Научная статья на тему 'ВОПРОСЫ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ ОТДЕЛЬНЫХ СТАТЕЙ УГОЛОВНОГО КОДЕКСА В ПРОЦЕССЕ ДАЛЬНЕЙШЕГО УГЛУБЛЕНИЯ ДЕМОКРАТИЧЕСКИХ РЕФОРМ (СТАТЬИ 98,106 УК)'

ВОПРОСЫ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ ОТДЕЛЬНЫХ СТАТЕЙ УГОЛОВНОГО КОДЕКСА В ПРОЦЕССЕ ДАЛЬНЕЙШЕГО УГЛУБЛЕНИЯ ДЕМОКРАТИЧЕСКИХ РЕФОРМ (СТАТЬИ 98,106 УК) Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
45
15
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Review of law sciences
Область наук
Ключевые слова
аффект / аффектное состояние / уголовное право. / affect / heat of passion / criminal law.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — К.Ҳакимов

в статье рассмотрены проблемы толкования понятия аффекта в теории уголовного права и проанализированы основные особенности состава преступления, совершенного в состоянии аффекта, предусмотренного ст. 98, 106 УК Республики Узбекистан. А также, приводятся основные подходы к пониманию аффекта, рассматривается соотношение его правового и психологического содержания. В результате проведенного анализа даны конкретные предложения по совершенствованию уголовного законодательства Республики Узбекистан.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

QUESTIONS OF IMPROVING THE INDIVIDUAL ARTICLES OF THE CRIMINAL CODE IN THE PROCESS OF FURTHER DEEPENING OF DEMOCRATIC REFORMS (CRIMINAL CODE 98, 106-ARTICLES)

The article considers the problems of interpretation of the concept of affect in the theory of criminal law and analyzes the main features of a crime committed in the heat of passion as provided in the article 98,106 of Criminal code of the Republic of Uzbekistan. In this article studies the main principles in understanding the concept of affect and the relation between legal and psychological meaning of affect. The analysis provides specific suggestions for improving the criminal law of the Republic of Uzbekistan.

Текст научной работы на тему «ВОПРОСЫ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ ОТДЕЛЬНЫХ СТАТЕЙ УГОЛОВНОГО КОДЕКСА В ПРОЦЕССЕ ДАЛЬНЕЙШЕГО УГЛУБЛЕНИЯ ДЕМОКРАТИЧЕСКИХ РЕФОРМ (СТАТЬИ 98,106 УК)»

QUESTIONS OF IMPROVING THE INDIVIDUAL ARTICLES OF THE CRIMINAL CODE IN THE PROCESS OF FURTHER DEEPENING OF DEMOCRATIC REFORMS (CRIMINAL CODE 98, 106-ARTICLES)

K.KHAKIMOVa Tashkent State University of Law, Tashkent, 100047, Uzbekistan a Tashkent State University of Law

ВОПРОСЫ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ ОТДЕЛЬНЫХ СТАТЕЙ УГОЛОВНОГО КОДЕКСА В ПРОЦЕССЕ ДАЛЬНЕЙШЕГО УГЛУБЛЕНИЯ ДЕМОКРАТИЧЕСКИХ РЕФОРМ (СТАТЬИ 98,106 УК)

К.ХДКИМОВ11 Ташкентский государственный юридический университет, Ташкент, 100047, Узбекистан

"Ташкентского государственного юридического университета

ДЕМОКРАТИК ИСЛОХОТЛАРНИ ЯНАДА ЧУЦУРЛАШТИРИШ ШАРОИТИДА ЖИНОЯТ КОДЕКСИНИНГ АЙРИМ МОДДАЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ (ЖК 98,106-МОДДАЛАРИ)

К.ХДКИМОВ11 Тошкент давлат юридик университети, Тошкент, 100047, Узбекистон a Тошкент давлат юридик университети

Аннотация: мацолада жиноят ууцуцида аффект тушунчаси ва Узбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 98, 106-моддаларида назарда тутилган аффект жиноятини таркибини талцин цилиш муаммолари куриб чицилган. Шунингдек, аффектни тушуниш буйича асосий ёндашувлар, унинг ууцуций ва психологик жщатдан тушуниш муаммолари батафсил тащил цилинган. Утказилган таулиллар натижасида Узбекистон Республикаси жиноят цонунчилигини янада такомиллаштиришга царатилган аниц таклифлар илгари сурилган.

