Научная статья на тему 'Қазақ мифологиясындағы «Желмая» бейнесі'

Қазақ мифологиясындағы «Желмая» бейнесі Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

118
64
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ЖЕЛМАЯ / ЖАМПОЗ / НАР / СИМВОЛ / МИФОЛОГИЯЛЫқ УАқЫТ / САКРАЛДЫ ХРОНОТОП / КИЕЛі МЕКЕНШАқ / "ЖЕЛМАЯ" / "ЖАМПОЗ" / "НАР" / МИФОЛОГИЧЕСКОЕ ВРЕМЯ / САКРАЛЬНЫЙ ХРОНОТОП / "ZHЕLMАIA" / "ZHAMPOZ" / "NAR" / SYMBOL / MYTHOLOGICAL TIME / SACRAL CHRONOTOPE

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Адаева Г.А., Данысбекова Қ.Б.

Мақалада арғықазақ мифологиясындағы Желмая бейнесі әлемдік мәдениет символы ретінде зерделенген. Осы мақсатпен Шығыс пен Батыс, христиан мен ислам мәдениеттеріндегі символдық мағынасы, ондағы ұқсастықтар мен айырмашылықтар айқындалған. Желмая атауының жампоз сөзінің синонимы ретінде қолданылатынына назар аударып, осы екі атаудың да этимологиясы талданған. Қазақ мифологиясындағы символдық бейнесін зерделеу мақсатымен ертегілерге, Асан қайғы, Қорқыт баба жайлы аңыздарға салыстырмалы талдау жасалған. Мифологиялық уақыт пен кеңістік, сакралды хронотоп ұғымдары талданған. Қазақ мәдениетіндегі рәміздік бейнесі талданып, оның тамырын тереңнен тартатын, киелі мекеншақ символы екені ашылып көрсетілген.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

IMAGE OF "ZHЕLMАIA" IN THE KAZAKH MYTHOLOGY

The article interprets the image of «Zhеlmаia» in Kazakh mythology. For this purpose, its symbolic meaning has been revealed in the cultures of East and West, in Christian and Islamic cultures, and features of the image-symbol in these cultures have been revealed. It also analyzes the etymology of words-synonyms «zhampoz» and «Zhеlmаia». In order to comprehend the image of Zhelmay in Kazakh mythology, a comparative analysis of fairy tales and legends about Korkyt and Asan Kaiga was conducted. The concepts of mythological time, mythological space, sacral chronotope are analyzed. The symbolic meaning of the image of «Zhеlmаia» as a symbol of the sacral chronotope in the Kazakh culture is revealed

Текст научной работы на тему «Қазақ мифологиясындағы «Желмая» бейнесі»

XFTAP 02.15.99

Г.А.Адаева, Ц.Б.Данысбекова

Л.Н.Гумилев атындагы Еуразия улттыцуниверситетi, Нур-Султан, Казахстан

(e-mail: kumaen@mail.ru)

Цазак мифологиясындаFы «Желмая» бейнеС

Ацдатпа: Макалада аргыказак мифологиясындагы Желмая бейнес элемдiк мэдениет символы ретiнде зерделенген. Осы максатпен Шыгыс пен Батыс, христиан мен ислам мэдениет-тершдеп символдык магынасы, ондагы уксастыктар мен айырмашылыктар айкындалган. Желмая атауыныц жампоз сезшщ синонимы ретiнде колданылатынына назар аударып, осы екi атаудыц да этимологиясы талданган. Казак мифологиясындагы символдык бейнесiн зерделеу максатымен ер-тегшерге, Асан кайгы, Коркыт баба жайлы ацыздарга салыстырмалы талдау жасалган. Мифологи-ялык уакыт пен кещспк, сакралды хронотоп угымдары талданган. Казак мэдениетшдеп рэмiздiк бейнесi талданып, оныц тамырын терецнен тартатын, киелi мекеншак символы екеш ашылып кер-сетiлген.

Тушн свздер: Желмая, жампоз, нар, символ, мифологиялык уакыт, сакралды хронотоп, киелi мекеншак.

