CC BY
34FTAXP 39.03.15
ЭЛЕМНЩ ГЕОГРАФИЯЛЬЩ БЕЙНЕС1НДЕГ1 КЕЩСТ1К ПЕН УАЦЫТ
КАТЕГОРИЯЛАРЫ
Ш.Ш. Карбаева
пл.к., доцент,
Абай атындагы Казац улттыц педагогикалыц университетi, Алматы ц., Казахстан
email: karbaevash@mail.ru
Каз1рг1 уацытта географиялыц гылымнын дамуымен байланысты элемнщ географиялыц бейнес1 гылыми танымнын тжелей пэн1 рет1нде царастыралыды, сондай-ац цаз1рп замангы элемд1 Yлгiлеудiн нег1з1 болып табылады. Элемнщ географиялыц бейнесi - адамньщ табигат жэне цогам туралы тYсiнiгiн жэне оган цатынасын бiлдiретiн кен ¥гым. Бул мацалада элемнщ географиялыц бейнесiндегi ек1 категория, ягни кенiстiк пен уацыт туралы сез болады. БYгiнгi танда тарих уацыт туралы гылым болса, география кещстш туралы гылым болып табылады. «Кещспк» категориясы география гылым^1нын философиялыц тужырымдамалыц негiзiн цурай отырып, онын географиялыц кещспк туралы мэнiн ашады. Барлыц географиялыц нысандар, цубылыстар мен процестер кенiстiкпен байланысты.
Т}йт свздер: элемнщ географиялыщ бейнеа; географиялыщ таным; кец1ст1к, уащыт; дуниетаным; география гылымыныц тужырымдыщ негЫ; адам; табигат; щогым
Kipicne
Географиянын гылым саласы ретшде дамуына XVIIIf. тарих эсер еттi. XIXf мен ХХ гасырдын басында география антропогеографияны цурайтын геология, геофизика, биология сияцты Жер туралы Fылымдардын б1р1 ретiнде цабылданды. Онын негiзгi баFыты жаратылыстану Fылымдарында аныц байцалады, субъективизмнен экспериментке ету, яFни географиянын нысандарын (объектiлерiн) жаратылыс ретiнде цабылдау. ДэстYрлi географиялыц енбектерге суйенсек узац уацыт бойы география Fылымында аумацты сипаттайтын идеографиялыц тэсiл басымдыц танытты. Мунда географтар табиFи нысандар мен таботи цубылыстарды зерттеуден бурын онын орналасцан орнына кеп кенiл аударды. Онын кещспкпк жэне уацыттыц аспектiлерi зерттелмед^ Fылымды цалыптастырушы зандар мен зандылыцтарFа аса мэн берiлмедi. Тек географиянын жеке саласынын империкалыц зандары цалыптасты, мысалы, физикалыц географиядаFы зоналыц, азоналыц зандарын айтуFа болады.
XXf. бiрiншi жартысында география Fылымы ендiргiш кYштердiн бiр цураушысы ретанде енеркэсiптi, ауыл шаруашылыFын, халыцтын орналасуын кенiстiктiк уйымдастыру турFысынан техникалыц FылымдарFа жацындасады. XXf. 50-60 жж. география математика жэне теориялыц физика Fылым салаларымен кiрiктiрiлiп, география Fылымында номететикалыц тэсiл - жалпы зандылыцтарды орныцтыру цалыптаса бастайды.
Fылыми-техникалыц революция жэне Fылымнын цоFамдыц ендiргiш кYштерiне айналу кезенi жана бiр Fылыми дуниетаным туралы уFымнын туындауына себеп болып отыр. Fылыми дуниетаным уFымы ез кезепнде жалпы Fылыми, жаратылыстану-Fылыми, цоFамдыц-Fылыми дуниетаным уFымдарын цурайды. Элемнiн жалпы Fылыми бейнесiнiн манызды цурамдас белш -элемнiн жаратылыс-Fылыми бейнесi болып табылады. Бул уFым XIXf. екiншi жартысында жаратылыстану бiлiмiндегi революциялыц цайта цурылуларFа байланысты пайда болып, бугшп кунге дейiн кенейiп, толыцтырылып, цазiргi уацытта толыц цалыптасты. Жаратылыстану Fылымдарынын iшiнде элемнiн физикалыц бейнесi жацсы зерделенген. Мысалы, екi Fасыр бойы «элемнщ ньютондыц бейнесi» басымдыц танытып келсе, XXf. басында ол жетiлдiрiлiп, кенiстiк, уацыт, атом, электромагнетизм, кванттыц механика, салыстырмалыц теориясы, релятивистiк космология пайда болды [1, 2].