Таянч сузлар ва иборалар: аффект, аффект уолати, жиноят ууцуци.

Аннотация: в статье рассмотрены проблемы толкования понятия аффекта в теории уголовного права и проанализированы основные особенности состава преступления, совершенного в состоянии аффекта, предусмотренного ст. 98, 106 УК Республики Узбекистан. А также, приводятся основные подходы к пониманию аффекта, рассматривается соотношение его правового и психологического содержания. В результате проведенного анализа даны конкретные предложения по совершенствованию уголовного законодательства Республики Узбекистан.

Ключевые слова: аффект, аффектное состояние, уголовное право.

Abstract: The article considers the problems of interpretation of the concept of affect in the theory of criminal law and analyzes the main features of a crime committed in the heat ofpassion as provided in the article 98,106 of Criminal code of the Republic of Uzbekistan. In this article studies the main principles in understanding the concept of affect and the relation between legal and psychological

meaning of affect. The analysis provides specific suggestions for improving the criminal law of the Republic of Uzbekistan.

Keywords: affect, heat of passion, criminal law.

Давлат ва жамият ривожини янги боскичга кутариш, хаётнинг барча сохаларини либераллаштириш, мамлакатимизни модернизация килиш буйича энг мухим устувор йуналишларни амалга ошириш максадида кабул килинган 2017-2021 йилларда Узбекистан Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Х,аракатлар стратегияси узига хос ривожланишнинг янги концепцияси хисобланади.

Х,аракатлар стратегиясининг конун устуворлигини таъминлаш ва суд-хукук тизимини янада ислох килишнинг устувор йуналишларига багишланган бобида жиноят конунчилигини такомиллаштириш ва либераллаштириш, алохида жиноий килмишларни декриминаллаштириш, жиноий жазолар ва уларни ижро этиш тартибини инсонпарварлаштириш каби вазифаларнинг куйилганлиги мухим ахамиятга эга [1].

Шу уринда айтиб утиш лозимки, жиноят конунчилигини либераллаштириш ва айбдорга адолатли жазо тайинлашда мавжуд жиноят конуни нормаларини чукур илмий жихатдан тахлил килиш хамда уларни амалиётда куллаш билан боглик муаммоларни ечиш борасида таклифлар билдириш мухим ахамият касб этади.

Жиноят конунида мустахкамланган одиллик принципини жиноят содир этган шахснинг ижтимоий хавфли килмишига мос холда татбик этиш ва айбдорга нисбатан жазо тайинлашда килмишнинг ижтимоий хавфлилиги, жиноятчи шахсининг хусусиятлари, жазони енгиллаштирувчи хамда огирлаштирувчи холатларнинг инобатга олиниши жазо тайинлашнинг мухим талабларидан бири.

Шубхасиз, хукукни мухофаза килувчи органлар томонидан жиноят содир этган шахс хатти-харакатларига хукукий бахо беришда унинг рухий холати хисобга олиниши мухим ахамият касб этади. Бундан кузланган максад, аввало, шахс хулк-атворини жиноят-хукукий нуктаи назаридан тугри бахолаш. Бу максадга эриш учун шахс фаолиятининг рухий томони, хулк-атвор механизмини аниклаб олиш ва бу хакдаги билимларга эга булиш талаб килинади.

Узбекистон Республикаси Жиноят кодексида эътироф этилган шахс рухий холатининг куринишларидан бири, бу кучли рухий хаяжонланиш (аффект) холатида жиноят содир этилишидир. Кучли рухий хаяжонланиш инсон рухий холатининг мухим бир куриниши сифатида жиноят конунида жазони енгиллаштирувчи холат сифатида мустахкамланган.

