Научная статья на тему 'РОЛЬ ОБСТОЯТЕЛЬСТВ, СМЯГЧАЮЩИХ НАКАЗАНИЕ, В СИСТЕМЕ ОБЩИХ ОСНОВ НАЗНАЧЕНИЯ НАКАЗАНИЙ'

РОЛЬ ОБСТОЯТЕЛЬСТВ, СМЯГЧАЮЩИХ НАКАЗАНИЕ, В СИСТЕМЕ ОБЩИХ ОСНОВ НАЗНАЧЕНИЯ НАКАЗАНИЙ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
336
91
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
понятие наказания / назначение наказания / смягчающие и отягчающие обстоятельства / принцип назначения наказания / явка с повинной / чистосердечное раскаяние / активное содействие раскрытию преступления / добровольное возмещение причиненного вреда. / the concept of punishment / infliction of penalty / mitigating and aggravating circumstances / sentencing principle / confession / sincere repentance / active assistance in solving the crime / voluntary smoothing out the harm caused.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Махмудов Суннатжон

В данной статье рассматриваются особенности смягчающих обстоятельств при назначении наказания и вопрос их учета при наличии специальных (особых) правил смягчающих обстоятельств. Были проанализированы роль и значение общих основ и принципа назначения наказаний. Вместе с этим в данной статье проанализировано практическое значение обстоятельств, смягчающих наказание, при назначении наказания. Рассмотрены вопросы о чистосердечном раскаянии виновного в содеянном, различные и сходные особенности наказания с назначением более мягкого наказания, а также некоторые теоретические и практические проблемы, связанные с применением их при назначении наказания. Кроме того, разработаны соответствующие рекомендации и предложения по совершенствованию уголовного законодательства Республики Узбекистан.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по языкознанию и литературоведению , автор научной работы — Махмудов Суннатжон

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ROLE OF CIRCUMSTANCES MITIGATING PUNISHMENT IN THE GENERAL FRAMEWORK OF PUNISHMENT

This article examines the features of mitigating circumstances when imposing punishment and the issue of taking them into account in the presence of special rules to mitigate circumstances. The role and significance of the general principles of sentencing are analyzed. At the same time, this article analyzes the practical significance of the circumstances mitigating punishment when imposing punishment by studying some of them. Also, when the active repentance of the perpetrator of the deed is present, various and similar features of punishment with the appointment of a lighter punishment, as well as some theoretical and practical problems associated with their application in the appointment of punishment, are discussed. At the same time, relevant recommendations and proposals are developed to improve the criminal legislation of the Republic of Uzbekistan.

Текст научной работы на тему «РОЛЬ ОБСТОЯТЕЛЬСТВ, СМЯГЧАЮЩИХ НАКАЗАНИЕ, В СИСТЕМЕ ОБЩИХ ОСНОВ НАЗНАЧЕНИЯ НАКАЗАНИЙ»

UDC: 343.24 (042)(575.1)

Махмудов Суннатжон

Тошкент давлат юридик университета «Жиноят-процессуал хукуки» кафедраси укитувчиси E-mail: s.maxmudov@tsul.uz

ЖАЗО ТАйИНЛАШНИНГ УМУМИй АСОСЛАРИ ТИЗИМИДА ЖАЗОНИ ЕНГИЛЛАШТИРУВЧИ ^ОЛАТЛАРНИНГ ТУТГАН УРНИ

Аннотация. Мазкур мацолада жазо тайинлашда жазони енгиллаштирувчи уолатларнинг узига хос хусусиятлари уамда жазони енгиллаштирувчи уолатларнинг алоуида (махсус) цоидалари мавжуд булганда уларни уисобга олиш масаласи урганилди. Жазо тайинлашнинг умумий асослари уамда жазо тайинлаш принципларининг жазо тайинлашдаги урни ва ауамияти куриб чицилди. Шу билан бирга, жазони енгиллаштирувчи уолатларнинг жазо тайинлашдаги амалий ауамияти айрим жазони енгиллаштирувчи уолатлар урганиш орцали таулил цилинди. Шунингдек, айбдор уз цилмишига амалда пушаймон булганида жазо тайинлашнинг узига хос хусусиятлари, енгилроц жазо тайинлаш билан узаро фарцли уамда ухшаш жиуатлари, жазо тайинлашда уларни цуллаш билан боглиц айрим назарий ва амалий муаммолар ёритилган булиб, бу борада Узбекистон Республикаси жиноят цонунчилигини такомиллаштириш буйича тегишли таклиф ва тавсиялар ишлаб чицилган.

Калит сузлар: жазо тушунчаси, жазо тайинлаш, енгиллаштирувчи ва огирлаштирувчи уолатлар, жазо тайинлаш принципи, айбни буйнига олиш тугрисида арз цилиш, чин кунгилдан пушаймон булиш, жиноятни очиш учун фаол ёрдам бериш, етказилган зарарни ихтиёрий равишда бартараф цилиш.