Kазiргi ^огамныц постмодерн кезещне eтуiвде бiз кещснктщ жаца типтерiне - гарыш кещстшне, виртуалды кещснкке, а^параттыщ кещснкке, коммуникативтiк кещспкке, экономикалыщ кещснкке, жЛандьщ кещснкке жэне т.б. геосаяси эдюнамаларды кeрсететiн геосаясаттагы жаца YPДiстерге бетпе-бет келдш. Бiр^атар постмодернист философтар, мэселен, Ж.Делез жэне Ф.Гваттари Батыс пен Шыгыстыц интеллектуалды мэдениепнщ алуан тYрлiлiгiн олардыц кещсиктеп айырмашылыщтары ар^ылы ^гынуга тырысып, элеуметтiк-мэдени, саясат жэне геосаясатта ^олдану Yшiн гылымга «геофилософия» терминш енгiзедi [3, 4].
Негiзгi бвлiм
Кещспк пен уа^ыт ^азiргi жаратылыстану гылымдарындагы материя болмысыныц iргелi категориялары, ягни жаратылыс нысандарыныц кецiстiктiк-уа^ыттьщ сипаттамаларын елшеумен байланысты. Сондыщтан элемнщ жырытылыс-гылыми бейнесi кещспк пен уа^ыт туралы тиiстi iлiмдермен байланысты. Философияда кещспк пен уа^ыт - философиялыщ категориялар. Кещспк пен уа^ыт категориялары бiр-бiрiмен тыгыз байланысты, олардыц бiрлiгi кез келген жYЙенiц ^озгалысы мен дамуынан кeрiнiс табады. Ежелгi дэуiр философиясы мен гылымында кецiстiк пен уа^ыт категорияларын жYЙелеу ^станымы езгешелеу болды. Кецiстiк пен уа^ыттыц Аристотельден бастап Эйнштейнге дейiнгi жаратылыстанымды^ жэне философиялыщ ой т^жырымдарына талдау жасаса^, кещспк пен уа^ыт материя болмысыныц эмбебап эрi жалпыга орта^ формасы, ягни кещспк пен уа^ыттан тыс болатын к¥былыстар, о^игалар, заттар жо^ деп т^жырымдалады. Демек, ^азiргi жаратылыс-гылыми бейне адамзат дамуыныц эрбiр ^огамдыщ дэуiрiндегi, эрбiр еркениет кезецiндегi танымдыщ тарих екендiгi белгiлi болып отыр [5, 6].
Жаратылыстану жэне философиялыщ бшмнщ езара байланысын ^орытындылау жэне жYЙелеудiц жогары децгейi т^ргысынан элемнiц жаратылыс-гылыми бейнес жаратылыстану гылымдарыныц мацызды жепспктер^ олардыц ^станымдары, зандары мен зацдылыщтары, материяныц ^озгаушы кYшi ретiнде оныц дамуы, элемнiц жэне адамныц пайда болуы туралы бiрт¥тас тYсiнiктеме береди Элемнiц жаратылыс-гылыми бейнесi ба^ылаудан етюзшп тэжiрибеде на^ытыланган ^оршаган элем туралы iргелi бiлiмдi ^амтиды. Оны жаратылыстану гылымдарыныц жеке гылыми бейнелерiнiц жиынтыгы ретiнде ^арастыруга болады.
К^рп жаратылыстану гылымы натурфилософия, орта гасырдагы классикалыщ жаратылыстануды жэне «постклассикалыщ» гылымдарды бiрiктiре келе, олардыц бiрлiгi жэне табигаттыц бiртYгастыFы туралы орта^ идеялар жаратылыстанудыц гылыми негiзi болып табылады. Сондыщтан жаратылыстану-гылыми пэндерде ^арастырылатын негiзгi дуниетанымдыщ идеялардыц бiрi - табигаттыц бiртYгастыFы идеясы, оныц зерттеу нысандары репнде адам, ^оршаган тiрi жэне eлi табигат, техника жэне технология алынады.
