CC BY
44ГТАХР 39.19, 87.01
ГЕОГРАФИЯЛЬЩ ОРТАНЬЩ Ц¥РЫЛЫМЫ, ФУНКЦИЯСЫ ЖЭНЕ ЗАЦДЫЛЫЩТАРЫ
Д.М. Боранкулова1, А.С. Мурзинова2 География гылымдарыныц кандидаты, ага оцытушы, 2жаратылыстану гылымдарыныц магистр^ оцытушы, :Абай атындагы Казац улттыц педагогикалыц университетi, Казахстан, Алматы ц.,
e-mail: dinaborankulova@mail.ru 2Казац мемлекеттiк цыздар педагогикалыц университет^ Казахстан, Алматы ц.
Географиялыц орта цаз1рг1 географияныц басты угымдарыныц б1р1 жэне бул угымды тYсiндiру ете кYPделi. Географиялыц орта - кещсттк пен уацытта дамитын ашыц динамикалыц жуйе. Ол географиялыц цабыц эволюциясыныц нэтижесiнде пайда болган жэне оны цурайтын негiзгi цурамбелжтер тек кецiстiктен гана емес, сонымен цатар езара байланысты жэне тэуелдi табигат кешендерi немесе элементтерден цалыптасцан. Географиялыц ортаныц эрбiр элементi езше тэн зандылыцтар негiзiнде цалыптасады жэне дамиды.
Географиялыц орта - цогам дамуыныц материалдыц базасы. Когам дамыган сайын оныц материалдыц цажеттерiн цамтамасыз ететiн табигат ортасы да кецейе бередi жэне функционалдыц эртYрлiлiгi адамныц, цогамныц емiр CYPУ сферасыныц арнайы нысандары болып табылады.
Туйт свздер: орта, географиялыц орта, географиялыц зацдылыцтар, динамикалыц ЖYйе, географиялыц цабыц, кец1ст1к ЖYйе
Адамзат езше цажетп материалдыц мумюцщктер1 мен цажеттшктердщ барлыгын табигаттан алады жэне езара тыгыз байланыс орнатцан. Нэтижесшде табигат ерекшелштерш езгертш езше тэн «орта» цалыптастырады. «Орта» - адам мен табигат байланысыныц теориялыц жэне практикалыц мацызды тусшштершщ б1р1 [1; 101]. Сондыцтан да цогам мен табигаттыц езара царым-цатынасы барысында «табиги орта», «географиялыц орта», «цоршаган орта», «техногецщ орта» угымдары цолданылады [2; 463]. Ец мацыздысы, курдел1с1 жэне пшрталас тудыратыны «географиялыц орта» угымы [3; 50].
Зерттеу материалдары авторлардыц гылыми 1здешс1 нэтижес1нде тацырыпца орай жинацталган мэл1меттер1 мен гылыми эдебиеттер, басылымдар цорындагы деректерд1 талдауы непз болды. «Географиялыц орта» угымы Э.Реклю, Л.И. Мечников, Г.В. Плеханов, А.А. Григорьев, С.В. Калесник, Л.Ф. Ильичев, Ю.К. Плетников, Д.И. Чесноков, В.А. Анучин ецбектер1нде царастырылган. Бул мэселемен цаз1рп уацытта Н.Ф. Реймерс, В.Б. Сочава, В.М. Котляков, Н.К. Мукитанов, Д.Ж. Маркович, Б.Г. Розанов, В.Р. Аронов, Б.Б. Родоман, Д.Ю. Федюнина, В.Н. Федорко жэне т.б. галымдар айналысады. Мацалада осы галымдардыц гылыми ецбектер1 кещнен пайдаланылды жэне сипаттама жасау, салыстыру, цажетп мэл1меттерд1 саралау, жуйел1 талдау, картографиялыц, зерттелу тацырыбына байланысты эр турл1 гылыми пшрлерд1 цорыту эдютер1 цолданылады.
«Географиялыц орта» цаз1рп географияныц басты тусшт болса да, ол туралы б1рыцгай кезцарас цалыптаспаган. Алгашцы кезде, географиялыц ортаны табигат цураушы ретшде царастыру -Х1Х-ХХ гасырлардагы Француз географиясынан байцалады. Орта «жер б1рлш» идеясына суйенетш географиялыц принциптердщ б1р1. Х1Х гасырдыц соцында Э.Реклю [4; 334] жэне Л.И. Мечников бул тусшкн гылымга енпзш, цогам мен табигат арасындагы цатынасты сипаттайтын «злеуметтгк катеогория» реннде царастырады. Бул кезцарас эрдайым пшрталас тудырып отырды.
