжонланиш (аффект) долатини вужудга келиш имконияти мавжудлиги; 2) айбдорда фактик жидатдан кучли рудий даяжонланиш (аффект) долатини мавжудлиги; 3) жабрланувчининг гайриконуний даракатлари ва айбдорда вужудга келган кучли рудий даяжонланиш (аффект) долати уртасидаги сабабий богланишнинг мавжудлиги.

Аксарият жиноят ишлари буйича суд-психологик экспертизасини утказилмасдан шахснинг жиноят содир этилган вактдаги хулк-атворини кучли рудий даяжонланиш долатида содир этилмаган деб топилаётганлиги амалиётда мазкур тоифадаги жиноятларни нотугри квалификация килинишига олиб келмокда. Шу сабабли Узбекистон Республикаси судлари томониданн 2014-2017 йиллар ва 2018 йилнинг 9 ойида кучли рудий даяжонланиш долатида содир этилган жиноятларнинг (ЖКнинг 98, 106-моддалари) сони статистик тадлил килинганида ушбу жиноятларнинг умумий жиноятчилик сонига нисбати жуда кам эканлиги аникланди. Хусусан, республика буйича 2014 йилда 7 та, 2015 йилда 10 та, 2016 йилда 10 та, 2017 йилда 12 та, 2018 йилнинг 9 ойи давомида 5 та иш курилиб, жами 47 нафар шахсга нисбатан ЖКнинг 98, 106-моддалари билан жиноят иши кузгатилган. Суд томонидан дукм чикарилганларнинг 38 нафарини эркаклар, 7 нафарини аёллар, 1 нафарини вояга етмаган шахс ва 1 нафарини 60 ёшдан ошган шахсни ташкил килади.

Юкорида айбдор деб топилган 47 нафар шахснинг 19 нафарига нисбатан жазо тайинланиб дукм чикарилган, шундан 12 нафарига нисбатан озодликдан мадрум килиш жазоси тайинланган [2].

Ушбу жиноятларни содир этган шахсларнинг катта кисми етарли даражада таълим ва паст даражадаги маданиятли шахсларни ташкил этганлиги дам диккатга сазовор. Тадлил килинган жиноятларни содир этган айбдорларнинг 20,1 % умумий таълим боскичини, урта-махсус маълумотлилар эса 77,6 %, олий маълумотлилар эса 2,9 %ини ташкил этади.

Кайд этиш зарурки, аффект бу - психологияга тааллукли булган тушунча булсада, лекин узок вактдан буён жиноят конунида инсонни ижтимоий хавфли килмиш содир этишининг алодида шакли сифатида кулланилиб келинмокда [3]. Шу билан бирга, юридик адабиётларда аффект тушунчасини жиноят конунчилигига киритиш ёки киритмаслик масаласида турли хил ёндашувлар мавжуд. Б.А.Сидоровнинг фикрича, жиноят конунчилигига аффект тушунчасини киритиш максадга мувофик, уни бошка тушунчалар билан бирга тенглаштирган долда киритиш ёки уни дамма учун тушунарли бошка сузлар билан ифодалаш оркали конунчиликда мустадкамлашга уриниш аффект долатида содир этилган жиноятларни тартибга солувчи нормаларни тугри ва бир хил кулланишини кийинлаштиради [4]. Яна бошка бир муаллифлар эса уз фикрини асосламаган долда "кучли рудий даяжонланиш долати" тушунчасини "аффект" тушунчаси билан алмаштиришга карши чикканлар [5]. "Кучли рудий даяжонланиш долати" ва "аффект" тушунчалари узаро умумий дамда хусусий тарзда бир-бирига богланганлигини инобатга олсак, Н.А.Подольныйни "кучли рудий даяжонланиш аффект тушунчасини аник бир шаклидир" [6] деган фикрини куллаб-кувватлаймиз.

