CC BY
10FТАХР 39.19.29
ЖЕР ЦЫРТЫСЫНЬЩ ДАМУ ЗАЦДЫЛЬЩТАРЫН ГЕОЛОГИЯЛЬЩ-ГЕОМОРФОЛОГИЯЛЬЩ
Б1Л1М АРЦЫЛЫ ЦАЛЫПТАСТЫРУ
Д.М. Боранкулова, Г.Е. Бердыгулова, Е.С. Нуркеев Абай атындагы Казак улттык педагогикалык университет^ Казахстан, Алматы к.,
dinaborankulova@mail .ги
Геологиялык-геоморфологиялык бшм Жер туралы гылымньщ непзп зерттеу нысандарынын б1р1 - жер кыртысынын даму зандылыктары туралы бшм алушыларга объективт тYсiнiк калыптастыруга мYмкiндiк береди Жер кыртысы географиялык кабыктын жогаргы, катты геологиялык белт болып табылатындыктан, онын даму зандылыктарын зерттеу - бYгiнгi танда езекл мэселелердiн бiрi. Жер кыртысы дамуынын басты кезендерi бiртутас тектоникалык циклдi курайды жэне онын курылымынын алуан тYрлiлiгi узак геологиялык даму кезендершен етуiмен тYсiндiрiледi. Геологиялык уакыт аралыгында жер кыртысы жиi езгерiстерге ушырап, удайы дамып отырады. Сондыктан макалада жер кыртысынын табигаты жэне Yздiксiз дамуындагы зандылыктары карастырылган, олар: жер кыртысы кабаттарынын орналасуы, литосфералык такталардын Yнемi козгалыста болуы, гипсометриялык тепе-тенджтщ езгеруi, пайдалы казбалардын калыптасуы мен таралуы, курлыктар мен мухиттар аумактарынын сакталуы, курлыктардын кайта бiрiгу мYмкiндiгi туралы.
ТYйiн свздер: геологиялыц-геоморфологиялыц бШм, жер цыртысы, литосфера, динамикалыц ЖYйе, зацдътыцтар, литосфералыц тацталар, цурылымдыц элементтер, спрединг.
Бшм - бул мазмуннын непзп компонент жэне география гылымынын непз1. Географиялык бшм беру мазмунында геологиялык-геоморфологиялык бшм улесшщ рол1 манызды. Геологиялык -геоморфологиялык бшмд1 зерттеу мэселелер1мен В.П.Голов, И.В.Душина, С.А.Жемулин, В.И.Зубов, Л.И.Котельников, Н.Е.Малькова, Н.А.Марченко, О.Н.Мозжухина, Е.М.Нестеров, В.А.Низовцев, Ю.Л. Сластенов, В.П. Соломин, Д.П. Финаровтар айналысты [1; 18]. Геологиялык-геоморфологиялык бшмнщ колданбалы манызы бар. Бшм алушылар геологиялык-геоморфологиялык бшмд1 менгере отыра, адамнын ем1р суруше кажетп барлык материалдармен камтамасыз ететш жер кыртысынын маныздылыгын жэне ролш сезшедь Жер туралы гылымдардын алдында жер кыртысынын даму зандылыктары мен калыптасу процестерш зерттеу максатында жер кыртысы мен жердщ жогаргы мантиясын зерттеу аукымын кенейту мшдеттелген [2;320].
Жер - Кун жуйесшдеп ерекше галамшар жэне онын шю, сырткы геосфералары (ядро, мантия, жер кыртысы, гидросфера, атмосфера жэне биосфера) шю байланыстармен б1р1кпршген б1ртутас, физикалык езара эрекеттесетш динамикалык жуйе [3;19]. Жердщ жогаргы катты кабыгы езшщ химиялык, минералогиялык жэне петрографиялык курамы бойынша, ягни ез1нд1к ерекшелштерше карай жер кыртысы мен жогаргы мантияга ажыратылады [4;8]. Адамнын туратын ортасы жэне биосферанын непзп белт репнде саналатын жер цыртысы литосферанын бетю белшн курайтын, теменп жапсары Мохоровичич (М) денгешмен шектелетш Жер шарынын ен устщп кабаты. Жер кыртысы езшщ дамуында жогаргы мантиямен, астеносферамен жэне жердщ эртурл1 денгейдеп баска да кабаттарымен езара байланысты. Калындыгы орта есеппен 30-40 км деп есептелетш жер кыртысы галамшар радиусынын (6371 км) шамамен 1/200 белтн курайды. Мунын ез1 адамзат ушш ен пайдалы осы б1р кабаттын жердщ шю курылысындагы мантия жэне ядро кабаттарымен салыстырганда жер койнауындагы болмашы белшн гана курайтындыгын керсетед1 [5;15].