DOI: https://doi.org/10.32523/2616-7255-2019-127-2-71-77

Ата мал шаруашылыгы болган казак халкыныц ацыздарында терт тYлiк малдыц

касиеттер1 туралы терец тужырымдар жасалган. Жылкыныц - желден, тYЙенiц - сордан, сиырдыц - судан, койдыц - оттан, ешкшщ - тастан жаралганы айтылган. «Мунымен коса ел iшiнде тYЙе кYннен, ешкi атасы шыгыпты шырмауыктан деп те айтылады. Ал ескшкт дYниетанымда кой баласы тiптi будан да кеп текте сипатталады. Мысалы, кой - бешштщ малы, кой - кектен тYCкен кек кошкар, кой атасы жантактан есiптi, кой Меккеден шыгыпты деген де сез бар. Бул аталгандардан ата-бабаларымыздыц кой тYлiгiнiц шыгу тегiн тек отпен (ягни орта элеммен) гана емес, аталган тутас терт тектщ (ягни тутас Yш элемнщ) бэрiмен байланыстыратынын керемiз» [1,3б.].

Мухтар Эуезов казак халкыныц тYсiнiгiнде терт тYлiк малдыц iшiнде ец асылы бо-лып тYЙеде жампоз, жылкыда тулпар, сиырда тынжы, койда кутпан аталады деген екен. Кейiнiрек зерттеушi Е.Турсынулы осы сурак тецiрегiнде ой корытып, «жылкыдан тулпар, тYЙеден желмая, койдан келепан, сиырдан кара тiл деген жYЙрiктер шыгады» деген пiкiр косады. Осылардыц iшiнде такырыбызга катысты болгандыктан жампоз атауыныц тYп теркiнiне Yцiлiп керелiк.

Жампоз сезi , кыргыздыц койбоз сезi сиякты курылымдык жагынан жэй 6iр тY6iр емес, кYрделi жасалым екенiн ацгаруга болады. Нактырак айтсак, парсы тiлiндегi «жам» жэне тYркiлiк «боз» деген екi сезден куралган деп тужырымдауга болады. «Мундагы жам 6елiгi иран тiлдерiнiц дереп бойынша ертеде «феодалдык жэне буржуазиялык когамда» аса кудiреттi патшаларга бершетш «титул» (курметтi атак, лауазым) магынасындагы сез

болган. Демек, казак, кыргыз, тагы кейбiр тYрiк тшдершде кездесетiн жампоз//жамбоз ком-позитасын шамамен «асыл тек, асылзада, бекзат, бекзада, аксYЙек» сиякты мазмунда сипат-тауга болады деп ойлаймыз» [1,5б.].

Жогарыда кeрсетiлгендей, жампоз сeзiмен катар, туйенщ асылы ретiнде желмая де-ген де атау колданылады екен. «Желмая- бiр eркештi, жылдам, eзiшц кажымастыгымен белгiлi туйенщ бiр тYрi» [2].

«Желмаяга жел жетпес» деген макалдан кeрiнiп тургандай канатты тYЙе, нактырак айтсак, канатты iнген деген де бейнес бар. Макаланыц максаты - Желмая бейнесш символ ретшде зерделеу.

ТYЙеге жYк артар кезде, ол тсзесш бYгедi, сондыктан, христиан дэстуршде ол ^удай-га табынатын тiршiлiк иесi ретiнде к¥Pметтеледi жэне бас иiу мен багынуды символдай-ды.... Парсыныц «Зенд - Авестасында» Эдем багыныц жыланы тYрiндегi ушатын тYЙе (айдаhар-жылан) туралы айтылган. Бул жануар исламда да курметке ие, себеб^ Мухаммед пайгамбар Меккеден туйемен кашкан, сонымен катар, ацыз бойынша, аты ацызга айналган Ад-ха деген трте оны Иерусалимнен Меккеге тeрт аттап жеткiзген екен.

ТYЙе - Азия мен Арабияньщ символы мен эмблемасы. Бул жYк таситын жануар, жYктi eте алыс жерге, ыстыкка, шeлге, аштыкка шыдай отырып жетюзе алатындыгымен белгiлi, сондыктан ецбеккорлыктыц, кeнбiстiктщ, намысшылдыктыц символы болып ке-ледь Азия елдерiнде бекзада, аксYЙектiкпен катар, eркeкiрек, кердецдштщ де символы болып келедь.. [3].

Осындай асыл жануар ацыз бойынша мYшелдiк жыл кайыру айналымына енбей калган, немесе жылдан кур калган деседi. «^йе бойына сенiп жылдан кур калган» деген мэтел бар. Ал тeменде келтiрiлген жумбак айтыстан байкалгандай, трте бойында жыл кайыру айналымына юретш барлык он екi жануардыц белгiлерi бар:

^арагым, сен бшмесец мен айтайын,

ТYЙеде он ею жылдыц нускасы бар.