Элемнiц жаратылыс-гылыми бейнесiнiц мацызды ^¥рамдас бeлiктерiнiц бiрi - элемнiц географиялыщ бейнесi, ол жан-жа^ты ^гымды бiлдiредi. Мэселен, элемнiц географиялыщ бейнесiнiц бiр бeлiгi жер табигатын, екiншiсi - жер шары хал^ын, Yшiншiсi - элемдш шаруашылыщты, соцгы бeлiгi ^огам мен табигаттыц езара байланысы жYЙелерiн ^амтиды. Осы географиялыщ жYЙелердi зерттеу кещспк пен уа^ыттыц тыгыз байланысын керсетш, география теориясы Yшiн оныц мацызды эдюнамалыщ мэнiн ашып отыр. Fылымда элемнiц географиялыщ бейнесiнiц эдюнамалыщ проблемаларын трансформациялау мэселелерiне теориялыщ талдау элi де болса жетiлдiрудi талап етедi. Геоверсум динамикасы туралы кецiстiктiк-аумакгьщ тYсiнiктi саралай отырып, галамдыщ эволюционизм парадигмасы мен оныц эдюнамалыщ релше баса назар аударылуы тиiс. Сонда гана табигат жэне социум туралы бшм на^ты теориялыщ саралану Yлгiсi ретiнде кeрiнiс тауып, ^азiргi элемнщ географиялыщ бейнесi терецдетiлiп жетiлдiрiлетiн болады
[7].
^нделшн eмiрде бiз Yнемi кецiстiк пен уа^ыт ^гымымен бетпе-бет келемiз, бiз Yшiн б^л Yйреншiктi, белгiлi жэне белгiлi бiр шамада ай^ын нэрсе. Дегенмен, философия жэне жаратылыстану тарихында осы ^гымдардыц мэнш тYсiну Yнемi тал^ыланып отырады. Эйткеш география гылымыныц танымдыщ жэне эрекет ету аясы кецейген. Мэселен, этностар, мен еркениет, табиги жэне антропогецщк дагдарыстар, климаттагы галамдыщ eзгерiстер табиги жэне
элеуметпк цубылыстар арасындагы байланыс, демографиялыц жарылыс, саяси кикiлжiндер, экономикалыц дагдарыс жэне т.б. мэселелер география гылымыныц царастыратын зерттеу n9HÎHe айналып отыр. Географиядагы кещспк табиги жэне цогамдыц процестер жYретiн цабыцты цурап цана цоймай, шаруашылыц, табиги, цогамдыц, демографиялыц жэне басца да барлыц географиялыц нысандардыц сипатына эсер етушi оныц непзп факторы ретiнде де царастырылады. Ол ец бiр царцынды цозгаушы кYш болып табылады жэне табиги цоршаган ортамен бiрге цогамдыц нысандарды, цубылыстар мен процестердi кещспкпк-уацыттыц Yйлестiрушi [8].
Сонымен, бYгiнгi тацда географияныц кещспк, ал тарихтыц уацыт туралы гылым екендт дэлелденiп, географиялыц кещспктщ мэш - кещспк пен уацыттыц формасы ретiнде географиялыц жYЙелер зерттеудщ жаца децгешне квтерiлiп отыр. Табигат пен цоршаган орта арасындагы взара байланыс мэселелерi адамзат баласыныц вмiр суру эволюциясыныц барлыц кезендерiнде мацызды рвл атцарган жэне адам табигаттыц ажырамас бiр бвлшегi болып, табигатца квп жагынан багынышты, тэуелдi болган. Квшпецщ халыцтыц дYниетанымында дала ланшафты алгашцы жаратылыспен байланысы бар бiр ерекше мiнсiз кещспк ретiнде кврiнiс тапцан [9].