Жер кыртысынын ен басты курылымдык элементтер1 - материктер (континенттер) жэне мухиттар болып саналады. Олардын пайда болуы осы уакытка дешн толык шешшмеген мэселелердщ б1р1 жэне талкылану устшде. Бул манызды проблеманын шешшу1 жер койнауында дамылсыз журш жаткан геодинамикалык процестердщ механизмш дурыс тусше бшумен пкелей байланысты. Жер кыртысынын курылымдык элементтерш, олардын уакыт пен кещспктеп козгалыстарын жэне геологиялык даму
15
Kß3aK, Yлmmъщ щыi3dap пeдaгогикaлыщуниверсиmеmiнiц Хaбaршысы № 1(S1), 2020
тapихын ami^-ambra зaцдыльщтap тэн, олap: жеp ^ьфтысы rçaбaттapыныц оpнaлacyы, литоcфеpaдьщ тaкгaлapдьщ Yнемi rçозFaдыcтa 6олуы, гипcометpияльщ тепе-тецщктщ eзгеpyi, пaйдaлы rçaзбaдapдыц rçaлыптacyы мен тapaлyы, rç¥Pльщтap мен м¥хиттap ayмaкrapыныц caкгaдyы, rç¥Pльщтapдыц rçaïïra 6ipiry мYмкiндiгi тypaлы жэне т.б.
Жер щырmысы щaбammaрыныц орнaлaсу зaцдылыгы. Жеpдiц шю ^¥Pылыcы тypaды мэлiметтеp элi жете зеpттелмеген, aca кYPделi Fылыми мэселе болып тaбылaды. Эйткенi зеpттеy бapыcындa жеp ^ьфтысыньщ 6ap болFaны 15 км-ге дешнп теpецдiкте Faнa б¥PFылaнып (Колa тYбегiндегi ¥ЦFымa), оны K¥paйтын тay жыныcтapдьщ ш^ты Yлгiлеpi aлынFaн. Жеpдiц б¥дaн теpенде жaтrçaн бeлiктеpi, оны K¥paйтын тay жыныcтapдьщ ^¥Paмы мен ^ac^rrepi жaйлы тYciнiк непзшен жеp ciлкiнy кезiнде пaйдa болaтын толrçындapдьщ rçозFaдy жылдaмдыFын, apнaйы геофизикaдьщ жэне сейсмитальщ бapлay нэтижелеpiн capanay мен тaлдay негiзiнде rçaлыптacaды [6;41]. Жеp ^ьфтысыш жэне жоFapFы мaнтияFa геологияльщ-геофизикaдьщ, геохимияльщ, петpогpaфияльщ зеpттеyлеp олapдьщ ^¥Pылымынa жaцa кeзrçapacпен rçapayFa мYмкiндiк беpдi [7;5].
Жеp ^ьфтысыньщ ipi геологияльщ rç¥Pылымдьщ элементтеpi (м¥хиттap мен континенттеp) ец aддымен eздеpiнiц rçaдьщдыFымен, ^¥Pылыcымен жэне ^ьфтысыньщ ^¥Paмымен еpекшеленедi. ЖоFapыдaн тeмен rçapaй шeгiндi rça6a^a, гpaниттi rça6a^a жэне бaзaдьтты rça6a^a бeлiнедi. Жеp ^ьфтысыньщ кещспктеп оpнaлacyы континенттiк (мaтеpиктiк) жэне м¥хиттьщ rçыpтыcтapдьщ aйтapльщтaй aйыpмaшыльщтapынaн тyындaйды. Континенттiк жеp ^ьфтысыньщ ^дыидь^ы оpтa есеппен 30-40 км шaмacындa (м¥ныц кемiнде 10-20 км - гpaниттi ^a6a^, aл тayлы aймa^тapдa жеp ^ьфтысыньщ ^лыидь^ы 70-75 км-ге жетyi ьщтимaд [5;17]. Мaтеpиктiк жеp ^ьфтысыньщ жоFapFы бeлiгiнде шeгiндi тay жыныcтap rçaбaты, aл одaн тeменде геофизикaдьщ деpектеp бойыншa, гpaнит жэне бaзaльт rçaбaтrapы оpнaдacrçaн. Гpaниттi жэне бaзaдьтты rçaбaтrapыныц шекapaлac бeлiктеpiнде cейcмикaдьщ толrçындapдыц жылдaмдыFы кYpт eзгеpетiнi бaйrçaдFaн [6;47].