Шешуi: кулагы - тышкан, бакайы - сиыр, тiрсегi - барыс, ернi - коян, шeккенi - улу, кeзi - жылан, тeбесi - жылкы, тiсi - коян, жYнi - мешш, мойны - тауык, табаны - ит, куй-рыгы - доцыз. Бул халык даналыгына караганда, тYЙе жылдан кур калмаган, кайта оны жогарыда аталган он ею тYрлi жан иесшщ жиынтык бейнеа, ягни мYшел он екi жылдыц символдык тутастыгы деуге болатындай. Ботасын он екi ай кeтеруiнде де осыган орайлас зацдылык бар шыгар [4]. Тек кeзi жылан дегенмен келiспеймiз, себебi, казак халкыныц эстетикалык талгамында ботакeз, ягни туйенiц кeзi сулулык символы, жэудiреген, Yлкен, эдемi кeздi бiлдiредi де, жыланкeз, керiсiнше, тесiрейген суык, кiрпiксiз кeз деген магына бередi.

Серiкбол ^ондыбай eзiнiц «Краткий словарь казахской мифологии» деген ецбегшде желмаяга мынадай аныктама берген екен. Магынасын дэл сактау Yшiн тYпнускада бергендi жeн кeрдiк. «Легендарная крылатая верблюдица (жел - ветер, демон, мая-одногорбая верблюдица) в казахских легендах, владельцем которой обычно являются такие мифические и реальные персонажи, как поэты-жрецы, чародеи, волшебники, шаманы, бии, ведьмы, колдуны, колдуньи, мыстан кемпир». Эрi карай ^оркыт ата, Асан кайгы, Манас сынды аты ацызга айналган тулгалардыц адлш болганын, сонымен катар, зороастризмнiц непзш ка-лаган Заратуштраныц да еамшщ этимологиясы «сары iнгеннiц иесi», немесе «сары iнген жетелеген адам» деген магына беретшш айтып, iнгеннiц абыздар мен пайгамбарлардыц кeлiгi болгандыгы туралы тусшштщ eте кeне екендiгiне назар аударады[5].

Бул аныктамамен келiсемiз, себебi казак ауыз эдебиетiнде буган дэйек ^п. Асан кай-гыныц Эз Жэнiбекке айтканы деп саналатын «Ай, Хан ием, мен айтпасам, бшмейсщ» деп басталатын толгауында мынадай жолдар бар:

Желмая мшш жер шалсам,

Тапкан жерге ел кeшiр, Муны неге бiлмейсiц!? [6].

Бул арада айта кететш жай, ол бул толгаудыц XIV гасырда eмiр CYрген, Алтын Орда ханы Эз Жэшбекке арналганы. Кейiнгi ^азак Ордасын курган Жэшбек ханмен шатыстыру жиi орын алады.

^оркыт ата да желмаяга мiнiп, мэцгi eмiрi бар жердi iздейдi. ^оркыт ескерткiшiнiц iшкi жагы тYЙе табан eрнегiмен безендiрiлген. Бул- аты ацызга айналган ^оркыт бабамыз-дыц киелi желмаясыныц тYрткYл дYниенi шарлаган iзiнiц бейнесi .

Ендi киелi iнгеннiц баска мифтiк , ертегшк иелерiне келейiк. «Мыстан кемтр. Эйел сипатты унамсыз кейiпкерлер шшде ец кeп кездесетiн бейне - мыстан. ^азак фолькло-рында мыстан мен жалмауыз кейде аражiгi ашылмай бiртутас кейiпте келе бередi. Бiрак фольклорлык туындыларга терец Yцiлген адам мыстан мен жалмауыздыц екi бeлек образ екенiн айкын ацгарады. Алдымен мыстан бейнесiне токталайык. ...Ал ¥шар хан ертепсш-де мыстанды: Бiр уакытта сол топтыц iшiнен басы мYЙiз, тYрiне адам карагысыз сумпайы, карга тумсык, кара аяк бiр мыстан: «Мен бiлем, маган бiр желмая бер, кызды алып келем», -дейдi, деп суреттейдi. ... Еылымда мыстанды мыс дэуiрiнде eмiр CYрген баскарушы эйелдiц заман агымына сай eзгерiске тYсiп, кубылып келген бейнес деп тYсiндiру тенденциясы бар екенш айта кеткенiмiз жeн. Матриархат дэуiрiндегi акылгeй, дана эйел бейнес патриархат дэуiрi келiп, эйелдiц когамдагы орны eзгерген сэтiнде унамсыз кетпкерге ауысады [7].

Жогарыдагы тYЙiнмен келюе отырып, Желмаяныц тагы бiр мифтш иесi жалмауыз кемпiрге токталайык.