Демак, ЖКнинг 98, 106-моддалари тузилиши, унда назарда тутилган нормалар мазмунидан куришимиз мумкинки, жиноят конуни аффект тушунчасини узида ифодаламасада унда кучли рудий даяжонланиш долати (аффект)ни белгиловчи аник психологик мезонлари назарда тутилган булиб, суд-экспертизаси хулосаси тайёрланаётганда айнан шу мезонларни инобатга олиш лозим, уни психологик бошка мезонлари ва белгилари билан таккослаган долда кенгайтиришга уринмаслик лозим. Урганилган жиноят ишларидан маълум булдики, утказилган экспертизаларнинг 10 тасидан 7 тасида айбланувчи кучли рудий даяжонланиш долатида жиноят содир этган. Коида тарикасида айтиш мумкинки, бу каби долатда содир этилган ижтимоий хавфли килмишлар суд-психологик ва комплекс психологик-психиатрик экспертизаларда "инсон хулк-атвори ва онгига сезиларли даражада таъсир курсатувчи эмоционал долат" сифатида квалификация килинади [7].

Жиноят конунида назарда тутилган мезонларга жабрланувчи томонидан килинган гайриконуний зурлик ёки огир дакорат, шунингдек унинг бошка гайриконуний даракатлари натижасида вужудга келиши (дукукий асосланганлик) натижасида тусатдан юз берганлик ва айбдор иродаси дамда онги торайишини (психологик белги) киритиш мумкин.

Куриб чикилганидек, ЖКнинг 98, 106-моддалари тузилиши ва кучли даяжонланиш долати (аффект) тушунчасини тушуниш борасидаги ёндашувларни бирхиллаштириш максадида ушбу моддалар диспозицияларига тегишли узгартиш ва кушимчаларни киритиш максадга мувофик.

Энди бевосита Узбекистон Республикаси Жиноят кодексида кучли рухий хаяжонланиш холатида содир этиладиган жиноятларнинг белгиловчи нормалардаги айрим муаммоли вазиятлар ва уларни ечимига оид куйидаги таклифларни илгари суриш мумкин.

Биринчидан, Узбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 98, 106-моддалари кучли рухий хаяжонланиш (аффект) холатида содир этилган турли окибат келтириб чикарувчи ижтимоий хавфли килмишлар учун жавобгарликни назарда тутади. Лекин ЖКнинг 106-моддасида кучли рухий хаяжонланиш холатида касддан баданга огир ёки уртача огир шикаст етказиш учун жавобгарлик назарда тутилган булсада, лекин унинг диспозицияси тузилиши ЖКнинг 98-моддасидан тубдан фарк килади, гарчи хар икки модда инсон хаёти ва соглигига карши каратилган хамда унга турли даражада зарар етказишга каратилган булсада, содир этилиш шартлари хамда хусиятларига кура бир хил шакл ва талабларда юз беради.

Хусусан, ЖКнинг 106-моддаси диспозициясида келтирилган "айбдорнинг ёки унинг якин кишисининг улимига ёки соглигига зиён етказилишига сабаб булган ёхуд сабаб булиши мумкин булган бошка гайриконуний харакатлар" белгиси ЖКнинг 98-моддасида умуман назарда тутилмаган. Бу, уз навбатида, кучли рухий хаяжонланиш холатини вужудга келтирувчи омилларни аниклашда Жиноят кодексида турлича ёндашувлар мавжудлигидан далолат беради.

Иккинчидан, Узбекистон Республикаси Жиноят кодексида "аффект" тушунчаси ёки мазкур сузнинг узи умуман учрамайди, мазкур тушунча факатгина жиноят-хукукий адабиётлар ва олимларнинг илмий назарий карашларида мавжуд холос. Алохида ургу бериш лозимки, хорижий мамлакатлар Жиноят кодексларида, хусусан, МД^ давлатлари жиноят конунида хам аффект тушунчаси ва унинг мазмунини ифодалашга каратилган нормалар назарда тутилган. Амалдаги Узбекистон Республикаси Жиноят кодекси 98, 106-моддалари диспозициясида "аффект" тушунчаси урнига "тусатдан юз берган кучли рухий хаяжонланиш холати" тушунчаси назарда тутилган.