Кеpiciнше, м¥хиттьщ ^ьфтысы тек шeгiндi жэне бaзaльтты rçaбaттapдaн Faнa т¥paды, м¥ндa гpaниттi rçaбaт мYлдем болмaйды. Оныц шeгiндi rçaбaттьщ ^лыидь^ы дa бipнеше шarçыpымнaн acпaйды, aд м¥хиттьщ ^ьфтысыньщ бaзaльтты rçaбaтыньщ ^дыидь^ы 4-10 км [5;17]. ЖYpгiзiлген cейcмикaдьщ зеpттеyлеp нэтижесшде, м¥хиттьщ жеp ^ьфтысыньщ к¥Pылымы бipшaмa дэл aньщтaдды. ^a3ipri мэлiметтеp бойыншa, м¥хиттьщ жеp ^ьфтысы 5-9 (12) км, эдетте 6-7 км rçaлындьщтaFы Yш rçaбaттaн т¥paды: 1. ЖоFapFы, м¥хит ^ьфтысыньщ aдFaшrçы ^a6a™ - шeгiндi, ол боpпылдarç кYЙдегi эp тYpлi шeгiндiлеpден т¥paды; 2. Teменipек оpнaдacrçaн екiншi м¥хиттьщ apacындa кapбонaтты жэне
кpемний тay жыныcтapы apaдacrçaн бaзaдьттaн т¥paды. К^льщдь^ы - 1,0-1,5 км мен 2,5-3,0 км apaлыFындa; 3. Yшiншi тeменгi жоFapы жылдaмдьщты м¥хит ^a6a™ б¥PFылay жолымен элi aшылFaн жо^. Бiparç
м¥хит тaбaнын дpaгa эдiciмен шaю нэтижелеpi бойыншa, ол гaббpо, OFaн тэyелдi acaнегiздi (cеpпентин, пиpокcенит) мaгмaдьщ тay жыныcтapдaн т¥paды деген болжaм 6ap. Сейсмитальщ мэлiметтеp бойыншa, ондaFы дыбыс жылдaмдыFы 3,5-5 км/сек. Сейcмикaдьщ толrçындap жылдaмдыFы 6,3-6,5 км/сек.
Мaтеpиктеp мен м¥хиттapдыц шекapaдac aймaкrapындa жеp ^ьфтысы eтпелi cипaт aдaды. Жеp ^ьфтысыньщ eтпелi типi ^¥Pылымы бойыншa мaтеpиктiк жеp ^ьфтысыш ¥^cac, 6iparç Конpaд шепнщ amirç емес, б¥лы^ьф болyынa бaйлaныcты бeлiне бacтaды. Жеp ^ьфтысыньщ б¥л типiн эдетте apaддьщ доFaлap - Кypил, Алеут apaлдapы жэне мaтеpик шеттеpiмен бaйлaныcтыpaды. Жеp ^ьфтысы мен мaнтияныц тecелмелi бeлiгiнiц cyбгоpизонтaльды бaFыттa rçaбaттaлyы осы ayмa^тapдыц тектоникaдьщ белcендiлiгiн apттыpaды. Жеp ^ьфтысыньщ eтпелi типi шеткi жэне шю тецiздеp rçaзaнш¥вдыpлapынa жaпcapлac оpнaдacrçaн. Кдоылымы бойыншa б¥л тип м¥хиттьщ жеp ^pra^ma жarçын, 6iparç шeгiндi rçaбaтыньщ кдлыц болуымен (4-10 км) еpекшеленедi. Жеp ^ьфтысыньщ ^осынды ^ды^дь^ы 10-20 км, кей жеpде 25-30 км к¥Paйды. В.А. Хaин жеp ^ьфтысыньщ б¥л apaдьщ типтеpiн генетикЕлык; т¥pFыдaн жiктеп rçapacrapy кеpек, ол болaшaкгыц ici деп aтaп кepcеткен [6;50].