Махмудов Суннатжон

преподаватель кафедры «Уголовно-процессуальное право» Ташкентского государственного юридического университета

РОЛЬ ОБСТОЯТЕЛЬСТВ, СМЯГЧАЮЩИХ НАКАЗАНИЕ, В СИСТЕМЕ ОБЩИХ ОСНОВ НАЗНАЧЕНИЯ НАКАЗАНИЙ

Аннотация. В данной статье рассматриваются особенности смягчающих обстоятельств при назначении наказания и вопрос их учета при наличии специальных (особых) правил смягчающих обстоятельств. Были проанализированы роль и значение общих основ и принципа назначения наказаний. Вместе с этим в данной статье проанализировано практическое значение обстоятельств, смягчающих наказание, при назначении наказания. Рассмотрены вопросы о чистосердечном раскаянии виновного в содеянном, различные и сходные особенности наказания с назначением более мягкого наказания, а также некоторые теоретические и практические проблемы, связанные с применением их при назначении наказания. Кроме того, разработаны соответствующие рекомендации и предложения по совершенствованию уголовного законодательства Республики Узбекистан.

Ключевые слова: понятие наказания, назначение наказания, смягчающие и отягчающие обстоятельства, принцип назначения наказания, явка с повинной, чистосердечное раскаяние, активное содействие раскрытию преступления, добровольное возмещение причиненного вреда.

Makhmudov Sunnatjon

Lecturer of the Department of Criminal Procedural Law, Tashkent State University of Law

THE ROLE OF CIRCUMSTANCES MITIGATING PUNISHMENT IN THE GENERAL

FRAMEWORK OF PUNISHMENT

Abstract. This article examines the features of mitigating circumstances when imposing punishment and the issue of taking them into account in the presence of special rules to mitigate circumstances. The role and significance of the general principles of sentencing are analyzed. At the same time, this article analyzes the practical significance of the circumstances mitigating punishment when imposing punishment by studying some of them. Also, when the active repentance of the perpetrator of the deed is present, various and similar features ofpunishment with the appointment of a lighter punishment, as well as some theoretical and practical problems associated with their application in the appointment of punishment, are discussed. At the same time, relevant recommendations and proposals are developed to improve the criminal legislation of the Republic of Uzbekistan.

Keywords: the concept of punishment, infliction of penalty, mitigating and aggravating circumstances, sentencing principle, confession, sincere repentance, active assistance in solving the crime, voluntary smoothing out the harm caused.

Жиноят ху^у^ида жазо тайинлаш мураккаб жараён булиб, унинг узига хос тартиби ва шартларимавжуд.АмалдагиЖинояткодексининг XI боби жазо тайинлаш масалаларига багишланган булиб, унда жазо тайинлашнинг умумий асослари, жазо тайинлашда хисобга олинадиган холатлар, хусусан, жазони енгиллаштирувчи ва огирлаштирувчи холатлар, енгилро^ жазо тайинлаш масалалари, айбдор уз ^илмишига амалда пушаймон булганида жазо тайинлаш ^оидалари хамда бош^а шунга ухшаш нормалар белгиланган.

Жазо тайинлаш ижтимоий муносабатларни жиноий-ху^у^ий тарафдан химоя ^илишнинг асо-сий бугинларидан бири хисобланади [1]. Чунки суд жазо тайинлаш ор^али содир этилган ижтимо-ий хавфли ^илмишларни конунга хилоф тажовуз-лардан мухофаза ^илади хамда шу ор^али ижти-моий муносабатларни ху^у^ий жихатдан тартибга солади.

Жиноят кодексининг 54-моддасида жазо тайинлашнинг умумий асослари назарда тутил-ган булиб, суд хар бир жиноят иши буйича жазо тайинлаш ва^тида амал ^илиши лозим булган умумий мезонлар белгиланган. Суд жазо тайинлаш ва^тида жазо тайинлашнинг ю^оридаги мод-дада куратилган умумий асослари мавжуд ёки мавжуд эмаслигига, агар ушбу асослар мавжуд

булса, уларни хисобга олиш масаласига алохида эътибор бериши талаб этилади.

Жиноят кодексининг жазо тайинлашнинг умумий асосларини тартибга солувчи 54-моддаси мазмунидан келиб чи^адиган булсак, ^онун хар бир холатда судни жазо тайинлаш учун йуналти-риши керак булган ани^ талабларни белгилайди. Биро^ амалдаги жиноят ^онунида жазо тайинлашнинг умумий асослари таърифи мавжуд эмас. Шунга кура, жиноят ху^у^и назариясида мазкур масала юзасидан турли ^арашлар илгари сурилади.

Масалан, С.В. Бородин жазо тайинлашнинг умумий асосларини суд томонидан хар бир суд-ланувчининг ани^ бир жинояти буйича жазо тайинлашда ^улланилиши керак булган мезонлардан иборат, деб хисоблайди [2].

А.В. Кладков фикрича, жазо тайинлашнинг умумий асослари деганда суд томонидан хар бир жиноят учун, жиноятнинг якка шахс ёки ишти-рокчиликда содир этилишидан ^атьи назар, жазо-нинг хар ^андай турини тайинлашда бажарилиши шарт булган асосий талаблар тушунилади [3].