Илмий адабиётларда мазкур тушунчалар синоним сифатида таъкидлансада, аслида улар уртасидаги узаро тафовут ва умумий белгилар мавжуд. Ушбу тафовутларни психологик нуктаи назаридан хам, жиноят-хукукий нуктаи назаридан хам урганилганда намоён булади. Амалдаги Жиноят кодексида назарда тутилган тусатдан юз берган кучли рухий хаяжонланиш холати тушунчаси ЖКнинг 98, 106-моддаларида белгиланган жиноятларни тулик тушуниш ва тахлил килишга, уни бахолашга имконият бермайди. Шу боис илмий адабиётларда аффект институти билан боглик илмий мунозалар авж олмокда.

Учинчидан, ЖКнинг 98, 106-моддаларида кучли рухий хаяжонланиш холатини кандай юз бериши ва унинг вужудга келишига хизмат килувчи холатлар санаб утилган булсада, жиноят конуни кучли рухий хаяжонланиш (аффект) нима эканлиги, кандай рухий холатларни биз мазкур тушунчага киритишимиз мумкинлиги хусусида аник нормаларни белгилаб бермайди. Шуни унутмаслик лозимки, Жиноят кодексининг тегишли моддаларида кучли рухий хаяжонланиш (аффект) холатини вужудга келтирувчи омиллар санаб утилганлиги мазкур тушунчага таъриф берилганлигини англатмайди. Бундан ташкари, агар кучли рухий хаяжонланиш холатини аффект тушунчаси билан синоним деб эътироф этадиган булсак, уни тушунишда айрим мунозарали фикрлар хам вужудга келиши табиий.

Туртинчидан, тиббий терминлар энциклопедик лугатида аффект "affectus" - хис этиш, хаяжонланиш, хаддан ташкари хаяжонланиш холати [8], аффектация - "affectatio" кузгалувчанлик, хулкдаги гайритабиий, сунъий серхаракатчанлик [9] деб таъриф берилади. Аффект тушунчасини психологик нуктаи назардан оладиган булсак, афсуски, психология фанида аффект холати алохида мустакил рухий холат сифатида ишлаб чикилмаган. Бизнингча, терговчи, прокурор ва судья хар бир кучли рухий хаяжонланиш холатида содир этилган деб квалификация килиш мумкин булган жиноят ишлари буйича суд-психологик экспертизаси тайинлаши лозим. Одатда терговчи ёки судья суд-психологик экспертизаси тайинлаш вактида экспертга "Айбланувчи (судланувчи) ижтимоий хавфли килмишни содир этиш вактида кучли рухий хаяжонланиш холатида булганми?" деган саволни куяди. Бу саволга одатда жавоб бериш вактида экспертлар аффект холатида содир этилганлиги хусусида аниклик киритмайди, аксинча аффектнинг турларидан бири саналган физиологик, кумулятив ва бошка турларининг белгилари тахлилига эътибор каратади. Бундан ташкари, психология фанида аффект тушунчаси бир бутун мустакил ходисани ифодаловчи тушунча сифатида тахлил килинмайди, у одатда "физиологик" ёки "кумулятив" каби тушунчалар билан биргаликда ишлатилади. Шу сабабли хам аффект тушунчасини кучли рухий хаяжонланиш сифатида талкин килиш мумкин эмас, аффект кучли рухий хаяжонланиш холатига нисбатан кенгрок тушунчадир.