Лиmосферaлыщ maщmaлaрдыц y^eMi щозгaлысma болу зaцдылыгы. БYгiнгi тaндa жеp ^ьфтысы дaмылcыз ^озFaлыcтa болaтындыFы ешбip дay тyFызбaйтыны aK^Kar. Tay жынысы rçaбaттapыньщ, соныц iшiнде жac шeгiндiлеpдiц эpтYpлi мacштaбтa жэне эpтYpлi иiлiмделiп rçaтпapлaнyы немесе геологияльщ мaccивтеpдiц тектоникaдьщ жьфтылу жiгi бойымен тiк бaFыттa немесе ^лденец бaFыттa ыFыcып оpын ayыcyы бiздiц плaнетaмыздыц жaцa тектоникaдьщ дaмy кезещнде де жaдFacып жaтrçaндыFын дэлелдейдь
Тау жыныстарыньщ катпарлануы, айырылып-ажырауы, жылжып e3repyi, жанартау жэне жерсiлкiну кубылыстары «Литосфералык такталар тектоникасы» немесе «Жаца жаhандык тектоникасы» тургысынан тYсiндiредi. «Жаца жаhандык тектоника» немесе «Литосфералык такталар тектоникасы» деп аталатын гылыми багдарлама соцгы кезде ец прогрессивтi идеялардыц жиынтыгын бiрiктiрген гылым болып тур. А. Вегенердщ литосфералык такталар теориясына сэйкес, жекелеген литосфералык такталар жиынтыгынан куралган литосфера кабыгы Yнемi козгалыста болады жэне бул козгалыс астеносфераныц туткыр бетшде сыргу нэтижесiнде жYзеге асады. Жер шарын салыстырмалы тYрде жука, бiртутас катты кабык тYрiнде кeмкерiп жаткан литосфера географиялык кабыктыц мацызды курамдас бeлiгi болып табылады.
Жер ^i организм жэне оныц жер кыртысы учаскелерiнде деформациялардыц (созылу жэне сыгылу) бiр мезгiлде пайда болуы олардыц козгаушы кYштерiн тYсiндiрудi кYрделендiредi. Жер кыртысыныц эртYрлi учаскелершщ курылысы мен дамуындагы морфологиялык, динамикалык жэне тектоникалык айырмашылыктарын тYсiндiретiн механизмдi жэне осы кYштердi аныктау элi тYпкiлiктi шешшмеген кYPделi мэселе болып табылады. Жер кыртысындагы казiргi замангы тектоникалык козгалыстардыц табигатын кайта нивелирлеу, космостык спутниктерде кондырылган лазерлi геодезиялык аспаптармен жэне триангуляция эдюмен зерттеледi [8;320].
Гипсометриялыц тепе-тецдттщ взгеру зацдылыгы. Жер кыртысы езшщ геологиялык даму тарихыныда кещспктеп кYPделi козгалыстарды бастан кешiредi. Жер кыртысындагы жаппай козгалыстар материктер мен мухиттар аракатынасыныц, жер бедершщ езгеруше себепшi болды. Нэтижесiнде жер беи бедерi eзгерiске ушырайды жэне таулар мен мухит казаншуцкырлары калыптасады. Материктер мен мухиттар - жер бедершщ планетарлык бедер пiшiндерi жэне олар жер бетшщ геоморфологиялык жэне геотектоникалык элементтерi. Курлыктар мен мухиттардыц арасындагы айырмашылык жер бетшщ ец айкын гипсографиялык кисык сызыгы ретiнде бершуь Гипсометриялык сызык жер бетiнiц к^рп жагдайын бейнелейтiн интегралды функция, ягни жер бетiнiц кeтерiлуi (биiктiгi) мен темен тYсуi (терецдiктерi) курлык пен мухит тYбi арасындагы изостатикалык тепе-тецщк белгiлi бiр децгейiне сэйкес келуь Биiктiк пен тереццiктердiц кайталану жишгшщ сызыгы жер курылымы мен бедерi дамуыныц белгiлi бiр кезецдерiне тэн. Геологиялык дамуы барысында гипсографиялык сызыктыц eзгеру сулбасын Н.И. Николаев, Д.Г. Пановтар усынган. Н.И. Николаевтiц айтуынша, «жер бедерiнiц екi децгейi -курлыктык жэне мухиттык - бiршама жас кубылыс. Бул децгейлер кайнозойдыц соцында eздерiнiц казiргi кeрiнiсiн алды» [9; 489]. Сонымен катар, дYниежYзiлiк мухиттагы мухиттык кыртысыныц жасына карай таралуы бойынша зерттеу ецбектерi жарияланган, солардыц арасында Мюллер картасы ерекшеленедь Картада мухит тYбi жер бедершщ казiргi статистикалык сипаттамасы берiлген. Мухит тYбi жасы такталардагы тектоникалык процестердi зерттеуде мацызды параметрлердiц бiрi болып табылады [10; 3212]. Ка^рп мухит кыртысыныц жасы 170 млн жылга дешн есептелiнедi.