Сершбол ^ондыбай eзiнiц «Аргыказак мифологиясы» атты ецбегiнде казак мифоло-гиясында уакыт тэцiрi бар ма деген суракка бiрнеше ертегiге талдау жасай келе: «Мундай мысал жалгыз емес. <Жр кемпiр мен шал болыпты. Кемтр тамакка тоюды бiлмейтiн меш-кей болады. Булардыц торы биесi ^тге бiр кулын туады екен, сол кулынды жалмауыз кемпiр кYнде жеп кояды екен. Торы бие кашып кетедь..(«^¥ланайжаркын» (Е 2-180)).

Мiне нагыз «Уакыттыц» тулгалануы - осы кемтр(немесе шал). Ол жебiр, жалмауыз, тажал. Ягни, бие мен оныц туган кулыны - уакыттыц нактыланган турпаты болса, олардыц иесi болган Кемтр (немесе Шал) - жалпы, мэцп, «eз балаларын , eз туындысын eзi жалмап отыратын» Уакыт» [8] деп ой тушндейдь

Ал ертеп дегенiмiз бiркездегi миф, ягни миф уакыт eте келе ертегiге айналады деген кeзкарас басым екенiн ескеремiз. Ягни жалмауыз кемпiр ол мыстан кемтрден де кYPделi, онда киелшк басым. Ол, Серiкбол ^ондыбай тужырымдагандай, ол аргыказактыц тэцiрлер пантеонына юредь Ол - уакыт тэцiрi.

«Аламан мен Жоламан» ертегiсiнен: «Бiрнеше ^ннен кейiн Аламанныц YЙiне желмая мшш, жалмауыз кемтр келт: «Аламан кайда?» - деп сурайды» [9].

Будан кeретiнiмiз, желмая киелi кетспк пен уакытка тиесiлi жануар. Киелi кецiстiк тYсiнiгiне келетiн болсак, ежелп мэдениет адамы элемдi «eзiмдiкi» жэне «бeтен» деп екi бeлiкке бeледi. Адамныц eзiнiц журты - элемнщ кiндiгi, таныс, тYсiнiктi, карапайым элем. ^онактыц мекенi - ол элем «бeтен», игерiлмеген, бейтаныс, сакралдi кещспк. «Сакрал-дылык eз бетiнше сакралды емес, тек накты бiр жагдайларда сакралды болуы мYмкiн. Эз YЙiнде, eз эулетiнде турып жаткан адам зайырлы элемде eмiр CYредi, бiрак ол жолга шыгуы, бeтен мекенге жакындауы муц екен, ол сакралды элемге тап болады» [10]. ^онак сол киелi кецiстiкке тиесiлi болгандыгымен касиеттi, сондыктан курметтеледi. ^азак кыз баланы да профанды кецiстiкте уакытша жYрген «жатжурттык», ягни сакралды кетспкке тиесiлi жан иесi ретiнде катты курметтейдi. «^ыз бала - юсшщ кiсiсi» деп эздектейдi.

Асан кайгы желмаяга мшш, жер шолып iздеген Жеруйык, ^оркыт баба желмаяга мiнiп iздеген мэцп eмiрi бар жер, булар - киелi кещспк, эрi киелi уакыт та. Уакыт ки-есшщ eзi - жалмауыз кемпiр де желмаяны мiнiп жYредi. Мифологиялык уакыт - алыс бiр еткен шак, сонымен катар, ол осы епп жаткан окигалардыц Yлгiсi. Kазiргi болып жаткан кубылыстар сол еткен шак окигаларына уксас. Мифологиялык уакыт пен мифологиялык кещспк арасында катац шекара жок. Мифологиялык уакыт кещспкке оцай айналып кетедi жэне керiсiнше де болады. Кещспк пен уакыттыц тYЙiсуi хронотоп, казак тiлiндегi балама-сы - мекеншак, угымы аркылы бершедь

«Керкем эдебиетте игерiлген, уакыттык жэне кещспкпк катынастардыц мацызды байланыстарын бiз хронотоп деп атаймыз (сезбе сез аударганда - «уакыткещспк»). Бул термин математикалык жаратылыстануда колданылады жэне салыстырмалылык теориясы-ныц (Эйнштейннщ) негiзiнде енгiзiлген жэне непзделген. Оныц салыстырмалылык теори-ясында кандай арнайы магынасы бар екенi бiз Yшiн мацызды емес, бiз оны мунда - эдеби-еттануга - алып келемiз, жэне метафора ретшде дерлiк (дерлiк, бiрак бiржола емес); бiзге мацыздысы бунда уакыт пен кещспктщ тутастыгы eрнектелгендiгiнде (уакыт кещспктщ тeртiншi eлшемi екендiгi). Хронотопты бiз эдебиеттiц формалык- мазмундык категориясы ретшде тYсiнемiз ( бiз бул жерде мэдениеттщ баска саласындагы хронотопка жакындамай-мыз... ). » [11].