Демак, жиноят ху^у^и назариясида жазо тайинлашнинг умумий асосларига нисбатан соха мутахассислари томонидан турлича ^арашлар илгари сурилган. Умумий маьнода жазо тайин-лашнинг умумий асослари деганда жиноят содир этишда айбдор деб топилган шахсга нисбатан

жазо чорасини белгилашнинг умумий коидаси тушунилади. Чунки жазо тайинлашнинг умумий асослари жазо тайинлашда суд томонидан амал килиниши лозим булган коидаларни узида ифода этади. Судлар хар бир жиноят иши буйича маз-кур коидаларга асосан жазо тайинлайди. Бундан ташкари, баъзи муаллифлар жазо тайинлашнинг умумий асосларини жиноят учун жазо тайинлаш-нинг принциплари билан бир хил тушунча, деб хисоблашади.

Илмий адабиётларда жазо тайинлашнинг умумий асослари ва жазо тайинлаш принциплари бир хил мазмунга эга булган тушунчалар экани таъкидла-нади, чунки жазо тайинлаш асослари жазо тайинлаш принципларининг функцияларини бажаради [4].

Бу билан улар жазо тайинлашнинг умумий асосларини хар бир судланувчига тугри ва адо-латли жазо тайинлаш учун суд томонидан жазо тайинлашда эътиборга олиниши ва асосланиши керак булган, жиноят конунчилигида ёки жиноят хукуки нормаларида мустахкамланган таянч гоялар сифатида бахолаб, уларнинг богликлигини таъкидлашади.

Мазкур вазиятда жазо тайинлашнинг умумий асослари хакида А.С. Якубов ва бошкалар то-монидан илгари сурилган карашларни келтириб утиш максадга мувофик.

"Жазо тайинлашнинг умумий асослари жиноят конун хужжатларининг коидаларидан ке-либ чикувчи ва Жиноят кодекси принципларига асосланган хукукий курсатмалар тизими булиб, суд улар асосида жиноят содир этганликда айб-дор деб топилган шахсга нисбатан тайинланади-ган жазонинг тури ва микдорини белгилайди" [5].

Ушбу таърифдан хам куриниб турибдики, А.С. Якубов ва бошкалар томонидан жазо тай-инлашнинг умумий асослари хакида билдирил-ган фикр хакикатга якинрок хисобланади. Чунки судлар жиноят содир этишда айбдор булган шах-сларга нисбатан тайинланадиган жазонинг тури ва микдорини жазо тайинлашнинг умумий асо-сларидан келиб чикиб белгилайдилар.

Маълумот учун: Жиноят кодексининг 54-мод-дасида жазо тайинлашнинг умумий асослари бел-гиланган булиб, унга кура жиноят содир этишда конунда белгиланган тартибда айбли деб топил-ган шахс жазога тортилади.

Жиноят кодексига асосан, суд Жиноят ко-декси Махсус кисмининг жиноят содир этганлик

учун жавобгарлик назарда тутилган моддасида белгиланган доирада Умумий кисм коидаларига мувофик жазо тайинлайди.

Мазкур норма хамда юкоридаги фикрлардан келиб чиккан холда жазо тайинлашнинг умумий асослари хар бир жиноят иши буйича жазо тайин-лашда суд томонидан кулланилиши керак булган, конунда белгиланган мезонлар булиб, суд жино-ят содир этганликда айбдор деб топилган шахсга нисбатан тайинланадиган жазонинг тури ва мик-дорини белгилайди, деб айтиш мумкин.

Жазо тайинлашнинг умумий асосларига нисбатан жазо тайинлаш принциплари кенгрок тушунчадир, чунки жазо тайинлаш принципла-ри судларнинг барча фаолиятига тааллукли. Жазо тайинлашнинг умумий асослари эса муай-ян жиноят иши буйича айбдор деб топилган шахсга нисбатан жазо тайинлашда хисобга олинади.

Судлар томонидан жазо тайинлашда жазо тайинлашнинг юкорида кайд этилган умумий асосларининг хисобга олиниши жиноят содир этишда айбдор деб топилган шахсга нисбатан конуний ва адолатли жазо тайинланишига хам хизмат килади. Шунингдек, муаллифлар конун хужжатлари асосида жазо тайинлашнинг умумий асослари тизимидаги турли элементларни ажратиб курсатишади.

Юридик адабиётларда жазо тайинлашнинг умумий асослари тизимига тадкикотчилар бир неча холатларни киритишади.

Мисол учун, Ф.М. Мингалимова жиноят ко-нунчилиги мавжуд булган жазо тайинлашнинг умумий асослари тизимига: а) жазо адолатли булиши; б) жазо Жиноят кодекси Умумий кис-мининг коидаларини хисобга олган холда суд то-монидан тайинланиши; в) Жиноят кодекси Мах-сус кисмининг коидаларига риоя килган холда тайинланиши; г) огиррок жазо тури факат конун-да белгиланган жазо максадларига эришишни таъминлай олмаган такдирдагина кулланилиши; д) жазо тайинлашда суд жиноятнинг хусусия-ти ва ижтимоий хавфлилик даражасини хисобга олиши; е) жиноят содир этган шахснинг шахси; ф) тайинланган жазо махкумни ахлокан тузатиши ва унинг оилавий шароитига таъсири каби холат-ларни киритган [6].