Жер цыртысындагы пайдалы цазбалардыц цалыптасуы мен таралу зацдылыгы. Пайдалы казбалардыц тYзiлу процесi тау жыныстарыныц калыптасуымен, солар аркылы жер бетшдеп бедер пiшiндерiмен жэне тектоникалык козгалыстармен тыгыз байланысты. Пайдалы казбалардыц жер кыртысында eздiгiнен калыптасуы мен кецщ заттардыц мeлшерiнiц негiзгi зацдылыктары Жердiц жаЬандык эколюция процесiмен тыгыз байланысты. Пайдалы казбалардыц кещспк жэне уакыттык бойынша таралуы Жердiц дамуы процесшщ сенiмдi индикаторы болып табылады жэне адамзат когамыныц eмiр CYPУ Yшiн кажеттiлiктерiн камтамасыз ететiн мацызды ресурс болып табылады.
Жер кыртысында пайдалы казба кен орындары минералдык заттар айналымыныц жэне эр тYрлi табиги процестердiц эсерiнен, сонымен катар кYPделi химиялык реакциялардыц нэтижесiнде калыптаскан. Пайдалы казбалардыц калыптасуы жэне таралуы жер кыртысыныц геологиялык курылысы мен даму ерекшелiктерiне тыгыз байланысты. Катпар тYзiлу аймактарына магмалык жэне метаморфтык, шeгiндi жолмен рудалык, ал жазыкты аймактарга шeгiндi жолмен байланысты рудалык жэне рудалык емес кен орындарыныц калыптасуымен уштасуы. Жер шарындагы пайдалы казбалардыц 3/4 бeлiгiнiц калыптасуы шeгiндi тау жыныстармен байланысты. Таскeмiр, мунай, табиги газ, минералды туздардыц кен орындары шeгiндi таужыныстар таралган аудандарга гана тэн. Сол сиякты, темiр, марганец, алюминий кендер^ шашыранды кYЙiндегi алтын, платина жэне алмас та Yгiлу нэтижешнде шeгiндi тау жыныстар арасында жинакталады.
Пайдалы цазбалардыц таралуы геологиялыц зацдылывда CYЙенедi. Шепцщ пайдалы цазбалар (квмiр, м^най, газ жэне т.б.) жазыцтарда жэне олардыц шеткi майысцан аймацтарында, тау алдындагы темен майысцан жерлерде кездеседi. Кендi (магмалыц) пайдалы цазбалар (темiр, мыс, алюминий, алтын жэне т.б.) - цатпарлы облыстарда, ежелгi (кристалды) тау жыныстардыц жер бетiне жацын орналасцан жерлерде кездеседi. Мэрмэр, тацтатас жэне т.б. метаморфтыц тау жыныстары таулы аймацтарда тараган. Жер цыртысы к¥рылымыныц алуан тYрлiлiгi жэне пайдалы цазбалардыц таралуы геологиялыц зацдылывда CYЙенетiндiктен оныц ¥зац геологиялыц даму кезендерiнен етуiмен тYсiндiрiледi [11;141].
Курлыцтар мен мухиттар аумацтарынъщ ара-цатынасыныц сацталу зацдылыгы. Кдолыцтар мен мухиттар - цабыщтыц басты ^¥рылымы жэне олардыц бiркелкi таралмауы Жер бетшщ табиги ерекшелштершщ цалыптасуындагы негiзгi фактор болып есептеледi.
К^рлыщтардыц м^хит^а цатысты антиподальдыгы жер галамшары ^¥рылымымен тыгыз байланысты жэне осы к¥рылымныц негiзгi ерекшелiктерiн керсетедi, сонымен цатар жер бетiндегi К¥рлы^тар мен м^хиттарды бiр-бiрiн езара тецеспредь Б^л жагдай XVIII гасырда белгiлi болды. Бiрак К¥рлы^тыц м^хит^а антподальдыгын алгаш рет француз галымы Ромье назар аударды. Жекелеген К^рлы^тар жеке м^хит^а гана антиподальды емес, сондай-ац бYкiл ^¥рлыщ дYниежYзi м^хиттарга антиподальды. Ягни, жер бетiнде ^¥рлы^тар мен мухиттар езара тец. Егер ^¥рлы^тар аумагы бiрге тец болса, онда мухиттар аумагы 2,7 тец. К¥рлыщтагы тау жыныстарыныц орташа тыгыздыгы 2,7 г/см3, судыц тыгыздыгы бiрге тец (сурет 1).