Когам мен табигат арасындагы цатынасты зерттеуде «географиялыц ортаны» категория реннде Г.В.Плеханов енпздь Географиялыц орта угымыныц мазмунын аныцтаумен емес, оныц цогам дамуындагы эрекетш царастырды. Г.В.Плеханов географиялыц орта ецщрюнк куштердщ ерекшелпше эсер ету1 мумюндпш атап, адамзат цогамыныц дамуындагы сыртцы табигаттыц релшщ мацыздылыгын зерттедь Сондыцтан да географиялыц орта цогамдыц даму факторы бола алмайды.
Fылыми эдебиеттерде адамзат цогамыныц дамуымен жэне ем1р суру ушш цажетп жагдайды цалыптастыратын «табигат цубылыстары мен процестердщ» жиынтыгы деп аталатын «географиялыц орта» угымы енпз1лд1. Географиялыц ортаны жер бетшщ барлыц табигатын емес, тек цогам ем1р1мен тыгыз байланысты белт реннде царастырады [5; 382].
Адамзатты географиялыц цабыцтыц цурамдас белт реннде зерттеумен А.А.Григорьев айналысты. С.В.Калесниктщ адамды геожуйе цурамына енпзу зандылыгынан бас тартуыныц себебк
19
адам табигатпен байланыста багындырушы рвлiн ат;арады [6; 203]. Эрине, б^л 6ip жа;ты квз;арас жэне оган ;атысты пiкiрталастар тыгыры^^а тiрелдi. Географиялы; орта - нршшктщ ;айнар Ke3Í жэне экономикалы; жYЙенiц HerÍ3Í [7; 25]. Философиялы; багыттагы квз;арастардыц бiрi Л.Ф. Ильичев «географиялы; ортаны табиги категория реннде ^арастыруга болмайды» - дедь Б^л квз;арасты дамыт;ан Ф.В.Константинов бас;а да квптеген галымдардыц «географиялы; орта -табиги категория емес» деген тYсiнiктен бас тарт;андарын айтты. Д.И.Чесноков географиялы; орта ретiнде толыгымен табигатты емес табигаттыц ^огаммен байланысты бвлшн тYсiнедi. Географиялы; орта - б^л табиги кYштер мен ^огам дамуыныц жемiсi. Б^л географиялы; орта ^огамдыщ кYш деген маганада емес. Географиялы; ортаныц негiзi табиги, бiра; оган элеуметпк факторлар ;осылады [1;101].
В.А.Шальнев «географиялы; орта» тYсiнiгiне нег^рлым дэл аны;тама бердi жэне «географиялы; орта - ^н жYЙесi мен жер планетасыныц материалды; элемшщ бiр бвлт, жеке сфералары жэне аума;тардыц бiрегей бiрлiгi» деп тYсiндiредi [8; 110]. Ю.К.Плетников «географиялы; орта» ^гымын ^огамдыщ жэне табиги зандылы;тардыц эрекеттесуi ар;ылы кврiнiс табады деп есептеген. Географиялы; ортаныц табиги элементi - табиги к¥былыс жэне адамныц iс-эрекетi ар;ылы элеуметтiк ;^былыс болып табылады. В.А.Анучин «географиялы; орта» ^огам мен табигаттыц географиялы; ;абы; шегiндегi взара эрекеттесенн табиги ортаныц бвлiгi ретiнде ;арастырды [1; 102].
Географиялы; орта - ;огамды ;оршап т^рган табиги жагдай; элеуметтiк вндiрiстiц на;ты табиги кезещнде табигаттыц ;огаммен взара ы;палдасты;та болатын бiр бвлiгi. Географиялы; орта ;огам дамуыныц т^ра;ты жэне ;ажетп шарттарыныц бiрi, ол ецбек бвлшсше жэне шаруашылы; тарма;тарыныц орналасуына белсецщ эсер етедi. вз кезегiнде ;огам да географиялы; ортага ы;пал жасайды. ^огам дамыган сайын географиялы; ортаныц шецберi взгерiп, ^лгая бередi. Географиялы; ортаныц ;огам дамуындагы рвлi жвшндеп мэселе зерттеушiлер назарын ежелден-а; аударып келедi. Каирп кезде табигат пен ;огам арасындагы взара ;арым-;атынастар бiртYгас жYЙе аумагындагы ;арым-;атынас ретiнде ;арастырылады.