Географиялыц кещспк тужырымдамасын цурудыц алгашцы цадамы Х1Х-ХХ гг. галымдардыц ецбектершде кездеседi (К.Риттер, А.Геттнер жэне Г.Хартшорн). мэселен, Г.Хартшорн кещспк туралы идеяны дамыта келе, оган «уацыт» угымын ендiрдi. Ал географиялыц гылымда геокещспк парадигмасын А.М.Берлянт, В.С.Жекулин, Ю.Г.Саушкин, В.М.Гохман, Б.Л.Гуревич, Б.Б.Родоман, А.М.Смирнов, А.Ф.Асланикашвили, М.М.Ермолаев, В.С.Преображенский, А.М.Трофимов, А.И.Чистобаев, В.Д.Сухорукова, С.В.Васильев жэне т.б. зерттеушшердщ ецбектершен кездестiремiз. Мэселен, Б.Б.Родоман географиялыц кещспктеп географиялыц нысандардыц функциясы устанымын цалыптастырды.
Географиялыц гылымныц философиялыц тужырымдарыныц негiзiн «кещспк» категориясы цурайды. Ол фрагмент бола тура, кецiстiктiк тужырымдарды зерттеуге мYмкiндiк беретiн взiндiк цасиет пен сипаттамага ие эрi уацытпен вте тыгыз байланысты. Сондыцтан «кещспк» угымын талдауда географияныц одан тысцары цалуы мYмкiн емес. Себебi, география гылымы кецiстiктiц жаратылыс-гылыми жэне элеуметпк-мэдени тYсiнiктерiн байланыстырушы квпiр iспеттес. Оны Ю.В.Костинскийдiц «...географияда кецiстiк угымыныц квмепмен эртYрлi заттардыц бiрлiгi жэне элемнщ бiртутастыFы жацсы кврiнiс табады. География Yшiн «кецiстiк» угымы географиялыц танымныц взегi ретiнде кецiстiктiк тэсiлдi жYзеге асырушы», - деген пiкiрiмен цорытындылауга болады [10].
Географиялыц кецiстiк мазмуны бiртiндеп толыцтырылып, «кецiстiк» угымын нацтылау арцылы цалыптасты. ХХ гасырга дешн географияда кецiстiктi елтану тургысынан елдер мен орны туралы тYсiну басым болып келiп келiп, география гылымдарыныц мiндеттерiнiц бiрi осы кецiстiктiц немен толыцтырылатынын зерттеу болды. Кецiстiктiк талдау жеке цубылыстардыц байланыстарын аныцтауга мYмкiндiк бердi. География гылымындагы компоненттiк-кешендi парадигмага сэйкес географиялыц кецiстiк дара жэне жер цыртысындагы барлыц цубылыстардыц жиынтыгы ретiнде царастырылып, кейбiр географ галымдардыц пiкiрi бойынша географиялыц алац ретшде берiлiп жYр. Осылайша географиялыц кещспк цурылымын ерекшелiгi бойынша влшемi, аудандастыру бiрлiгi, бейнесi, субстанция тургысынана толтыру жэне атрибуты бойынша жеке кещспк угымдары цурайды [11].
Географияныц экономикалыц бвлiгiнде географиялыц кецiстiк болмыс нысаны ретiнде емес, ерекше зерттеу эдiстерi ретiнде царастырылады. Экономикалыц географиялыц зерттеулер негiзiн материя цозгалысыныц элеуметтiк формасы репндеп материалдыц вндiрiс цурайтын элеуметпк жYЙе кецiстiгi туралы тYсiнiктердi талдаудан турады. Мэселен, цазiргi экономикалыц географиялыц зерттеулерге талдау жасайтын болсац, геокещспкпк цатынастардыц жаца теориясын цуру цажетпп, оныц эдiснамалыц негiзiн жYЙелiк-цурылымдыц тэсш цурайтындыгы жайында пiкiрлер айтылуда. Мунда бурынгы теориялыц устанымдар мен тэсшдер экономикалыц-географиялыц талдаудыц нацтылы эдютемесше квшедi [12].