Фикримизча, жазонинг адолатлилиги жазо тайинлашнинг умумий асослари тизимининг элемента эмас. Чунки адолат умуман жиноят хукуки-

нинг принципидир. Шунинг учун унга жазо тайинлашнинг умумий асослари сифатида ку-шимча маком бериш максадга мувофик эмас.

Курсатилган мазкур холатлар жазо тайинлашнинг умумий асослари тизимида мухим ахамиятга эга. Чунки суд жазо тайинлашнинг умумий асослари умуммажбурий характерга эга эканидан келиб чикиб, хар кандай жиноят иши буйича жазо тайинлашнинг умумий асослари-га риоя этган холда айбдор шахсларга нисбатан жазо тайинлайди.

С.В. Аносченкованинг фикрича, жазо тайинлашнинг умумий асослари умумбашарий характерга эга ва уларга риоя килиш барча жиноят ишларида мухимдир. Жазо тайинлашнинг умумий асослари тугрисидаги коида жазони индивидуал-лаштириш воситаси сифатида адолатли жазони тайинлаш учун узига хос асос булиб, уларни хи-собга олмасдан жазо тайинлаш мумкин эмас [7].

Бундан ташкари, Жиноят кодексида жазо тайинлашда хисобга олинадиган холатлар хам белгиланган. Хусусан, Жиноят кодекси 54-мод-даси иккинчи кисмида мазкур холатлар белгилаб куйилган. Унга кура, суд жазо тайинлашда содир этилган жиноятнинг хусусияти ва ижтимоий хавфлилик даражасини, килмишнинг сабабини, етказилган зарарнинг хусусияти ва микдорини, айбдорнинг шахсини хамда жазони енгиллашти-рувчи ва огирлаштирувчи холатларни хисобга олади.

Мазкур норма Олий суд Пленумининг 2006 йил 3 февралдаги Судлар томонидан жиноят учун жазо тайинлаш амалиёти тугрисидаги 3-карорининг 3-бандида белгилаб куйилган.

Жиноят кодексининг 8 ва 54-моддалари маз-мунига кура, жазо адолатли булиши хар бир хо-латда индивидуал тайинланиши, жиноятнинг хусусияти ва ижтимоий хавфлилик даражасига, айбдорнинг шахсига, шунингдек, жазони енгил-лаштирувчи ва огирлаштирувчи холатларга муво-фик булиши керак.

Баъзи муаллифлар жазо тайинлашда хисоб-га олинадиган холатларнинг хар бирига жазо тайинлаш умумий асосларининг мустакил эле-менти сифатида карайдилар [8].

Биз хам мазкур фикрга кушилган холда айти-шимиз мумкинки, суд жазо тайинлашда юкорида курсатилган холатларнинг мавжуд ёки мавжуд эмаслигига, агар ушбу холатлар мавжуд булса,

уларни хисобга олиш масаласига алохида эътибор бериши талаб этилади.

Таъкидлаш керакки, конун чикарувчи жазо тайинлашда хисобга олинадиган холатлар ичида содир этилган жиноятнинг хусусияти ва ижти-моий хавфлилик даражасига хамда жазони ен-гиллаштирувчи ва огирлаштирувчи холатларга устун мавкени берган. Чунки бу жазо тайинлашда шахс хукукини химоя килиш чораларини куллаш учун асос булиб хизмат килади.

Жазо тайинлашнинг умумий асослари тизи-мида жазони енгиллаштирувчи холатлар мухим ахамиятга эга хамда мазкур холатлар хам жазо тайинлашнинг умумий асослари тизимининг мустакил элементи хисобланади. Ушбу вазиятда жазони енгиллаштирувчи холатларни жазо тайин-лашнинг умумий асослари тизимида тутган урни хамда уларнинг узига хос хусусиятлари жазо тури ва микдорини белгилашда кандай амалий ахами-ятга эга, деган савол пайдо булади.

Шунга кура, жазони енгиллаштирувчи холат-ларнинг узига хос хусусиятларини жазо тайин-лашнинг умумий асослари тизимида тутган урни хамда жазо тайинлашда уларни хисобга олиш-нинг ахамияти нуктаи назаридан тахлил килиш максадга мувофик. Яъни жазо тайинлашда жазо-ни енгиллаштирувчи холатларни хисобга олиш кандай натижа беради? Мазкур холатларнинг эътиборга олиниши айбдор шахс ёки жабрланув-чи учун амалий ахамият касб этадими, деган маса-ла мавжуд. Буни куйида айрим енгиллаштирувчи холатларни тахлил килиш оркали куриб чикамиз.

Жиноят кодексининг 55-моддаси 1-к;исми "а" бандида айбни буйнига олиш тугрисида арз килиш, чин кунгилдан пушаймон булиш ёки жи-ноятни очиш учун фаол ёрдам бериш жазони ен-гиллаштирувчи холат, деб эътироф этилган.

Енгиллаштирувчи холат деб топилиш жиноят содир этган шахс учун хам, жиноятни аниклаб, унга жазо тайинловчи суд-тергов органи учун хам амалий ахамиятга эга.

Мисол учун, шахснинг айбни буйнига олиш тугрисида арз килиши хамда жиноятни очиш учун фаол ёрдам бериши суд-тергов органла-рига хали номаълум ёки жиноят изини топиш мураккаб булган холларда жиноятни очишга ёрдам беради.