Географиялы; орта - ;огам дамуыныц материалды; ;айнар квзi. Адамзат ;огамы табигатты взгертетiн сырт;ы фактор бола т^ра, осы взгерiстер жYретiн географиялы; ортаныц айры;ша ;^рамбвлш болып есептеледь Сонды;тан географиялы; ортаныц ;огамды; жэне табиги элементтершщ ;арама-;айшылы;тары ;огамды; внщрюн дамытушы фактор ретiнде ай;ындалады. Адамзат таршшгш табигат пен ;огамныц здайы взара эрекеттесуi ретiнде багалауга болады. Адамзат вз эрекетi нэтижесiнде табиги ортага тэн емес жаца элементтердi географиялы; ортаныц ;^рамына енгiзедi. ^огамныц табиги ортага эсерi ;ар;ындаган сайын географиялы; ортаныц бiртYгастыFы да арта тYседi.
Географиялы; ортаныц кврiнiсi реннде «а;паратты; орта» тYсiнiгiн М.А.Смирнов енпзген. Географтыц пiкiрi бойынша а;параттыц мацызы оныц ^йымдастырушылы; аспектiсiнде бекiтiледi, ;оFам дамуына белсендi ;атысушы ресурс реннде жеке топтар мен бас;а да факторлар эсерi ;оFам мен внщрпш кYштердiц аума;ты; дифференциациясына эсер етушi кYштердiц бiрлiгiне алып келедi [9; 19]. В.С.Преображенский географиялы; ;абы; ;^рылымын география Fылымдарына орта; зерттеу нысаны ретiнде кYрделi, ашы;, ;^рамына атмосфера, литосфера, гидросфера, педосфера жэне биотаны ;^райтын гетерогенд динамикалы; жYЙе болып табылады. Сонымен ;атар «географиялы; ;абы; б^л табиFат пен ;оFамныц кYрделi бiрлiгi... географиялы; ;абы; жэне оны ;^раушы геожYЙелер мен жеке сфералар (атмосфера, гидросфера, биосфера, педосфера, социосфера) каирп, вткен жэне болаша;таFы зерттеу пэнш ^^райды» деп дэлелдеген. Н.Ф.Реймерс адамды ;оршаFан ортаны бiр-бiрiмен байланысты тврт ;^рамбвлшиц Yздiксiз байланысы реннде ;арастыруды ^сыетан: а) жеке таботи орта, б) «екiншi табиFат - агротехникалы; орта эсерiнен ;алыптас;ан, в) «Yшiншi табиFат» - жасанды орта жэне г) элеуметпк орта [10; 205]. Б.Г.Розанов ;оршаFан орта туралы негiзгi тYсiнiктер, оныц физикалы; жэне элеуметпк ;^рамбвлштерш, адамныц ;оршаFан ортаFа эсер ету мэселелерi, оныц шшде ортаныц адамFа эсер етуiн ;арастырады [11; 372].
Географиялы; орта - саяси-элеуметпк немесе этникалы; жаралымдарFа ие болатын аума;тан т^ратын кешендi ;^райды. Аума; взара кYPделi байланыста эрекет етепн табиFат ;^рам бвлiктерден ;^ралады: географиялы; жаFдай, жер бетi бедер^ топыра; жамылFысы, жер ;ойнауы, климат (^н энергиясы, ауа температурасыныц взгеру^ атмосфералы; жауын-шашынныц мвлшерi, ауаныц ылFалдылыFы, б^лттылы; дэрежесi, топыра;тыц мэцгiлiк тондалуы, желдiц баFыты мен жылдамдылыFы), су ресурстары, всiмдiк жамылFысы жэне жануарлар элемь Сонымен географиялы;
20
орта бул жергшкп жердщ орналасуы, оньщ беткi цабаты, жер цойнауы, топырац жамылгысы, су ресурстары, климаты сондай-ац белгiлi бiр аумацта гана таралган всiмдiк жамылгысы мен жануарлар дYниесi. Олар адамзат цогамыныц белгiлi бiр бвлiгiнде вмiр CYредi, дамиды жэне цызмет атцарады. Мысалы, жер беи бедершщ географиялыц ортада жэне адамныц шаруашылыц эрекетiнде атцаратын функциялары: бшк таулар ец алдымен абиотикалыц ортаны, кейiнен биотикалыц цурамбвлшт уйымдастырады; таулар климаттыц, биогеографиялыц жэне миграциялыц кедергiлердi цалыптастырады; таулы аймацтардагы пайдалы цазбалар жергiлiктi тау-кен аудандарын цалыптастыруга жергшкп тургындарды тартады; таулы беткейлердегi цар жамылгысын адамдар сауыцтыру мацсатында пайдаланады; швгiндi тау жыныстарынан, цунарлы топырацтан, су ресурстарынан, швптi всiмдiк жамылгысынан, ягни географиялыц цабыц элементтерiмен кYрделенiлген жазыцты жэне аласа таулы жер бедерi халыцтыц жогары децгейде цоныстануына ыцпал етедi.