Сурет 1. К¥рлы^тар мен мухиттар аумацтарыныц ара-цатынасыныц сацталуы [11]
Демек, 2,7 х 1 - бiздiц планетамызга тэн мэн. Дэл осы мэн м¥хиттар мен К¥рлыщтардыц бiр-бiрiн динамикалыц тепе-тендiкте ¥стап т¥руын жэне жер пiшiнiнiц т¥рацтылыгын цамтамасыз етедi. М¥хиттар пен К¥рлыцтардыц аумагы езара тэуелдi жэне олардыц елшемi бiр-бiрiн аныщтайды. К¥рлыщтардыц материктерге антиподальдыц зацы негiзiнде Арктикадагы м¥хиттыц ауданы (ягни солтYCтiк полюстiц айналасында) ощуспк полюста орналасцан Антарктида материгiнiц аумагына тец. Олардыц эрцайсысыныц аумагы 14 миллион шаршы шацырымды К¥райды. Осы ею антиподтыц болуы бiздiц галамшардыц басца К¥рлыцтар мен м¥хиттардыц таралуын (орналасуын) аныщтайды.
К^рлыщтардыц орналасуын палеогеографтар Арктогея мен Антарктогея деп атайды, ягни солтYCтiк жэне оцтYCтiк жарты шар К¥рлыщтары. Арктогея Еуропа, Азия жэне СолтYCтiк Америка, Антарктогея -Ощуспк Америка, Африка, Аустралия жэне Антарктиканы цамтиды (сурет 2). 1949 жылы геолог Н.И. Леонов б¥л екi топты немесе континенттердiц жолацтары шамамен тец. «Антарктогеяны К¥райтын Ощуспк Америка, Африка, Аустралия, Антарктида аумагы 70-75 миллион шаршы шацырымды ^¥райды», - деп жазды. СолтYCтiк жарты шардагы ^¥рлыцтардыц аумагы (Еуразия жэне СолтYCтiк Америка) 70-75 миллион шаршы шацырым. Жердiц бYкiл ^¥рлыгы шамамен бiрдей екi белiкке белiнген».
Антарктогея
Ощуспк жарты шар
Еуразия жэне СолтYCтiк Америка
Ощустш Америка, Африка, Аустралия жэне Антарктида
Сурет 2. КурлЬщтардыц орналасу ерекшелiктерi [12]
А.П. Карпинский (1888 ж.) ^урльщтардыц меридиандыщ орналасуыныц зандылыщтары Жердщ айналуымен байланыстырган. К¥рылымдардын орналасуы айналу багытына перпендикуляр, ал ендш курылымдарга келетiн болса^, олар айналу багытына параллель. Жердщ айналуы жагдайында к¥рлыщтар мен м¥хиттардын тепе-тендшн, демек, бiздiн планетамыздын кYшiн аныщтайды. Т¥тастай алганда, элемнiн негiзгi ^рылымдары - м¥хиттар мен к¥рлыщтардын бeлiнуi жэне ара^атынасы галамшарды байланыстыратын гравитациялыщ кYштер мен Жердiн айналу зандылыщтарын зерделеу негiзiнде тYсiндiрiледi [12].
Курлыщтардыц щайта 6ipi¿y мYмкiндiгi туралы зацдылыгы. Жер ^ыртысы Yнемi ^озгалыста болады. Fалымдар миллиондаган жылдар б¥рын ^рлыщтардын ^алыптасуы мен дамуына жэне болаша^тагы жагдайына болжам жасаган. Кейбiр гылыми мэлiметтерге CYЙенсек, тектоникалыщ та^талар жана ^¥рлы^тын ^алыптасуына ^арай жылжиды. Болжамдарга сэйкес, жYЗдеген миллион жылдан кешн жер бетiндегi тiршiлiк иелерi Аляскадан Аустралияга м¥хиттарды кесiп етпестен етуге болады. Арлингтондагы Техас университеттщ геологы, доктор Кристофер Скотезе тектоникалыщ тащталардыц щазiргi жагдайына зерттеулер ЖYргiзiп жэне олардыц щозгалу механизмт компьютерлiк модельдеу арщылы керсететт анимациялыщ моделт жасаган (сурет 3). Жаца суперконтиненттщ пайда болу мYмкiндiгi галымдар Yшiн ете щызыщты щубылыс. Курлыщтар эр тYрлi жылдамдыщпен жылына 30 миллиметрден 15 сантиметрге дешн щозгалатын массивтi тектоникалыщ тащталардан турады [13].