Ижтимоий хавфли килмиш содир этган шахснинг бундай хатти-харакатларни уз хохиши-

га кура амалга ошириши содир этилган жиноят-нинг латентлигини бартараф этишга ва жиноят-ни тулик урганиб, унинг окибатларини бартараф этишга олиб келади.

Албатта, ушбу вазиятда факат бир томон-нинг манфаати нуктаи назаридан иш куриш мак-садга мувофик эмас. Шунинг учун ишни куриб чикишда иккинчи тарафнинг хам манфаатлари эътиборга олиниши керак. Жиноят содир эт-ган шахснинг жиноятни очиш учун курсатган амалий ёрдами тугри бахоланиб, унга нисбатан адолатли жазо тайинлаш, аввало, айбдорнинг ко-нуний хукук ва манфаатларини руёбга чикариш-га хизмат килса, иккинчидан, унинг суд-тергов органининг адолатига булган ишончи ошишига олиб келади. Агар бунинг акси булса, тайинлан-ган жазо айбдорнинг суд-тергов органига бул-ган нафрати кучайиши ва ишончсизлигига сабаб булади.

Мазкур модданинг "б" бандига мувофик, етказилган зарарни ихтиёрий равишда барта-раф килиш хам жазони енгиллаштирувчи холат хисобланади. Агар ушбу холатнинг туб негизи-га эътибор каратадиган булсак, етказилган за-рарнинг ихтиёрий равишда бартараф килиниши ижтимоий хавфли килмиш содир этган шахсга хам, жабрланувчи тарафга хам фойдалидир.

Айбдор томонидан ушбу хатти-харакатнинг амалга оширилиши жабрланувчи томоннинг хукук ва манфаатларини тиклаб, унга етказил-ган моддий ва маънавий зарарнинг копланишига олиб келади.

Уз навбатида, етказилган зарарни ихтиёрий равишда бартараф килиш айбдорнинг моддий ахволи ёнмонлашишига олиб келса-да, унга нисбатан содир этилган килмиш учун Жиноят ко-дексининг Махсус кисмидаги модда санкциясида белгиланган енгилрок жазо тайинланишига хиз-мат килади.

Мисол учун, Жиноят кодексининг ноконуний тадбиркорлик фаолияти билан шугулланганлик учун жиноий жавобгарликни назарда тутувчи 188-моддасида биринчи марта жиноят содир эт-ган шахс, агар у жиноят аникланган кундан эъти-боран уттиз кунлик муддатда соликлар ва бошка мажбурий туловлар тарзида давлатга етказилган зарарнинг урнини ихтиёрий равишда коплаган, тадбиркорлик субъектининг руйхатдан утказили-шини таъминлаган ва зарур булган рухсат берув-

чи хужжатларни расмийлаштирган булса, жавоб-гарликдан озод этилиши белгиланган.

Шунингдек, Жиноят кодексининг бир катор моддалари, хусусан, 167-168-моддаларида хам айбдор томонидан етказилган моддий зарарнинг урни копланган такдирда озодликни чеклаш ва озодликдан махрум килиш тарикасидаги жазо кулланилмаслиги тугрисидаги коида мавжуд.

Айбдор томонидан етказилган зарарнинг их-тиёрий равишда бартараф килинмаслиги унга нисбатан суд томонидан озодликдан махрум ки-лишгача булган жазо тайинланишига олиб кели-ши мумкин. Мазкур енгиллаштирувчи холатнинг амалий ахамияти натижасида шахсга нисбатан Жиноят кодексининг Махсус кисмидаги модда санкциясида белгиланган енгилрок жазо тайинла-ниши ёки шахс жазодан озод килиниши хам мумкин.

Жазони енгиллаштирувчи холатларнинг навбатдаги амалий ахамияти енгилрок жазо тайинлаш вактида намоён булади.

Шахсга нисбатан Жиноят кодексининг 57-моддаси тартибида жазо тайинланганда Жиноят кодекси Махсус кисмининг моддасида назарда тутилган, мазкур жиноят учун белгилан-ган жазонинг энг кам кисмидан хам камрок ёки шу моддада назарда тутилмаган бошка енгилрок турдаги жазони тайинлаш ёки Жиноят кодекси Махсус кисмининг моддасида кулланилиши шарт деб курсатилган кушимча жазо тайинламаслиги хам мумкин. Бунинг учун содир этилган жиноят-нинг ижтимоий хавфлилик даражасини жиддий камайтирувчи холатлар мавжуд булиши керак.

Маълумот учун: Жиноят кодекси 57-моддаси-га кура, содир этилган килмиш хусусиятларини ифодаловчи холатлар, яъни айбдорнинг шахси, айбининг шакли ва даражаси, жиноят килиш ша-роити ва сабаблари, шахснинг жиноятни содир килгунча ва ундан кейинги хулк-атвори жиноят-нинг ижтимоий хавфлилик даражасини жиддий камайтирувчи холатлар деб топилиши мумкин.