Географиялыц ортага жэне адамныц шаруашылыц эрекепнде атмосфераныц атцаратын функциялары: атмосфера цурамбвлш ретiнде географиялыц орта цурамыныц, физикалыц-химиялыц цасиеттерiнiц, динамикасыныц, климатыныц цалыптасуына цатысады, атмосфера жарыцтыц, жылудыц, ылгалдыц, цысымныц таралуына ыцпал етедi жэне басца факторлармен бiрге климаттыц зоналарды, аудандарды, облыстарды, микроклиматтыц цалыптасуын цамтамасыз етедi; жауын-шашын режимi топырац ылгалдану дэрежесiне, взеннщ шыгынына, гидрографиялыц желiнi цоректенуiне, жердi пайдалану Yшiн тYрлi жагдайлар жасауга эсер етедi; метеорологиялыц цубылыстар реттеушi жэне циратушы рвлiн атцарады.
Географиялыц ортага жэне адамныц шаруашылыц эрекепнде судыц атцаратын функциялары: табигатта судыц эр тYрлi агрегаттыц кYЙде кездесуi географиялыц ортага жаца жэне ерекше цасиеттер бередi; су - географиялыц ортаныц барлыц цурамбвлiктерiн байланыстыратын динамикалыц компонент. Табигаттагы су айналымы географиялыц ортаныц цызмет^ динамикасы жэне оныц бар болуы Yшiн вте мацызды; су тiршiлiк иелерi, адамдар жэне олардыц эрекетi Yшiн мацызы бар Yлкен кецiстiк цалыптастырады; тецiздер мен мухиттарда минералды жэне отын ресурстары таралган, толцындар, тецiз агыстары, толцындардыц энергетикалыц элеуетi бар жэне тещз жолдарыныц цолжетiмдiлiгiн цамтамасыз етедi.
Географиялыц ортага жэне адамныц шаруашылыц эрекепнде топырац жамылгысыныц атцаратын функциялары: топырацтыц цунарлылыгы ауылшаруашылыц жэне орман биомасса вцщрюш цамтамасыз етедi; топырац жер бетшен жер цойнауынан (немесе керюшше) энергия вткiзгiштiк цызметiн атцарады; педосфераныц экологиялыц функцияларын жYзеге асыруда топырац -«зертхана» болып табылады; кещстж пен уацытта топырацтыц алуан тYрлiлiгi цоршаган орта факторларынан топырац тYзiлу процесiнiц (Yдерiсiнде) взгеруiмен кврiнiс береди Географиялыц орта жэне оныц жекелеген бвлiктерi мен элементтердiц аумацтыц жiктелуi (дифференциация) немесе бiрiгуi (интеграция) процестерi тэн кYрделi кещстгк ЖYйесi болып табылады.
Географиялыц орта адамзат цогамыныц дамуына мацызды эсер етедь Адамзат тарихы - оныц табигатпен, географиялыц ортамен взара эрекеттесу тарихы. Географиялыц ортада тарихи жагдай цалыптасады жэне цогам дамуымен кецейедi. Каирп танда географиялыц ортаныц шекарасы географиялыц цабыц квлемше дейiн кецейген. Алайда адамзат бул шектен де шыгып кеткен. Географиялыц орта шекарасыныц взгеруi жэне адамзат ю-эрекепмен байланысы, оныц географиялыц цабыцпен, ландшафтыц сферасымен ерекшеленедi. Сонымен цатар, цогам дамуыныц мацызды, бiрац аныцтаушы факторы болып табылмайды. Кргамныц дамуы табигатца тэуелдiлiгiн арттырады [12; 334).