Бул хронотоп угымын эдебиеттануга енгiзген М.М. Бахтинныц тужырымдамасы. Жалпы ХХ гасырдыц басында кецiстiк пен уакыттыц жаца реляциондык концепциясыныц калыптасуын мифтанушылар, эдебиеттанушылар жаксы тYсiнiп, оныц мифтiк уакыт пен кещспк тYсiнiгiне барынша жакын екенiн байкаган жэне осы теорияныц угымдарын жаты-ркамай айналымга енпзген. Теменде сакралды хронотоп угымы талданган.

«...Мифпк-поэтикалык хронотопта уакыт коюланып, кещспктщ тYрiне, оныц жаца («тертшшЬ») елшемше айналады (ол «турленедЬ», сeйтiп сыртка шыгарылады, калдыры-лады, экстенцияланады). Кещспк ше, ол керiсiнше уакыттыц шкьинтенсивп касиеттерiн «алады» (кецiстiктiц «темпоралдануы»), оныц козгалысына кiрiгедi, уакыт бойынша со-зылган мифтiц, сюжеттiц (ягни мэтшнщ) ажырамас тYптамырына айналады. Мифпк-поэ-тикалык сана элемiнде болган немесе болуы мYмкiннiц бэрi тек хронотоп аркылы аныкта-лып кана коймайды, езшщ бастауы, мэнi жагынан хронотопты. Кещспк пен уакытты заттыц касиетi ретшде тYсiну керек.

Кецiстiк сакралды нысандарга орын босата отырып, eзiнiц жогары мэнiн солар аркылы ашады, осы мэнге eмiр, болмыс, магына бередц жэне осы аркылы кецiстiктiц ка-лыптасуы, оны бiр-бiрiне тиесiлi заттар гарышыныц органикалык коныстану мYмкiндiгi ашылады. Заттар осылай кецiстiктi кецiстiк еместен белш туратын шекараларын айкындау аркылы курастырып кана коймайды, оган мацыз бен мэн бере отырып (кещспктщ семан-тикалык коныстанылуы), оныц курылымын уйымдастырады» [12].

Ал казак тшнде хронотоптыц баламасы сауатты жасалган деп санауга болады. Мекеншак, киелi мекеншак угымдары хронотоп, сакралды хронотоп терминдершщ магына-сын дэл береди

Жогарыда келтiрiлген, СДондыбайдыц казак мифологиясыныц кыскаша сeздiгiнде желмаяга берiлген аныктамадан анык кeрiнiп тургандай, желмая ол - ана туйе, немесе нар-дыц ургашысы. Жалпы аргыказактыц дYниетанымында киелiлiк, тылсым ол эйел жыны-сымен сэйкестендiрiледi.

Матриархат дэуiрiнде руды кария эйелдер баскаратын болган. Жаца туган балага ат кою, жепм калган балаларга камкорлык жасау, шеттен келген адамды тайпага кабылдау, тайпаныц зацдарын катал сактау, жастарды YЙлендiру, тагыда сол сиякты зацдар осы ана-лар эмiрiмен жасалган. Керек кезшде олар эскердi де баскарган. Осыныц нэтижесiнде карт анага табынушылык пайда болган. Ол керемет иеа, колынан келмейтiнi жок сикыршы,

рудыц жауларын, жыншайтанды да жеце алатын крт болып танылган. Патриархаттыц тууына байланысты бул бейне кулдырап, бурынгы мацызын жойды. Оныц аткаратын кыз-метi кейiннен аталык руга ауысты. Ру басы ананыц бейнесi мифтiк ацыздарда гана калды. Бара-бара ол жалпы атпен жагымсыз кейiпкер сипатын алды»[13]. Осындай жолмен ерте-гiлерде эртYрлi кампiр бейнелерi калыптасты.

Бул кейiнгi ацыз, ертегшерде калыптаскан мыстан кемпiр, жалмауыз кемтр бейне-лерiне катысты жасалган тYЙiндер болганымен, Желмаяныц аналык нар болуы осы бiр ар-хетиптiц казак санасындагы кeрiнiсi екенiне кYмэн жок. Дорыта келгенде, Желмая казак мифологиясында киелi кецiстiк пен уакыттыц тYЙiсу символы, сакралды хронотоп, ягни киелi мекеншак символы деп тануга болады.