Бугунги кунда жиноятни кучли рухий хаяжонланиш (аффект) холатида содир этилган, деб топишда амалда муайян бир кийинчиликлар мавжуд. Биринчидан, энг аввало, аффект холатини тугри аниклаш мухим ахамият касб этади. Узбекистон Республикаси Жиноят кодексида аффект тушунчаси "кучли рухий хаяжонланиш холати"нинг синоними сифатида киритилганлиги мазкур жиноят хукукий норманинг урни ва роли назарий хамда амалий жихатдан турлича тушунилишига олиб келмокда. Бу каби турлича карашлар ва тушунчалар амалиётда "кучли рухий хаяжонланиш холати (аффект)" аникланишига ва жиноятни бундай холатда содир этган шахсга адолатли жазо тайинлашга хам салбий таъсир курсатмокда;

Иккинчидан, аксарият жиноят ишлари буйича суд-психологик экспертизаси утказилмасдан шахснинг жиноят содир этилган вактдаги хулк-атворини кучли рухий хаяжонланиш холатида содир этилмаган, деб топилаётганлиги амалиётда мазкур тоифадаги жиноятларнинг нотугри квалификация килинишига олиб келмокда. Шу сабабли юритилаётган статистик маълумотларда мазкур тоифадаги жиноятлар сони камчиликни ташкил этади. Хусусан, Республика буйича кучли рухий хаяжонланиш (аффект) холатида содир этилган жиноятларнинг умумий жиноятчилик сонига нисбати 2005 йилда 0,02 %, 2006 йилда 0,03 %, 2007 йилда 0,01 %, 2008 йилда 0,009 %, 2009 йилда 0,006 %, 2010 йилда эса 0,005 %ни ташкил этган;

Учинчидан, аффект холатида содир этилган жиноятларни квалификация килишдаги муаммолар нафакат амалиётда уни куллашдаги муаммолар билан, балки жиноят конунини янада такомиллаштириш зарурияти билан хам боглик. Амалдаги ЖК 98, 106-моддаларининг тузилиши уни амалиётда турлича талкин килинишига олиб келмокда. Шу сабабли мазкур нормаларни бир хилда тушуниш ва амалда бир хилда кулланилиши борасида ягона нуктаи назарни ишлаб чикиш хамда шу йул билан Жиноят кодекси нормаларини янада такомиллаштириш зарурияти бугунги куннинг долзарб масаласи хисобланади.

Психология фанида аффектнинг зарурий белгилари сифатида куйидагилар курсатиб утилади:

Биринчи, тусатдан вужудга келиш. Айрим муаллифлар тусатдан вужудга келиш ва рухий портлаш тушунчаларини хеч кандай асослар келтирмасдан бир тушунча сифатида эътироф этганлар [2]. М.И.Галюкова асосли кайд этганидек, "Аффект учун тез портлаш динамикаси каби хусусият характерлидир. Бу жуда киска муддат ичида (секундлар билан улчанадиган муддатларда) инсон рухий холатини жуда тез хажмда узгариши хамда инсон рухий жараёнини янги боскичга кутарилиши билан изохланади. Бу боскичда, одатда, инсон уз хатти-харакатларини онгли равишда англаб етмайди" [3].

Иккинчи, аффект шиддатлилиги ва кескинлилиги билан хам характерланади. Бу холатларда, одатда, инсон узининг барча ички ресурсларидан (жисмоний ва рухий) ажралади ва уни бир максад сари сарфлаш учун йуналтиради.

Учинчи, аффект инсон рухий фаолиятини бузилишига олиб келади ва уни издан чикаради. Бу издан чикиш шахс хулк-атворидан тортиб, унинг олий невр органлари функцияларини бузилишида хам намоён булади. Натижада инсон уз килаётган хатти-харакатларини онгли равишда идрок эта олмайди ва бошкара олмайди, уни мавжуд холатга нисбатан бахо бериш функцияси бузилади, унинг харакатларида максадсизлик ва ноаниклик сезилади.

Туртинчи, аффект бир хил харакатланувчи кузгатувчи жараён билан бир вактда юз беради. "Мазкур кузгатувчи жараён инсон рухияти ва харакатларини кутилмаганда кучайишига ундаши натижада шахс куплаб тартибсиз харакатлар килиши, жабрланувчига сон-саноксиз жарохатлар етказиши мумкин" [4]. Шу сабабли жиноят куроли деярли барча холатларда шунга мос равишда юзага келади, яъни жиноят содир этиш вактида айбдор кузига ташланган хар кандай нарса, буюм, предметдан жиноят куроли сифатида фойдаланиши мумкин. Буларнинг барчаси аффект холатида инсон рухиятини таназзулга учраши ва унда ибтидоийлик белгиларини намоён булишини англатади.