Адамзат эрцашан да географиялыц ортада вмiр сYретiндiктен, олар взара эрекеттеседь Табигат пен цогамныц диалектикасына екi багыттагы сипат тэн. Ягни, взара эрекеттесудщ екi багыты айцын: табигаттыц адамзатца жэне адамзаттыц табигатца Yздiксiз жэне Yнемi эсер етуь Ортаныц адамга эсерi туралы квптеген теориялар бар, олар: географиялыц нигилизм, поссибилизм теориясы, географиялыц пробабилизм, инвайронментализм, инвайронментальдi консервационизм, тарихи материализм, географиялыц детерминизм, географиялыц материализм [13; 74). Географиялыц орта цурамбвлiктерi табиги жагдайда баяу взгерiске тYседi. Оларга адамзат эрекет еткен жагдайда взгерiске жылдам тYседi. Бул взгерiстер ауцымы артып, адамзат цогамыныц взiне керi эсер етуi мYмкiн. Табиги ортадагы взгерю, тiршiлiк ортасыныц ауысуына алып келедь Табиги немесе элеуметпк-антропогендiк сипаттагы цурамбвлiктер цауiптiлiк квзi болып табылады. Кауштшк квзi адамзат емес, себебi ол биологиялыц тYр. Ал оныц вцщрютш, ягни, социосферасы (саяси, экономикалыц
21
жYЙесi, мэдениет жэне т.б.) мен техносфеpaсы [14; 21]. Геогpaфияльщ оpтaFa aдaмзaттыц тигiзетiн эсеpiн aзaйтy жэне белгшенген децгейге жетy Yшiн жеке жэне rçоFaмдьщ rç¥ндыльщтapды eзгеpтyi ^жет.
Геогpaфияльщ оpтa - тaбиFи pесypстapдыц жэне rçоFaм дaмyыныц мaтеpиaлдьщ 6a3aœ немесе rçaйнap Ke3Í. ЯFни, тaбиFaттыц rçоFaм eмipiне эpекет ететiн ;¥былыстapы мен пpоцестеpiн де ^мтиды. KpFaм мен оныц шapyaшылыFыныц дaмyынa эсеp етедi. Сондыктан дa геогpaфияльщ оpтa rçоFaм дaмyындa мaцызды жэне оныц шекapaсы aдaм rçоFaмыныц дaмyымен 6ipre eзгеpiп отыpaды. KpFaм дaмыFaн camrn оныц мaтеpиaлдьщ ^жет^^т rçaмтaмaсыз ететш тaбиFaт оpтaсы дa кецейе беpедi (сурет 1).
Сypет 1 - Геогpaфияльщ оpтaныц ^pылымы, Функциясы жэне зaццыльщтapыныц сызбaсы
(aвтоpльщ rç^pacrapy)
Геогpaфияльщ оpтaныц жекелеген Функциошлдьщ эp тYpлi кешенi, aдaм мен rçоFaм eмip оpтaсыныц e3apa эpекеттесy кeзrçapaсы т¥pFысынaн apнayлы rçолдaнбaлы бaFaлayдыц нысaны болып
табылады. Сондыщтан географиялык ортаньщ функционалдык модификациясы (экономикалыщ, экологиялъщ, инженерлж, медициналъщ, рекреациялыщ) табиги-аума^тыщ факторлардыц дамуы мен элеуметпк ic-эрекет сферасыныц кещстш ^йымдасуымен аныщталынады, олар: экономикалыщ-географиялыщ (внеркэсiпте колданатын географиялык ортаныц ресурстык элеуетi); экологиялыщ-географиялыщ (адам вмiрi мен оныц таралуыныц табиги жагдайы); инженерлгк-географиялыщ (внеркэсштш, ^¥рылысты^ эрекетшщ жYзеге асуыныц ландшафты^ жагдайы); медициналыщ-географиялыщ (халыщтыц денсаулыгы мен сыркаттануыныц табиFи-элеуметтiк факторы); рекреациялыщ-географиялыщ (коFамньщ рекреациялыщ кажеттшгш канаFаттандыратын ресурстары жэне ландшафты^ жаFдайы) [15; 243].