Мисол учун, айбдорнинг шахси жиноятнинг ижтимоий хавфлилик даражасини жиддий камай-тирувчи холатлардан бири хисобланади. Жиноят кодексининг 55-моддаси "ж" бандида "вояга ет-маганнинг жиноят содир этиши" хамда "з" бан-дида "хомиладор аёлнинг жиноят содир этиши" жазони енгиллаштирувчи холат сифатида белги-лаб куйилган. Мазкур енгиллаштирувчи холатлар айбдор шахсини ифодаловчи енгиллаштирувчи

холатлар булгани учун хам судлар томонидан жиноятнинг ижтимоий хавфлилик даражасини жиддий камайтирувчи холатлар деб топилиши ва жазо тайинлашда хисобга олиниши мумкин.

Шунингдек, шахснинг карамогида вояга ет-маган ёш боласи борлиги конунда назарда ту-тилмаган (Жиноят кодексининг 55-моддаси ик-кинчи кисми) жазони енгиллаштирувчи холат сифатида хисобга олиниши мумкин. Олий суд Пленумининг 2006 йил 3 февралдаги Судлар то-монидан жиноят учун жазо тайинлаш амалиёти тугрисидаги 3-карорининг 7-бандида ижтимоий хавфлилиги катта булмаган жиноятнинг биринчи марта содир этилиши, судланувчининг ёш боласи борлиги, жиноятнинг бировга рахмдиллик кур-сатилиши сабабли содир этилиши, айбдор томо-нидан бевосита жиноят содир этилганидан сунг жабрланувчига тиббий ёки бошка тарзда ёрдам курсатилиши холатлари конунда назарда тутил-маган жазо енгиллаштирувчи холатлар сифатида белгилаб куйилган. Бундай холатларнинг жазони енгиллаштирувчи деб топилгани хакидаги хулоса хукмда асослантирилиши керак.

Демак, жазони енгиллаштирувчи холатлар айб-дор шахсларга нисбатан жазонинг энг кам кисми-дан хам камрок ёки шу моддада назарда тутилма-ган бошка енгилрок турдаги жазони тайинлашга ёки Жиноят кодекси Махсус кисмининг моддасида кулланилиши шарт деб курсатилган кушимча жазо тайинланмаслигига хам хизмат килиши мумкин.

Бундан ташкари, "айбдор уз килмишига амал-да пушаймон булганида жазо тайинлаш" (Жиноят кодекси 571-моддаси) вактида хам жазони енгил-лаштирувчи холатларнинг амалий ахамиятини куришимиз мумкин. Мазкур модда асосида жазо тайинланганда жазо муддати ёки микдори Жино-ят кодекси Махсус кисмининг тегишли моддаси-да назарда тутилган энг куп жазонинг учдан икки кисмидан ошмаслиги белгиланган.

Бунинг учун Жиноят кодексининг 55-модда-си биринчи кисми "а"ва "б" бандларида назарда тутилган жазони енгиллаштирувчи холатлар мав-жуд булиши ва 56-моддасининг биринчи кисмида назарда тутилган жазони огирлаштирувчи холат-лар мавжуд булмаслиги керак.

Маълумот учун: Жиноят кодекси 57-моддаси-да назарда тутилган коида жавобгарликни огир-лаштирадиган холатларда касддан одам улдириш (97-модданинг иккинчи кисми) ва терроризм

(155-модданинг учинчи кисми) билан боглик жи-ноятларни содир этган шахсларга татбик этил-майди.

Бу ерда хам "айбни буйнига олиш тугрисида арз килиш, чин кунгилдан пушаймон булиш ёки жиноятни очиш учун фаол ёрдам бериш" (Жиноят кодексининг 55-моддаси биринчи кисми "а" бан-ди) хамда "етказилган зарарни ихтиёрий равишда бартараф килиш" (Жиноят кодексининг 55-мод-даси биринчи кисми "б" банди) каби енгиллашти-рувчи холатларнинг амалий ахамиятини кури-шимиз мумкин. Чунки мазкур енгиллаштирувчи холатлар мавжуд булса ва огирлаштирувчи холат-лар мавжуд булмаса, жазо муддати ёки микдори Жиноят кодекси Махсус кисмининг тегишли мод-дасида назарда тутилган энг куп жазонинг учдан икки кисмидан ошмаслиги лозим.

Жазони енгиллаштирувчи холатларнинг навбатдаги амалий ахамияти шахсни жавобгар-ликдан ёки жазодан озод килишда намоён булади.

Мисол учун, Жиноят кодексининг 66-модда-сига (айбдор уз килмишига амалда пушаймон бул-ганлиги муносабати билан жавобгарликдан озод килиш) асосан, ижтимоий хавфи катта булмаган ёки унча огир булмаган жиноятни биринчи марта содир этган шахс, агар у айбини буйнига олиш тугрисида арз килган, чин кунгилдан пушаймон булган, жиноятнинг очилишига фаол ёрдам бер-ган ва келтирилган зарарни бартараф килган бул-са, жавобгарликдан озод килиниши мумкин.

Амалда пушаймон булиш деганда айбини буй-нига олиш тугрисида арз килган, хукукни мухо-фаза килувчи органларга жиноятнинг очилишида ва уни содир этган шахсларни топишда ёрдам берган ва етказилган зарарни коплаган шахснинг фаол харакати тушунилади [9].