Кецiстiк пен уацыт нацты географиялыц, биологиялыц жэне элеуметпк кещспк пен уацыттыц «симбиозын» бiлдiре келе, нацты географиялыц тYсiнiк тургысынан кещспк пен уацыт
KOЗFaлыстaFы мaтерияньщ болмыс формaсы ретiнде бйнеленедь ОсыFaн орaй, гeогрaфиялык кещспкп тaбиFaт пен aдaмньщ eзaрa эрекеттестiгiн ^р^теин ayмaктaрмeн тецеспруге болaды. Экономикaлык жэне элеyметтiк геогрaфияны зерттеyшiлер «кещспк» жэне «ya^ro» кaтeгориялaрыньщ eзaрa тыFыз бaйлaныстылыFын, эр ya^n-raR e3 кещстш, aл эрбiр кещстжтщ e3 у^ыты бaр екендiгiн дэлелдей келе, олaрды «timespace» терминiмен, яFни «yaкыт-кeщстiк» деп aтayды ¥сынaды. Жaцa жэне кYPделi элеуметпк кещспк тyрaлы идeялaрдьщ дaмyы кещспкпк к^рылымды сипaттay Yшiн евклидтiк емес жYЙенi зерттеyдi тaлaп еттi (Ю.Н.Глaдкий, Л.Б.Вaмпилов, А.А.Соколов, В.Д.Сухоруков, т.б.). Себебi гeогрaфиялык кещстш yaкытпeн тыFыз бaйлaнысa келе, кешендi кeщстiктiк-yaкыттык к¥рылымды к¥Paйды жэне OFaн гeогрaфиялык ецбек бeлiнiсi, геосaясaт, геострaтегия, дифференциaция, интегрaция, т.б. мысaл болa aлaды. Сощы жылдaры геогрaфиядaFы кещстш пен ya^mbiR мэш кaзiрri кaртогрaфия мен гeогрaфиялык aкпaрaттык жYЙeлeрдщ дaмyымен бaйлaнысты aшылa тYсyде. Ол компьютерлiк кaртогрaфияньщ пaйдa болуымен, гeогрaфиялык aкпaрaттык жYЙе мYмкiндiктeрiнщ, œ^^Ë-a^ кещспкпк жэне ya^n сферaлaрынa тaлдay эдютершщ кeцeюiмeн бaйлaнысты болып отыр [13].
Гeогрaфиялык кещспк пен уздыт тaбиFaттьщ aбиотикaлык, биокостык компоненттерiнен Farn емес, сонымен кaтaр коFaмньщ элеуметпк-техногецщ компоненттерiнен т¥рaтын кYрделi жер Faлaмшaры кещстш ретiнде ретiнде гeогрaфиялык ^быктыч (геоверсум - Жердщ aйырыкшa жYЙелi кещстш, терминдi aлFaш FылымFa 1983 ж. Э.Б.Алaев енгiзген) бaрлык сaлaлaрыньщ, яFни, литосферa, гидросферa, aтмосферa, биосферa, ноосфeрaныц кещспкпк жaFдaйын ^мт^чь.
Цорытынды
^птеген Faлымдaрдьщ пiкiрiнше aдaм мен тaбиFaттьщ eзaрa Yйлесiмдi бaйлaнысын к¥ру Yшiн геогрaфия бaрлык Fылымньщ бaсын бiрiктiрyшi, eйткенi кaзiрri кезде геогрaфия aдaмзaттыц прaктикaлык iс-эрекетiн бaйлaныстырyшa к¥рылымдьщ FылымFa aйнaлyдa. ОсыFaн сэйкес жaлпы Fылыми эдебиеттерге тaлдay жaсaй келе, кещспк пен уздыт типтершщ aлyaн тYрлiлiгi aныктaлып отыр. Мэселен, кaзiрri кезде кещспк пен ya^inbiR геологияльщ, гeогрaфиялык, элеyметтiк, коммунитацияльщ кaтынaстaр жэне т.б. rarn^i aныктaлып, олaрдьщ e3iœ тэн ерекшелiктерi мен сипaты жэне проблемaлaры тaлкылaнyдa. Нэтижесiнде кещспкпк-ya^n к¥рылымыньщ бiртектi еместiгi, eзaрa элементтерi aрaсындaFы кaтынaстaр, дaмyындaFы eзгерiстер жaн-жaкты зерделенуде. Мэселен, бiрнеше жыл б^рын бри^ады^ бaсылымдaрдa коммунигацияльщ кaтынaстaр сaлaсындaFы жепспктерге токтaлa келе, оньщ бaсым жaктaры мен сaлдaры тyрaлы жaзaды. Онда гeогрaфиялык кещспктщ «тозуы» технитальщ жепспктермен тiкелей бaйлaнысты екендiгiн aйтaды [14]. Б^л кaзiрri «aкпaрaттык Faсыр», «желшк коFaм» ¥Fымдaрыныц гeогрaфиялык кещспк жэне yaкытпeн бaйлaнысты екендiгiн дэлелдейдi.