Эдебиет т1з1м1

1 Жанпейiсов Е. Терт тYлiк тещрегшде: // КР ¥FÄ Хабарлары. Тiл, эдебиет сериясы. - 2005. - №3. -3-12 бб.

2 Желмая // Казак энциклопедиясы, 3 том. - Алматы: «Казак энциклопедиясы» Бас редак-циясы, 1998.

3 Верблюд [Электрон.ресурс] - URL: // http://sigils.ru/signs/verblud.html (дата обращения: 30.10.2016)

4 Исаева Ж. Терт тYлiк бактым - тецселе бастым // «Ана тiлi» газетi, 21 - акпан, 2013 ж.

5 Кондыбай С. Казахская мифология. Краткий словарь. - Алматы: Нурлы алем, 2005. - 272 с.

6 Бес гасыр жырлайды: 2томдык. / Курастыр. М.Магауин, М.Байдiлдаев. - Алматы: Жазушы, 1989. - Т.1. - 384 б.

7 Капалбек Б. Казак ертегшершщ басты кейiпкерлерi [Электрон. ресурс] -2018. - URL: // http://adebiportal.kz upload/iblock/71b/71b29971b79394e373369eb0768f15f8.pdf (дата обращения: 28.10.2018)

8 Кондыбай С. Аргыказак мифологиясы. Терт томдык. Екiншi ютап. - Алматы: Дайк-Пресс, 2004.

9 Казак жэне элем халыктары ертегшершщ алтын жинагы. 2-кiтап. - Алматы: Аруна, 2013. - 520 б.

10 Вейнмейстер А.В. Гостеприимство: к определению понятия. [Электрон. ресурс] - URL: // https://cyberleninka.rU/article/n/gostepriimstvo-k-opredeleniyu-ponyatiya (дата обращения: 22.04.2013 )

11 Бахтин М. М. Формы времени и хронотопа в романе. - М.: Худож. лит., 1975. - 504 с.

12 Топоров В.Н. Пространство и текст // Текст: семантика и структура . -М., 1983.

13 Кондыбай С. Аргыказак мифологиясы. Терт томдык. Yшiншi ютап. - Алматы: Дайк-Пресс, 2004.

Г.А.Адаева, ^.Б.Данысбекова

Евразийский национальный университет им. Л.Н.Гумилева, Нур-Султан,

Казахстан

Образ «Желмая» в казахской мифологии

Аннотация: В статье осмыслен образ Желмая в казахской мифологии. С этой целью раскрыт его символический смысл в культурах Востока и Запада, в христианской и исламской культурах, выявлены особенности образа-символа в этих культурах. Кроме того, проанализирована этимология

слов-синонимов «жампоз» и «желмая». С целью осмысления образа Желмая в казахской мифологии проведен сравнительный анализ сказок и легенд о Коркыте и Асане Кайгы. Проанализированы понятия мифологическое время, мифологическое пространство, сакральный хронотоп. Раскрыт символический смысл образа Желмая как символа сакрального хронотопа в казахской культуре.

Ключевые слова: «Желмая», «жампоз», «нар», символ, мифологическое время, сакральный хронотоп.

G.Adaeva, K. Danysbekova

L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan

Image of <^Ие1та!а» in the Kazakh mythology

Abstract:The article interprets the image of «Zhеlmаia» in Kazakh mythology. For this purpose, its symbolic meaning has been revealed in the cultures of East and West, in Christian and Islamic cultures, and features of the image-symbol in these cultures have been revealed. It also analyzes the etymology of words-synonyms «zhampoz» and «Zhеlmаia». In order to comprehend the image of Zhelmay in Kazakh mythology, a comparative analysis of fairy tales and legends about Korkyt and Asan Kaiga was conducted. The concepts of mythological time, mythological space, sacral chronotope are analyzed. The symbolic meaning of the image of «Zhеlmаia» as a symbol of the sacral chronotope in the Kazakh culture is revealed.

Key words: «Zhеlmаia», «zhampoz» , «nar», symbol, mythological time, sacral chronotope.

References

1 Zhanpeisov E. Tort tulik tonireginde [About livestock], Vestnik NAN RK Seria Iazyk, literatura [Bulletin of National academy of sciences RK. Language, literature series.] (3), 3-12 (2005).

2 Zhelmaia [One-humped Camel ] // Kazakh Encyclopedia, Vol.3 . («Kazakh Encyclopediasy» Main edition, Almaty, 1998).

3 Verbliud [Camel] [Electronic resource] Available at: http://sigils.ru/signs/verblud.html (Accessed: 30.10. 2016 )

4 Isaeva Zh. Tort tylik baktbim - tensele bastym [I uneven a bat - four species of a livestock]// Newspaper «Ana tili», February 21 , 2013 y.