Географиялыщ орта к¥раушы ^¥рамбвлштер вздерше тэн зацдылыщтар негiзiнде калыптасады жэне дамиды. вйткенi, олар бiр-бiрiмен взара байланысты жэне тэуелдi. Олардыц даму зацдылыщтарын бiлудщ Fылыми-колданбалы мацызы зор. Географиялык ортаны дамуы оныц генезис^ механизмi мен зацдылыщтары, сондай-ак взара эрекеттесушi ^¥рам бвлiктерi ретiнде ерекшеленетш бiршама iрi табиги жаралым болып табылады. Ол кещспк жэне уа^ыт бойынша дамитын ашы^ динамикалык жYЙе жэне оны ^¥раушы географиялыщ компоненттерi кещстште Fана емес, сонымен катар уакыт аралыFы бойынша взара байланысты кешендерден немесе элементтерден К¥ралады. Эр элементтердщ дамуы арнайы зандылыщтармен аныщталады. Мысалы, жер кыртысы К^рылымы дамуыныц географиялык зацдылыщтарына Жер кыртысы кабаттарыныц орналасуы, литосфералык такталардыц Yнемi козFалыста болуы, гипсометриялыщ тепе-тендiктiн взгеруi, К¥рлыщтар мен м^хиттар аумактарыныц ара-катынасыныц сакталуы, к¥рлы^тардыц кайта бiрiгу мYмкiндiгi туралы зандылыщтары тэн.
Географиялыщ орта - таботи жэне элеуметтiк элементтердi камтитын кYPделi ^ым жэне география Fылымыныц негiзгi нысаны. Географиялык орта тYсiнiгi табиFаттын коFам вмiрiне эсер ететш ^¥былыстары мен процестерiн камтиды. КоFам дамыFан сайын оныц материалдык кажеттшктерш камтамасыз ететiн табиFат ортасы да кецейе бередi. Географиялыщ кабыщтыц географиялык ортаFа енбейтiн бвлiктерi де ондаFы табиFат жаFдайларынын калыптасуына эсер етедь Осы т¥рFыдан алFанда, географиялыщ кабык тугасымен географиялык орта болып табылады.
Жалпы байланыс ^станымына баFынатын, взара тэуелдшкпен даму, взiнiн кызмет етуi нэтижесiнде Yнемi взгеретiн жэне т^ра^тылыщ, вздiгiнен реттелуi, гетерохрондык, м^ралыщ, инерциялык, транзитивтiлiк, лабильдiлiк (дыбыстык) сиякты бiркатар ерекше касиеттерге ие географиялык кабык жэне географиялык орта кYPделi динамикалык геожYЙе болып табылады. Географиялык орта - адамныц вркениеттi даму Yдерiсiнде айтарлыщтай взгерген географиялык кабыщтыц бвлт. Себебi, барлык жер сферасы антропогендш эсерлерге жэне географиялык кенiстiктiн бiршама взгерiстерге ^шырауына алып келедi.
Корыта келгенде, адамзат пен табиFаттын взара эрекеттесу процесi взiндiк ерекшелiктерге ие. Ка^рп табиFат адамзат эрекетiнен катты взгерiске ¥шыраFан, соныц салдарынан коршаFан ортаныц табиFи тепе-тендiк жаFдайы б^зылып, табиFи процестердiн сипаты взгерiп эр тYрлi взгерiстер пайда болуда [16; 16]. Адамзат коFамы - вздшнен дамитын жYЙе болып табылатындыщтан [17; 238], физикалыщ-географиялыщ ортаны экономикалыщ-географиялыщ ортаFа айналдыра бермей, «таботатпен Yйлесiмдi даму» жолына квшу кажет. К&ирп танда Н.Н. Моиссевтыц «Адамзат коFамы -биосфера элемент жэне дамыFан биосферада Fана дамиды» идеясы кызыFушыльщ тудырады [18; 416]. Сондыщтан географиялык орта адамды коршаFан табиFат жэне оныц болмысы мен калыптасуын кешендi тYрде талдау кажет.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1 Федюнина Д.Ю. Развитие учения о географической среде // Вестник МГОУ. Серия «Естественные науки». - М.: 2012. № 2. - С.101-103.
2 Теория и методология географической науки: учебное пособие / М.М. Голубчик, С.П. Евдокимов, Г.Н. Максимов, А.М. Носонов. - М.: владос, 2005. - 463 с.
3 Лось М.А. Ландшафтно-экологическая среда и туристско-рекреационная деятельность // Вестник Тюменского государственного университета. 2013. № 4. - С. 50-57.