Бу вазиятда айбини буйнига олиш тугрисида арз килган, чин кунгилдан пушаймон булган, жи-ноятнинг очилишига фаол ёрдам берган ва келти-рилган зарарни бартараф етган шахснинг мазкур харакатлари енгиллаштирувчи холатларнинг бир куриниши сифатида шахсни жавобгарликдан ёки жазодан озод этишга хам хизмат килмокда.

Шунингдек, ярашилганлиги муносабати билан жиноий жавобгарликдан озод килишда (Жиноят кодексининг 661-моддаси) хам шахс-нинг уз айбига икрор булиши хамда етказилган зарарни бартараф этиши холатлари хам жазони енгиллаштирувчи холатларнинг узига хос кури-

ниши булиб, шахсни жавобгарликдан озод килиш асосларидан бири сифатида намоён булмокда.

Бундан ташкари, жазо тайинлашнинг уму-мий асослари тизимида жазони енгиллаштирувчи холатларнинг тутган урни адолатли жазо тайин-лашда хам намоён булади. Жазо тайинлашда хи-собга олинадиган холатлардан бири сифатида жа-зони енгиллаштирувчи холатларни хисобга олиш адолатли жазо тайинлашга хизмат килади.

Фикримизча, жазо тайинлашнинг умумий асослари тизимида жазони енгиллаштирувчи хо-латларнинг тутган урни ва ахамияти куйидаги-ларда намоён булади.

Биринчидан, иккита шахс томонидан жиноят-нинг тури ва ижтимоий хавфлилик даражаси бир хил булган жиноят содир этганлиги учун уларга нисбатан жазо тайинлаш вактида намоён булади.

Мисол учун, иккита шахс угирлик жиноятини содир килишда айбланаётган, бири кимор уйини-да ютказиб куйган пулни тулаш учун, иккинчиси эса мухтожликдан, яъни огир касал онасига дори сотиб олиш учун угрилик килган ёхуд угрилар-дан бири вояга етмаган, иккинчиси эса хавфли рецидивист булса, уларга нисбатан бир хил жазо тайинлаш конуннинг адолат принципларига хам, инсонпарварлик принципига хам зид булади.

Уз-узидан, жиноят содир килган барча шахсга хам бир хил жазо тайинлаш максадга мувофик эмас. Чунки жиноят содир этишда айбнинг шак-ли, килмишнинг ижтимоий хавфлилик даражаси, жиноят содир этиш усули ва сабаблари, жиноят содир килишда иштирок этганлик даражаси, шу-нингдек, жиноят содир килган шахснинг ижтимо-ий хавфлилиги (хавфли ёки ута хавфли рециди-вистлиги) ва бошка катор холатлар хам мавжуд-ки, ушбу холатлар бир хил турдаги иккита жино-ят содир этган иккита шахсга нисбатан айнан бир хил жазо тайинлаш имконини бермайди. Бундай холатларнинг жиноят конунида мустахкамлани-ши мазкур жиноят конунида одиллик принципи-нинг канчалик даражада таъминланганидан дало-лат беради.

Иккинчидан, судланувчининг ёши ва жинси, унинг мехнатга лаёкатлилик даражаси ва сог-лигини (аёлларнинг хомиладорлигини) хисобга олган холда жазо тайинлаш жараёнида ахамиятли хисобланади.

Масалан, Жиноят кодексининг 55-моддаси биринчи кисми "з" бандида хомиладор аёлнинг

жиноят содир этиши жазони енгиллаштирувчи холатлардан бири сифатида белгилаб куйилгани хам адолатли жазо тайинлашда жазони енгил-лаштирувчи холатларнинг мухим ахамиятга эга эканини курсатмокда.

Жазони енгиллаштирувчи холатларнинг адо-латли жазо тайинлаш мезонларидан бири си-фатида судланувчининг ёши нуктаи назаридан тахлил этадиган булсак, Жиноят кодексининг 55-моддаси биринчи кисми "ж" бандида вояга ет-маганнинг жиноят содир этиш холати курсатиб утилган. Мазкур холат жазо тайинлашда жазони енгиллаштирувчи холатлардан бири сифатида хисобга олинадиган булса, у хам адолатли бахо-ланиши лозим. Вояга етмаганларга жазо тайин-лаш пайтида Жиноят кодексининг 54-моддасида назарда тутилган холатлардан ташкари, хар бир муайян холда, шунингдек, унинг ривожланиш даражаси, турмуш шароити ва тарбияси, сог-лиги, жумладан, рухий ривожланиш даражаси, жиноятни содир этиш мотивлари, катта ёшдаги шахсларнинг унинг хулк-атворига салбий таъси-ри хакидаги маълумотлар, шахсига таъсир килув-чи бошка холатлар аникланиши ва бахоланиши шарт.

Айрим хорижий давлатларнинг жиноят ко-нунчилиги тахлил килинганда, кекса ёшдаги шахснинг жиноят содир этиши жазони енгил-лаштирувчи холатлардан бири хисобланиши аникланди.

Жумладан, Беларусь Республикаси Жиноят кодекси 63-моддасида хамда Эстония Республи-каси Жиноят кодекси 57-моддасида кекса ёшдаги шахснинг жиноят содир этиши инсонпарварлик ва адолат принципларининг амалда исботи сифа-тида жазони енгиллаштирувчи холатлардан бири сифатида белгилаб куйилган. Мазкур холатнинг жазони енгиллаштирувчи холатлардан бири си-фатида бахоланиши уринлидир.