5 Kondybai S. KraTki slovar. Kazahskaia mifologia [Short dictionary. Kazakh mythology] (Nurly alem, Almaty, 2005, 272 p).

6 Bes gasyr zhyrlaudu: 2 t.[ Poems of five centuries: in two volumes] / compilers M.Magauin, M.Baidildaev (Zhazushy, Almaty, 1989, Vol.1, 384 p).

7 KapalbeKk B. Kazah ertegilerinin basty keypkerleri [The main characters of Kazakh fairy tales] [Electronic resource] 2018. Available at: http://adebiportal.kz upload/iblock/71b/71b29971 b79394e373369eb0768f15f8.pdf (Accessed: 28.10.2018)

8 Kondybai S. Argykazah mifologiasy. In 4 volumes. Book two [Mythology of Protokazakhs]. (Daik-Press, Almaty, 2004).

9 Kazakh zhane alem halyktary ertegilerinin altyn zhinagy [Golden collection of Kazakh and world tales]. (Aruna, Almaty, 2013, Vol.2, 520 p).

10 VeinMeyster A.V. Gostepriimstvo: k opredeleniy poniatia [Hospitality: to the definition of the concept] [Electronic resource] Available at: https://cyberleninka.ru/article/n/gostepriimstvo-k-opredeleniyu-ponyatiya (Accessed: 22.04.2013).

11 Bahrin М. М. Formy vremeni i hronotopa v romane [Forms of time and chronotope in the novel] (Hudozh. lit., Moscow, 1975, 504 p).

12 Toporov V.N. Prostranstvo i tekst [Space and text ]// Tekst: semantika and struktura [Text: semantics and structure] (Moscow, 1983).

13 Kondybai S. Argykazah mifologiasy. In 4 volumes. Book three [Mythology of Protokazakhs] (Daik-Press, Almaty, 2004).

Авторлар туралы мэл1мет

Адаева Г.А. Л.Н.Гумилев aтындaFы Еурaзия улттьщ унивeрситeтi филoсoфия гафе-дрaсыньщ прoфeссoры M.a., филoсoфия Fыльшдaрыньщ кaндидaты, дoцeнт, Hyp-Cym^, ^a3a^CTaH.

Данысбекова Ц.Б.Л.Н.Гумилев aтындaFы Еурaзия улпъщ унивeрситeтi филoсoфия кaфeдрaсыньщ дoцeнтi, филoсoфия Fыльшдaрыньщ кaндидaты, Hyp-Cym^, ^a3aK;CTaH.

Adaeva G. A. Associate Professor of the Department of Philosophy of the Eurasian National University , Ph.D, Nur-Sultan, Kazakhstan.

Danysbekova K. B. Associate Professor of the Department of Philosophy of the Eurasian National University, Ph.D., Nur-Sultan, Kazakhstan.

«Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университетшщ Хабаршысы. Тарихи гылымдар. Философия. Дштану» сериясы журналында макала жариялау ережес1

1. Журнал максаты. Мукият тексеруден еткен, гылыми кундылыктары бар тарих, археология, антропология, философия жэне дштану салаларыньщ барлык багыттары бой-ынша материалдар жариялау.

2. Журналда макала жариялаушы автор макаланыц кол койылган бiр дана кагаз нускасын Гылыми басылымдар белiмiне (редакцияга, мекенжайы: 010008, ^азакстан Ре-спубликасы, Астана каласы, Сэтпаев кешесi, 2, Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университет^ Бас гимарат, 408 кабинет) жэне vest_hist@enu.kz электрондык поштасына Word форматындагы нускасын ж1беру кажет. Макала мэтшшщ кагаз нускасы мен элек-тронды нускалары бiрдей болулары кажет.

3. Макалалар казак, орыс, агылшын тшдершде кабылданады. Сонымен катар, ав-тор(лар) шеспе хат усынуы керек.

Автордыц колжазбаны редакцияга жiберуi макаланыц Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университетшщ хабаршысында басуга келiсiмiн, шетел тш-не аударылып кайта басылуына келiсiмiн бiлдiредi. Автор макаланы редакцияга ж1беру аркылы автор туралы мэлiметтiц дурыстыгына, макала кешiрiлмегендiгiне (пла-гиаттыц жоктыгына) жэне баска да зацсыз кешiрмелердiц жоктыгына кепiлдеме бередi.

4. Макаланыц келемi 18 беттен аспауга тиiс (10 беттен бастап).