Бешинчи, аффект холатида инсон асаб органлари бошкарувида кескин узгаришлар юз беради. Бу нафас олиш жараёнидаги узгаришлар, юрак томир фаолиятининг зурайиши, юз ва тери рангларининг кизариши, огиз шиллик катламини куриб ковжираб колиши хамда овоз товушини узгаришида намоён булади.

Шулардан куриниб турибдики, аффект шахсни онгли узини узи бошкарувини тула амалга оширишига имконият бермайди. Шу сабабли хам аффект холатида содир этиладиган жиноятларнинг олдини олиш жуда мураккаб хисобланади, чунки бу жиноятлар бевосита инсон рухияти билан боглик булиб, конунни кулловчидан жиноятчи шахси рухияти ва жабрланувчининг хулк-атворига нисбатан индивидуал муносабатда булишни талаб килади.

ЖКнинг 98, 106-моддаларида кучли рухий хаяжонланиш холатини кандай юз бериши ва уни вужудга келишига олиб келувчи холатлар санаб утилган булса-да, жиноят конуни кучли рухий хаяжонланиш (аффект) нима эканлиги, кандай рухий холатларни биз мазкур тушунчага киритишимиз мумкинлигини, аффектни вужудга келтирувчи омилларни тушуниш доираси хусусида аник нормаларни белгилаб бермайди. Н.Жуманиёзов таъкидлашича, "кучли рухий хаяжонланиш холати" тушунчаси "аффект" тушунчасидан кенгрок булиб, у уз ичига аффект холатидан ташкари хиссий зурикишни хам камраб олади [5]. Мазкур фикрга кушилмаган холда айтиш мумкинки, Жиноят

кодексининг тегишли моддаларида кучли рухий хаяжонланиш холатини вужудга келтирувчи омиллар санаб утилганлиги мазкур тушунчага таъриф берилганлигини ва аффект холати кучли рухий хаяжонланиш холатига нисбатан тор тушунча эканлигини англатмайди.

Аффект - бу психологияга тааллукли булган тушунча булса-да, лекин узок вактдан буён жиноят конунида инсонни ижтимоий хавфли килмиш содир этишининг алохида шакли сифатида кулланилиб келинмокда [6]. Шу билан бирга, юридик адабиётларда аффект тушунчасини жиноят конунчилигига киритиш ёки киритмаслик масаласида турли хил ёндашувлар мавжуд. Б.А.Сидоровнинг фикрича, жиноят конунчилигига аффект тушунчасини киритиш максадга мувофик уни бошка тушунчалар билан бирга тенглаштирган холда киритиш ёки уни хамма учун тушунарли бошка сузлар билан ифодалаш оркали конунчиликда мустахкамлашга уриниш аффект холатида содир этилган жиноятларни тартибга солувчи нормаларни тугри ва бир хил кулланишини кийинлаштиради [7]. "Кучли рухий хаяжонланиш полати" ва "аффект" тушунчалари узаро умумий хамда хусусий тарзда бир-бирига богланганлигини инобатга олсак, Н.А.Подольныйнинг "кучли рухий хдяжонланиш аффект тушунчасини аник бир шаклидир" [8], - деган фикрини куллаб-кувватлаймиз.

Демак, ЖКнинг 98, 106-моддалари тузилиши, унда назарда тутилган нормалар мазмунидан куришимиз мумкинки, жиноят конуни аффект тушунчасини узида ифодаламаса-да, унда кучли рухий хаяжонланиш холати (аффект)ни белгиловчи аник психологик мезонлари назарда тутилган булиб, суд-экспертизаси хулосаси тайёрланаётганда айнан шу мезонларни инобатга олиш лозим, уни психологик бошка мезонлари ва белгилари билан таккослаган холда кенгайтиришга уринмаслик лозим.

ЖК 98, 106-моддалари мазмунидан келиб чикадиган булсак, кучли рухий хаяжонланиш холатини пайдо булиш вакти ва шиддати каби белгилар жиноят-хукукий аффектни бошка эмоционал холатлардан ажратишимизга хизмат килиши лозим. Мазкур хулосага келишимизга конун чикарувчи томонидан жиноят конунида "тусатдан юз берган"лик белгиси мустахкамланганлиги сабаб булди. Бу ерда конун чикарувчи "тусатдан юз берган"лик белгисига алохида ургу берган холда уни жиноят объектив томонининг зарурий белгиси сифатида мустахкамлайди. Ушбу белгининг мавжуд булмаслиги, ижтимоий хавфли килмишни ЖКнинг 98, 106-моддалари билан квалификация килишни инкор этади.