4 Мильков Ф.Н. Общее землеведение. М., 1990. -334 с.
5 Григорьев А.А. Закономерности строения и развития географической среды. - М.: Мысль, 1966. - 382 с.
6 Калесник С.В. Проблема географической среды // Проблемы физической географии. Избранные труды. Л.: Наука, 1984. - С. 197-203.
7 Meadows D.H., Meadows D.L., Randers J. and Behrens III William W. The Limits to Growth. New York: Universe Books, 1972. - 129 р.
8 Шальнев В.А. Проблемы взаимодействия общества и природы: взгляд географа. -Ставрополь: Изд-во СГУ, 2006. - 110 с.
9 Смирнов М.А. Информационная среда как объект географического исследования // Известия РАН, сер. географ. - 2002. - №1. - С.15-19.
10 Реймерс Н.Ф. Социальная экология - место в системе науки, объект и предмет 18. исследований: многоликий человек в многогранной среде жизни // Вопросы социоэкологии. Материалы 1-й Всесоюз. конф. «Проблемы социальной экологии». Львов, 1987. - С.193-205.
11 Розанов Б. Г. Основы учения об окружающей среде. -М.: Наука, 1984. -372 с.
12 Анучин В. А. Географический фактор в развитии общества. -М.: Мысль, 1982. 334 с.
13 Федюнина Д.Ю. Географическая среда и развитие общества // Наука о Земле. -2013. № 2. -С.63-74.
14 Тарасов А.Г. Система управления экологическим риском в географической среде. Автореферат дисс. ... канд. геогр. н. Москва. 1997. -21 с.
15 Федорко В.Н. Категория «среда» в географической науке: понятийно-терминологический анализ Вестник АРГО, 2016. № 5. - С. 233-247.
16 Боранцулова Д.М. Ощуспк Мацгыстаудыц экологияльщ-геоморфологияльщ жагдайын багалау. География гылымдарыныц кандидаты гылыми дэрежесш алу дайындалган диссертациясыныц авторефераты. Алматы. 2006. -16 б.
17 Арманд Д.Л. Географическая среда и рациональное использование природных ресурсов. -М.: Наука, 1983. - 238 с.
18 Савцова Т.М. Общее землеведение. - М.: Академия, 2003. - 416 с.
СТРУКТУРА, ФУНКЦИИ И ЗАКОНОМЕРНОСТИ ГЕОГРАФИЧЕСКОЙ СРЕДЫ
Д.М. Боранкулова1, А.С. Мурзинова2 1 к.г.н., старший преподаватель, 2магистр естественных наук, преподаватель 1 Казахский национальный педагогический университет имени Абая, 2Казахский государственный женский педагогический университет, г. Алматы, Казахстан, e-mail: dinaborankulova@mail.ru
Географическая среда является одним из главнейших понятий современной географии, и трактовка этого понятия весьма сложна. Географическая среда - открытая динамическая система, развивающаяся в пространстве и времени. Она возникла в результате эволюции географической оболочки и его составляющие географические компоненты состоят не только из пространства, но и из взаимосвязанных комплексов или элементов. Развитие каждого элемента определяется закономерностями.
Географическая среда - это материальная база развития общества. Она влияет на развитие общества и его хозяйства, и функциональной разновидностью географической среды являются специальные объекты сферы жизни человека и общества.
Ключевые слова: среда, географическая среда, географические закономерности, динамическая система, географическая оболочка, пространственная система
STRUCTURE, FUNCTIONS AND PATTERNS OF THE GEOGRAPHICAL ENVIRONMENT
D.M. Borankulova1, A.S. Murzinova2 :Cand. Sci. (Geography), Senior Lecturer, 2Master of natural sciences, teacher, Kazakh National Pedagogical University named after Abay, Kazakh State Women's Pedagogical University, Kazakhstan, Almaty e-mail: dinaborankulova@mail.ru
The geographical environment is one of the most important concepts of modern geography , and the interpretation of this concept is very complicated. Geographic environment - an open dynamic system that evolves in space and time. It arose as a result of the evolution geographical envelope and its constituent geographic components consist not only of space, but also of interconnected complexes or elements. The development of each element is determined by regularities.
The geographical environment is the material basis for the development of society, and functional varieties of the geographical environment are objects of special applied evaluation from the point of view the relevant sphere of human life and society.
Keywords: environment, geographical environment, geographical patterns, dynamical system, geographic shell, spatial system