Осьтан орaй гeогрaфиялык кещспк пен уздыт бiр-бiрiмен exe тыFыз бaйлaнысa келе, гeогрaфиялык Fылыми теория Yшiн мaцызды эдiснaмaлык мэнге ие болып отыр. К.К.Мaрковтьщ пiкiрi бойыншa кeщстiк-yaкыт мэселелерш шешу гeогрaфия гылымыныц эдiснaмaсынa пкелей кдтысты. Сондыктян гeогрaфия Fылымы гeогрaфиялык кещспк пен ya^n олaрдьщ болмыс формaлaры рeтiндe зерттеудщ жaцa жYЙeсiнe кeтeрiлдi. Мaтeрия козFaлысыныц гeогрaфиялык формaсы проблeмaлaры гeогрaфиялык кещспк пен гeогрaфиялык ya^n^n шeшiлyi мYмкiн eмeстiгi дэлелденш отыр. Гeогрaфиялык нысaндaрды мaтeрияны ¥йымдaстырyдьщ aйырыкшa к^рылымдьщ децгеш eкeндiгiн мо^хц^у, мaтeрия козFaлысыньщ гeогрaфиялык формaсы гeогрaфиялык кещспк жэне ya^n козFaлысын тaнyFa экеп соFaды. Гeогрaфиялык гылымныц кaзiрri дaмy кезещнде гeогрaфиялык кещспк-ya^n объeктивтi-мaтeриaлистiк жэне aкыл-ой-ой-идeaлистiк кeзкaрaс т¥рFысынaн кaрaстырылyдa. Сондыкган такты гeогрaфиялык к¥Pылымдaрды зерттеу бYгiнгi тaцдa гeогрaфиялык кeщстiктi-yaкытты ^былдау тaлдayымeн толыктырылып отыр.
Сощы жылдaры гyмaнитaрлык жэне жaрaтылыстaнy, сонымен к^тар aдaмтaнy Fылымдaрындa кещспк пен ya^inbiR мэн-мaFынaсын тYсiнy aртып, Faлымдaр мен тэжiрибe жYргiзyшiлeр кез келген физитальщ процестер мен ад8мныц эрекетшщ eз гeогрaфиясы мен тaриxы бaр eкeндiгiн мойындaп отыр.
na^&ttaHbtttFaH эдебиеттер
1 Канке В.А. Основные философские направления и концепции науки. Итоги XX столетия. - М.: Логос, 2000.
2 Кагарманова Г.С., Булатова З.А, Заманова Н.А. Роль географии в современном мире //Электронный научно-практический журнал «Современные научные исследования и инновации», 2018. - № 6(10). http://www.nauka.org.ru/wp-content/uploads/2018/06/ (дата обращения: 10.09.2019).
3 Гречко П.К. Философия постмодернизма. Интернет-портал «Российское образование». URL: http://www.humanities.edu.ru/db/msg/8592 (дата обращения: 05.09.2019).
4 Маслова Е.В. Проблема социально-философского смысла и образовательного значения идеи коэволюции: автореф. дис. ... канд. философ. наук:. - СПб., 2002. - 43 с.
5 Abhay Ashtekar. Space and Time: From Antiquity to Einstein and Beyond. //Science Journal v.23, PennState, Summer 2005. pp. 4-19. https://www.ias.ac.in/article/fulltext/reso/011/09/0004-0019 (дата обращения: 11.09.2019).