Юкоридагилардан келиб чиккан холда куйидаги хулосаларни килиш мумкин:

Биринчидан, хозирги вактда аффект тушунчасини умумий психология, жиноят-хукукий ва суд-психологик эксперт сифатида тушунишнинг уч хил йуналиши мавжуд булиб, бу холат, уз навбатида, кучли рухий хаяжонланиш (аффект) холатида содир этиладиган жиноятларнинг турли талкин килинишига хамда амалиётда нотугри квалификация килинишга сабаб булмокда. Х,ар кандай холатда хам экспертлар томонидан кучли рухий хаяжонланиш (аффект) холатига хукукий бахо беришда конун чикарувчи томонидан белгилаб берилган аник белгилар ва мезонлардан келиб чикиш лозим;

Иккинчидан, амалдаги Жиноят кодексида кучли рухий хаяжонланиш (аффект) холатида содир этилган жиноятлар учун икки таркибда жиноят-хукукий нормалар мустахкамланган булса-да, бу кучли рухий хаяжонланиш (аффект) холатига конун чикарувчи томонидан таъриф берилганлигини англатмайди. Шу билан бирга, ушбу тушунчани тушунишда бугунги кунда умумий психология фанида назарда тутилган белгилардан эмас, балки ЖКнинг 98, 106-моддаларида назарда тутилган белги ва шартлардан келиб чикан холда таъриф бериш лозим;

Учинчидан, маълумки, ЖКнинг 98, 106-моддалари инсон хаёти ва соглигига турли даражада зарар етказишга каратилган булса-да, содир этилиш шартлари хамда хусусиятларига кура бир хил шакл ва талабларда юз беради. Лекин ушбу икки Жиноят конуни нормасининг тузилишида аффект холатини вужудга келтирувчи холатлар ва шартлар бир-биридан фаркланади.

Хусусан, ЖК 106-моддаси диспозициясида келтирилган "айбдорнинг ёки унинг я;ин кишисининг улимига ёки соглигига зиён етказилишига сабаб булган ёхуд сабаб булиши мумкин булган бошка гайриконуний харакатлар" белгиси ЖК 98-моддасида умуман назарда тутилмаган. Шуни инобатга олган холда ЖК 98,106-моддаларидаги аффект (кучли рухий хаяжонланиш) холатини вужудга келтирувчи омиллар ва талабларни бирхиллаштиришга каратилган тегишли узгартиш ва кушимчалар киритиш лозим.

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:

1. O'zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to'plami, - 2017 y., - 6, - 70-modda

2. Shishkov S. Psixicheskoye rasstroystvo kak raznovidnost vreda, prichinyonnogo zdorovyu poterpevshego. // Zakonnost. - 2010. - № 8 (910). - S. 26 - 29.

3. Galyukova M.I. Prichineniye vreda zdorovyu v sostoyanii affekta. // Ugolovniy protsess. -2010. - №7. - S. 38 - 41.

4. Kurishkina N.V. Obstoyatelstva, podlejashiye issledovaniyu i dokazivaniyu po delam ob ubiystvax, sovershennix v sostoyanii affekta. // Vestnik kriminalistiki / Otv. red. A.G.Filippov. Vip.1(33). - M.: Spark, 2010. - S. 83 - 85.

5. Jumaniyozov N. Kuchli ruhiy hayajonlanish va affekt. // Huquq va burch. - 2007. - №10-11. -B. 104 - 105.

6. Yu.Sharyurova. Ponyatiye «affekt» v ugolovnom prave. // Zakon i pravo. - 2010. - № 2. - S. 88 - 90.

7. Sidorov. B.A. Affekt: yego ugolovno-pravovoye i kriminologicheskoye znacheniye - Kazan: Izd-vo Kazanskogo un-ta, 1978. - C. 41.

8. Podolniy, N.A. Ponyatiye «affekt» v ugolovnom prave / N.A. Podolniy // Gosudarstvo i pravo. - 2003. -№ 4. - S. 64.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.