50 миллион жылдан кеШн Атлант м¥хиты табаны кенеюде, Африка Еуразиямен Жерорта тещзi манайында сокгыгысады, Аустралия ощустш шыгыс Азия жавда, ал Калифорния солтYCтiкке Аляскага ^арай жылжиды. 100 миллион жылдан кешн Атлант м¥хиты су асты жотасы жойылады, континенттер бiр-бiрiне жа^ындайды. 250 миллион жылдан кеШн СолтYCтiк жэне ОнтYCтiк Америка, Еуразия мен Африка материктершщ бiрiгуi суперконтиненттiн ^алыптасуына алып келедi.
Сурет 3. Жаца суперконтиненттщ пайда болуы (Кристофер Скотезе бойынша) [13]
Алайда, кептеген мамандар 50 миллион жылдан кешн тектоникалыц тацталар цозгалысын болжау мумкш емес екенiндiгiн ескертедi. Сондыцтан бугшп танда Жана Пангеянын моделi - теория болып табылады. Киындыцтарга царамастан материктер цозгалысын сонгы 70 миллион жыл iшiнде мухит тYбi спрединп бойынша цадагалауга болатындыгын Кристофер Скотезе мацулдайды. Спрединг - дYниежYзi мухит тYбiндегi литосфералыц тацталардын тYЙiскен бойынан бiр-бiрiнен ажырау процесi. Казiргi уацытта цурлыц тацталарынын цозгалысы спутниктiк позициялау арцылы бацыланады.
Корытындылай келе, жер цыртысы жердiн iшкi геосфераларынын бiрi болып табылады. Жер геосфераларынын болуы цазiргi танда ездiгiнен аныц, нацты ешцандай дэлелдеме талап етпейтiн факт ретшде царастырылады. Жер цыртысынын цалыптасуын, онын цурылымдарынын езгерулерiн жэне ондагы цубылыстарынын себептерiн тYсiндiру мацсатында эртYрлi болжамдар (гипотезалар) пайда болды, атап айтсац: жер цыртысынын кетерiлу жэне лYпiлдеу (пульсация) гипотезасы, контракция жэне ротациялыц гипотезасы, Жердiн кенеюi жэне терецщк дифференциясына байланысты цозгалыстар, материктердщ жылжу гипотезасы. Осы гипотезалардын эрцайсысы Жер жэне жер цыртысынын цурылысы мен цурамы жэне цалыптасуы мен даму ерекшелiктерi жайлы сол кездеп гылымнын денгейiне байланысты жан-жацты зерттедь Жер цыртысы географиялыц цабыцтын жогаргы, цатты геологиялыц белiгi жэне онын жылуы энергиянын манызды кезi болып табылатындыцтан онын даму зандылыцтарын зерттеу - бYгiнгi танда езектi. Геологиялыц материалды зерделеу жаратылыстану-гылыми бiлiмнiн ажырамас цурамдас белiгi болып табылады жэне бул ой-сананыц жогарылауына, бiздi цоршаган дYниe туралы YЙлeсiмдi тYсiнiктiц цалыптасуы мен дамуына жагдай жасайтын болады.
Эрбiр бiлiм жYЙесi гылыми фактшерден, усыныстардан, угымдардан, байланыстардан (себеп-салдарлыц, кещстш, уацыттыц), зандылыцтар туралы мэлiметтерден турады. Мацалада берiлген жер цыртысынын даму зандылыцтары туралы теориялыц материалдар арцылы географияны оцытуда бiлiм алушылардыц зерттеушiлiк, танымдыц цабiлетiн жэне жаратылыстану-гылыми сауаттылыгын дамытуга болады.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1. Козак И. Б. (2009) Методика формирования геолого-геоморфологических знаний учащихся с использованием мультимедийных средств в курсе "География России. 8 класс" / Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата педагогических наук. Санкт-Петербург. - 18 с.
2. Панчешникова Л. М. (1997) Методика обучения географии в школе. М.: Учебная литература. - 320 с.