Чунки жиноят содир этган шахснинг кекса ёшда экани содир этилган килмишнинг ижтимо-ий хавфлилик даражасини камайтирадиган холат хисобланади.

Аммо Узбекистон Республикаси Жиноят кодекси 55-моддасида кекса ёшдаги шахснинг жиноят содир этиши жазони енгиллаштирувчи холатлар сифатида эътироф этилмаган. Миллий конунчилигимизга хам конунийлик ва инсонпар-варлик принципларидан келиб чиккан холда кек-

са ёшдаги шахснинг жиноят содир этиш холатини жазони енгиллаштирувчи холат сифатида кири-тиш лозим.

Жиноят содир этган шахсга нисбатан у ахлокан тузалиши ва янги жиноят содир этишининг олди-ни олиш учун зарур хамда етарли буладиган жазо тайинланиши ёки бошка хукукий таъсир чораси кулланилиши керак. Кекса ёшдаги шахснинг содир этган жинояти учун енгилрок жазо чораси-нинг кулланилиши жазолашдан кузланган мак-садга эришиш учун етарли хисобланади.

Юкоридаги тахлил натижалари юзасидан куйидаги таклиф ва тавсиялар ишлаб чикилди.

Биринчидан, куйидаги холатларни хам жазо-ни енгиллаштирувчи холат сифатида Узбекистан Республикасининг Жиноят кодексига киритиш таклиф этилади:

- жиноятнинг кекса ёшдаги шахс томонидан содир этилиши;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

- жиноят содир этган шахснинг, жиноят содир этганидан кейин келиб чиккан окибатлардан катъи назар, жабрланувчига дархол тиббий ва бошка ёрдам курсатиши.

Иккинчидан, хорижий давлатлар жиноят конунчилигини тахлил килиш асосида Жиноят

кодекси 54-моддаси иккинчи кисмига куйидаги холатларни хам жазо тайинлашда хисобга оли-надиган холатлар сифатида киритиш таклиф эти-лади:

а) шахснинг жиноят содир этганидан олдинги хамда кейинги хулки;

б) тайинланган жазонинг махкум оиласи ёки унинг карамогидаги шахсларнинг яшаш шароит-ларига таъсири.

Учинчидан, Жиноят кодекси 571-моддасида назарда тутилган норма уз хусусиятига кура бахоловчи мезон асосида аникланиши хамда суд томонидан хисобга олинганидан келиб чикиб, Олий суд Пленуми карорларида мазкур бахоловчи мезонларни хамда уларни хисобга олиш масалаларини аник белгилаш максадга мувофик.

Хулоса урнида айтиш мумкинки, замонавий юриспруденция талаблари асосида илгор халкаро стандартлар ва хорижий амалиётни хисобга ол-ган холда жазони енгиллаштирувчи холатларни такомиллаштириш фукароларнинг хукуклари ва эркинликларини химоя килиш билан бир каторда амалиётда юзага келаётган муаммоларга ечим то-пишга хам хизмат килади.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

1. Рустамбоев М.Х. Узбекистон Республикасининг Жиноят кодексига шарх (Кайта ишланган ва тулдирилган иккинчи нашри. 2016 йил 1 ноябргача булган узгартириш ва кушимчалар билан) Умумий кисм // - Т.: "Адолат", 2016. - 387 б.

2. Уголовное право России. Общая часть / под ред. В.Н. Кудрявцева, В.В. Лунеева, А.В. Наумова. - М., 2004. С. 409.

3. Уголовное право Российской Федерации. Общая часть / под ред. Л.В. Иногамовой-Хегай, А.И. Рарога, А.И. Чучаева. - М., 2005. - С. 407.

4. Татарников В.Г. Наказание и его назначение: учеб. пособие. Иркутск, 2003.

5. Якубов А., Кабулов Р. ва бошкалар. Жиноят хукуки. Умумий кисм. - Тошкент: ИИВ академияси. 2005. - 330 б.

6. Мингалимова М.Ф. Назначение наказания с учетом смягчающих обстоятельств: Дисс... докт. юрид. наук. Москва. - 2019. С. 72.

7. Анощенкова С.В. Основа справедливого наказания // Журн. рос. права. 2017. № 4. С. 106-112.

8. Тащилин М.Т. Проблемы учета судом общих начал назначения наказания // Рос. юсти-ция. 2014. № 2. С. 29-33.

9. Рустамбоев М.Х. Узбекистон Республикаси жиноят хукуки курси. II том. Умумий кисм. Жазо тугрисида таълимот. Олий таълим муассасалари учун дарслик. - Тошкент: "ILMZIYO", 2011. - 161 б.

10. Салаев Н.С. Государственная пенитенциарная политика на современном этапе развития: попытка нового осмысления цели наказания и его исполнения //Уголовно-исполнительное право. - 2017. - Т. 12. - №. 2.

11. 3. Xasan ACHILOV. Foreign experience of combating corruption in the private sector. Society and innovations Issue - 1, № 02 (2020) / ISSN 2181-1415.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.