6 Пространство и время: развитие представлений от античности до Эйнштейна и к нашим временам, 2013 /https://oko-planet.su/science/sciencehypothesis/37385-prostranstvo-i-vremya-razvitie-predstavlenij-ot.htm (дата обращения: 11.09.2019).
7 Криворотько В.В. Парадигма универсального эволюционизма и географическая картина мира // Труды БГТУ. - Минск: БГТУ, 2012. - № 5 (152). - С. 110-112.
https ://elib .belstu.by/handle/123456789/3414_(дата обращения: 10.09.2019).
8 Каледин Н.В. Географическая научная картина мира: деятельностно-геопространственный контекст // Вестник СПб. ун-та. Сер. 7: геология, география. 2003. Вып. 1. - С. 111-117.
9 Искакова F.3., Байдавлетова М.Д., вскенбай М.Э. Турш цаганаттарында цалыптасцан географиялыц кещспк туралы туашк /«edu.e-history.kz» электрондыц Fылыми журналы № 2(06), 2019. http://edu.e-history.kz/kz (царалFан куш: 16.09.2019).
10 Костинский, Ю.В. Географическая матрица пространственности //Изв. РАН. Сер.геогр. - 1997. - № 5.- С. 16-32.
11Топчиев А.Г. Географическое пространство и его свойства //Всесоюзный симпозиум по теоретическим вопросам географии. - Киев, 1977.
12 Надыров Ш.М., Жумабаева С.Д. Экономическая география Казахстана в ракурсе геопространственных отношений в условиях мирового финансово-экономического кризиса //Вестник КазНУ. Серия географическая, 2009. - № 1 (28). - С. 108-111.
13 Котляков В. М. География в меняющемся мире. Изб. соч. - Кн. 3. - М. 2001.
14 Charles W. J. Withers. Place and the "Spatial Turn" in Geography and in History //Journal of the History of Ideas. Vol. 70, No. 4 (Oct., 2009), pp. 637-658. University of Pennsylvania Press. https://www.jstor.org/stable/20621915?seq=1#page_scan_tab_contents (царалFан куш: 16.09.2019)
КАТЕГОРИИ ПРОСТРАНСТВА И ВРЕМЕНИ В ГЕОГРАФИЧЕСКОЙ КАРТИНЕ МИРА
Ш.Ш. Карбаева к.п.н., доцент,
Казахский национальный педагогический университет имени Абая, г.Алматы, Казахстан
email: karbaevash@mail.ru
В настоящее время с развитием географической науки географическая картина мира рассматривается непосредственным предметом научного познания, а также является основой для моделирования современного мира. Географическая картина мира - всеобъемлющее понятие, в котором отражаются представления человека о природе и обществе, его отношение к природе и обществу. В данной статье речь идет о двух категориях географической картины мира: пространстве и времени. География является наукой о пространстве, а история - наукой о времени. Категория «пространство» составляет философскую концептуальную основу географической науки, ее суть. Географические объекты, процессы и явления представляются пространственно, все отношения в географии сводятся, так или иначе, к пространственным отношениям.
Ключевые слова: географическая картина мира; пространство; время; концептуальная основа географической науки, человек, природа; общество
CATEGORIES OF SPACE AND TIME IN THE GEOGRAPHICAL PICTURE OF THE WORLD
Sh.Sh. Karbayeva Cand. Sci. (Pedagogy), associate Professor, Abai Kazakh national pedagogical university, Almaty, Kazakhstan, email: karbaevash@mail.ru
Now with development of geographical science the geographical picture of the world is a direct subject of scientific knowledge, and also a basis for modeling of the modern world. Geographical picture of the world is a comprehensive concept, which expresses the ideas of man about nature and society, his attitude to nature and society. This article will focus on two categories in the geographical picture of the world as space and time. Geography is the science of space, just as history, for example, is the science of time. The category «space» is a philosophical conceptual basis of geographical science, its essence. Geographical objects, processes and phenomena are all represented spatially, all relations in geography are reduced, one way or another, to spatial relations.
Keywords: geographical picture of the world; space; time; worldview; conceptual basis of geographical science, man, nature; society
Редакцияга 10.09.2019 кабылданды.