3. Сорохтин О. Г., Ушаков С. А. (2002) Развитие Земли. М.: МГУ. - 506 с.
4. Хаин В. Е., Короновский Н. В. (2007) Планета Земля. От ядра до ионосферы. М.: КДУ. - 244 с.
5. Кусайынов с. А., Боранцулова Д. М., Бексештова Р. Т. (2015) Неотектоника жэне жер бедерг Алматы: Казац университета - 400 б.
6. Эб1лмэжшова С. Э., Жангелдина Д. I., Бейкитова А. Н. (2011) Палеогеография: Оцулыц. Алматы: ЖШС РПБК «Дэу1р». - 259 б.
7. Уломов В. И. (1975) Динамика земной коры Средней Азии и прогноз землетрясений. Ташкент: Изд-во «ФАН». -110 с.
8. Короновский Н. В. (2006) Общая геология. М.: КДУ. - 528 с.
9. Николаев Н. И. (1988) Новейшая тектоника и геодинамика литосферы. М.: Недра. - 489 с.
10. Dietmar Müller R. et al. (1997) Digital Isochrons of the Ocean Floor. Journal of Geophysical Research.Vol. 102 (B2): 3211-3214.
11. Боранкулова Д. М., Калигуллаева А. Б. (2018) Пайдалы цазбалардын цалыптасуы жэне таралу зандылыцтары / Мерейтойлыц жинац, Абай атындагы Каз^ПУ-дщ жетекшi кафедраларынын б1р1 - «Елтану жэне туризм» кафедрасынын 25 жылдыгына жэне оцу орнынын 90 жылдыгына арналган. Алматы. 141-144 бб.
12. География: история науки. Планета Земля. http://forpost-x.com.ua/planeta-zemlya/ Дата доступа: 09.01.2020
13. Как будет выглядеть Земля через 250 миллионов лет. https://podrobnosti.ua/14128-kak-budet-vygliadet-zemlia-cherez-250-millionov-let.html / Дата доступа: 22.01.2020
Формирование знаний о закономерностях развития земной коры посредством геолого-геоморфологического обучения
Д.М. Боранкулова, Г.Е. Бердыгулова, Е.С. Нуркеев Казахский национальный педагогический университет имени Абая, г. Алматы, Казахстан,
dinaborankulova@mail.ru
Геолого-геоморфологические знания позволяют сформировать объективное представление обучающимся о закономерностях развития земной коры, являющихся одним из основных объектов изучения науки о Земле. Так как земная кора является верхней, твердой геологической частью географической оболочки, исследование закономерностей ее развития - на сегодняшний день это одна из актуальных проблем. Основные этапы развития земной коры составляют единый тектонический цикл и разнообразие ее структуры обусловлено прохождением долгих геологических этапов развития. В промежутке геологического времени земная кора подвергается частым изменением и постоянно развивается. Поэтому в статье рассмотрены природа земной коры и закономерности в ее постоянном непрерывном развитии, это: расположение слоев земной коры, нахождение в постоянном движении литосферных плит, изменение гипсометрического равновесия, формирование и распространение полезных ископаемых, сохранение территорий материков и океанов, возможности объединения материков заново.
Ключевые слова: геолого-геоморфологические знания, земная кора, литосфера, динамическая система, закономерности, литосферная плита, структурные элементы, спрединг.
The formation of knowledge about the patterns of development of the earth's crust through geological and
geomorphological training
D.M. Borankulova, G.Е. Bеrdigulоvа, ^S. Nurkeev Abay Kazakh National Pedagogical University, Kazakhstan, Almaty dinaborankulova@mail.ru
Geological and geomorphological knowledge allows students to form an objective view of the laws of development of the earth's crust, which is one of the main objects of study of Earth science. Since the crust is the upper, solid geological part of the geographic shell, the study of the patterns of its development is today one of the urgent problems. The main stages in the development of the crust are a single tectonic cycle and the diversity of its structure is due to the passage of long geological stages of development. In the interval of geological time, the crust undergoes frequent changes and is constantly evolving. Therefore, the article examines the nature of the earth's crust and patterns in its continuous development, it is: the location of the crustal layers, being in constant movement of lithospheric plates, changing hypsometric equilibrium, the formation and distribution of mineral resources, the preservation of continents and oceans, the possibility of continent reunification.
Keywords: geological and geomorphological knowledge, crust, lithosphere, dynamic system, patterns, lithospheric plate, structural elements, spreading.
PegarnHara 09.01.2020 tyctl