Бешинчидан, ЖКнинг 98, 106-моддалари мазмунидан келиб чикадиган булсак, кучли рудий даяжонланиш долатини пайдо булиш вакти ва шиддати каби белгилар аффектни бошка эмоционал долатлардан ажратишимизга хизмат килиши лозим. Мазкур фикрга келишимизга конун чикарувчи томонидан жиноят конунида "тусатдан юз берган"лик белгисини мустадкамланганлиги сабаб булди. Бу ерда конун чикарувчи "тусатдан юз берган"лик белгисига алодида ургу берган долда, уни жиноят объектив томонинг зарурий белгиси сифатида мустадкамлайди. Ушбу белгининг мавжуд булмаслиги, ижтимоий хавфли килмишни ЖКнинг 98, 106-моддалари билан квалификация килишни инкор этади. Лекин Жиноят кодексининг тадлил килинаётган моддаларида кучли рудий даяжонланиш долати шаклланиши ёки пайдо булишини бошка белгилари ва узига хос хусусиятлари дакида деч кандай коида мавжуд эмас.

Шу боис дам кучли рудий даяжонланиш долатига нафакат жиноят конунида назарда тутилган долатни, балки жабрланувчи томонидан килинган гайриконуний зурлик ёки огир дакорат, шунингдек унинг бошка гайриконуний даракатлари туфайли тусатдан юз берган бошка эмоционал долатларни дам киритиш мумкин. Чунки аффект турларига кирмайдиган бошка эмоционал долатларнинг пайдо булиши дам конунда урнатилган "тусатдан берганлик" белгиси билан чамбарчас боглик.

К.Э.Изард таъкидлашича, "Жадл чиккан вактида инсоннинг зардаси кайнайди, юзи ёнади, мушаклари зурикади. Fазабланганда инсон энергияси шу даражада тупланадики, агар у уз газабини чикариб юбориш учун бирор-бир йул топмаса, худди портлаб кетадигандек узини дис килади" [10]. Худди шу даражада "вадима долати" дам вужудга келиши мумкин деб дисоблайди Л.П.Гримак, В.Т.Бахур эса "куркув"ни ва бошка эмоционал долатларнинг дам шундай шиддат билан вужудга келишини кайд этади [11].

Олтинчидан, жиноят конунида терговчи, прокурор ва судья томонидан аникланган жиноят ишидаги дар бир алодида долатлардан келиб чиккан долда эмоциянинг дакикий кучини ва характерини улчашга хизмат килиши мумкин булган микдорий курсаткичлар баён килинмаган. Бу эса терговчи, прокурор ва судьяга бу каби жиноят ишларида айбдорнинг эмоционал долатлари узининг ички ишончига асосланган долда бадолашига олиб келади, мазкур долат дар доим дам тугри булиб чикмаслиги мумкин. Бизнингча, бундай долатларга йул куймаслик, жиноятларни нотугри квалификация килиш ва жазо тайинлашда адолат принципларининг тула амалга ошишини таъминлаш максадида конун чикарувчи кучли рудий даяжонланиш долатининг аник микдорий ва сифат курсаткичларини белгиловчи нормаларни урнатиши максадга мувофик.

Юкоридагилардан келиб чиккан долда куйидаги хулосаларга келиш мумкин:

1. Хрзирги вактда аффект тушунчасини умумий психология, жиноят-дукукий ва суд-психологик эксперт сифатида тушунишнинг уч хил йуналиши мавжуд булиб, бу долат, уз навбатида, кучли рудий даяжонланиш (аффект) долатида содир этиладиган жиноятларни турли талкин килинишига дамда амалиётда нотугри квалификация килишга сабаб булмокда. Хдр кандай долатда дам экспертлар томонидан кучли рудий даяжонланиш (аффект) долатига дукукий бадо беришда конун чикарувчи томонидан белгилаб берилган аник белгилар ва мезонлардан келиб чикиш лозим;

2. Амалдаги Жиноят кодексида кучли рудий даяжонланиш (аффект) долатида содир этилган жиноятлар учун икки таркибда жиноят-дукукий нормалар мустадкамланган булсада, бу кучли рудий даяжонланиш (аффект) долатига конун чикарувчи томонидан таъриф берилганлигини англатмайди. Шу билан бирга, ушбу тушунчани тушунишда бугунги кунда умумий психология фанида назарда тутилган белгилардан эмас, балки ЖКнинг 98, 106-моддаларида назарда тутилган белги ва шартлардан келиб чиккан долда таъриф бериш лозим;

3. ЖКнинг 98, 106-моддалари инсон даёти ва соглигига турли даражада зарар етказишга каратилган булсада, содир этилиш шартлари дамда хусусиятларига кура бир хил шакл ва талабларда юз беради. Лекин ушбу икки Жиноят конуни нормасининг тузилишида аффект долатини вужудга келтирувчи долатлар ва шартлар бир-биридан фаркланади.

Хусусан, ЖКнинг 106-моддаси диспозициясида келтирилган "айбдорнинг ёки унинг якин кишисининг улимига ёки соглигига зиён етказилишига сабаб булган ёхуд сабаб булиши мумкин булган бошка гайриконуний даракатлар" белгиси ЖКнинг 98-моддасида умуман назарда тутилмаган. Шуни инобатга олган долда, ЖКнинг 98, 106-моддаларидаги аффект (кучли рудий даяжонланиш) долатини вужудга келтирувчи омиллар ва талабларни бирхиллаштиришга каратилган тегишли узгартиш ва кушимчалар киритиш лозим.

ЖК 98, 106-моддалари тадрири ва диспозиция тузилишидаги бу каби узаро номувофикликлар конунни татбик килиш амалиёти талабларига жавоб бермайди. Шу сабабли

аффект тушунчаси мазмунини янада кенгрок ва аникрок баён килиш, унинг конунни татбик килиш амалиётига тула киришиб кетишини таъминлаш максадида ушбу норма тузилишини кайта куриб чикиш лозим. Бизнингча, мазкур тушунчаларни амалиётда бир хилда кулланилишини таъминлаш максадида аффект тушунчаси, уни вужудга келтирувчи холатларга Узбекистон Республикаси Олий суди томонидан тегишли тушунтиришлар берилиши максадга мувофик.

References:

1. Sidorenko E. Osobennosti ugolovnoy otvetstvennosti za prestupleniya, sovershenniye v sostoyanii affekta // Sudebnaya vlast. - 2004. - № 1. - S. 62.

2. O'zbekiston Respublikasi Oliy sudining 2018 yil 26 noyabrdagi 07/18-280-son xati.

3. Yu.Sharyurova. Ponyatiye «affekt» v ugolovnom prave // Zakon i pravo. - 2010. - № 2. - S. 88-90.

4. Sidorov. B.A. Affekt: yego ugolovno-pravovoye i kriminologicheskoye znacheniye. - Kazan: Izd-vo Kazanskogo un-ta, 1978. - C. 41.

5. Borodin S.V. Prestupleniya protiv jizni. - M.: Yurist, 1999. - S. 181.

6. Podolniy, N.A. Ponyatiye «affekt» v ugolovnom prave // Gosudarstvo i pravo. - 2003. - № 4. - S. 64.

7. Kuznetsova N.F. Problemi kvalifikatsii prestupleniy: Leksii po spetskursu «Osnovi kvalifikatsii prestupleniy» / Nauch. red. i predisl. akademika V.N. Kudryavseva. - M.: Izdatelskiy dom «Gorodets», 2007. - 336 s.

8. Tibbiy terminlar ensiklopedik lug'ati. Ensiklopedicheskiy slovar meditsinskix terminov / F.Nazirovning tahriri ostida; Tahririyat hay'ati A.I.Ikramov va b. - Toshkent: OOO "OPTIMAL LIGHT", 2010. - 948 b.

9. Tibbiy terminlar ensiklopedik lug'ati. Ensiklopedicheskiy slovar meditsinskix terminov / F.Nazirovning tahriri ostida; Tahririyat hay'ati A.I.Ikramov va b. - Toshkent: OOO "OPTIMAL LIGHT", 2010. - 948 b.

10. Izard, K.E. Psixologiya emotsiy / K.E. Izard. - SPb.: Piter, 1999. - S. 262.

11. Grimak, L.P. Rezervi chelovecheskoy psixiki: Vvedeniye v psixologiyu aktivnosti. - M.: Politizdat, 1997. - S. 119.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.