Макаланыц курылымы

5. ХГТАР http://grnti.ru/ - бiрiншi жолдыц сол жактауында;

Автор(лар)дыц аты-женi - жолдыц ортасында;

Мекеменiц толык атауы, каласы, мемлекетi (егер авторлар эртYрлi мекемеде жумыс жасайтын болса, онда эр автор мен оныц жумыс мекемес касында бiрдей белгi койылу керек) - жолдыц ортасында;

Автор(лар)дыц E-mail-ы - жакша шшде, курсивпен, жолдыц ортасында;

Макала атауы - жолдыц ортасында;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Аннотация (100-200 сез; макаланыц атауын мейлшше кайталамауы кажет; эдеби-еттерге сiлтемелер болмауы кажет; макаланыц курылысын (кiрiспе, макаланыц максаты, мiндеттерi, карастырылып отырган сурактыц тарихы, зерттеу эдiстерi, нэтижелер/талкы-лау, корытынды) сактай отырып, макаланыц кыскаша мазмуны берiлуi кажет).

ТYЙiн сездер (6-8 сез не сез тсркеа). ТYЙiн сездер макала мазмунын керсетш, мей-лiнше макала атауы мен аннотациядагы сездердi кайталамай, макала мазмунындагы сез-дердi колдану кажет. Сонымен катар, акпараттык^здеспру жYЙелерiнде макаланы жещл табуга мYмкiндiк беретiн гылым салаларыныц терминдерiн колдану кажет.

Негiзгi мэтш макаланыц максаты, мiндеттерi, карастырылып отырган сурактыц тарихы, зерттеу эдютер^ нэтижелер/талкылау, корытынды белiмдерiн камтуы кажет - жола-ралык интервал - 1, азат жол «кызыл жолдан» - 1,25см, беттеу жолагы - енше сай жасалады.

Таблица, суреттер - аталганнан кейiн орналастырылады. Эр таблица, сурет касында оныц аталуы болу кажет. Сурет айкын, сканерден етпеген болуы керек.

Жалпы колданыста бар аббревиатуралар мен кыскартулардан баскалары мiндеттi тYPде алгаш колданганда тYсiндiрiлуi берiлуi кажет.

^аржылай кемек туралы акпарат бiрiншi бетте керсетiледi.

Эдебиеттер тiзiмi. Мэтiнде эдiбиеттерге сiлтемелер тшжакшага алынады. Мэтiндегi эдебиеттер тiзiмiне сштемелердщ номерленуi мэтiнде колданылуына катысты жYргiзiлiде: мэтiнде кездескен эдебиетке алгашкы сштеме [1] аркылы, екiншi сiлтеме [2] аркылы т.с.с. жYргiзiледi. Кiтапка жасалатын сiлтемелерде колданылган бетттерi де керсетiлуi керек (мысалы, [1, 45 бет]). Жарияланбаган ецбектерге сiлтемелер жасалмайды. Сонымен катар,

рецензиядан етпейтш басылымдарга да сiлтемелер жасалмайды (эдебиеттер Ti3iMiH, эдеби-еттер пз1мшщ агылшынша эзiрлеу Yлгiлерiн журнал http: // bulhistphaa.enu.kz сайтындагы макаланы рэамдеу Yлгiсiнен карацыз).

6. Макала соцындагы эдебиеттер тiзiмiнен кейiн библиографиялык мэлiметтер орыс жэне агылшын тiлiнде (егер макала казак тшнде жазылса), казак жэне агылшын тiлiнде (егер макала орыс тшнде жазылса), орыс жэне казак тшнде (егер макала агылшын тшнде жазылган болса).

Авторлар туралы мэлiмет: автордьщ аты-женi, гылыми атагы, кызметi, жумыс орны, жумыс орныныц мекен-жайы, телефон, e-mail - казак, орыс жэне агылшын тшдерш-де толтырылады.

7. ^олжазба мукият тексерiлген болуы кажет. Техникалык талаптарга сай келмеген колжазбалар кайта ецдеуге кайтарылады. ^олжазбаныц кайтарылуы оныц журналда ба-сылуына жiберiлуiн бiлдiрмейдi.

Редакцияга тYCкен макала жабык (анонимдi) тексеруге жiберiледi. Барлык рецензи-ялар авторларга жiберiледi. Автор (рецензент макаланы тYзетуге усыныс берген жагдайда) ецдеп кайта, колжазбаныц тYзетiлген нускасын редакцияга кайта жiберуi кажет. Рецензент жарамсыз деп таныган макала кайтара карастырылмайды. Макаланыц тYзетiлген нускасы мен автордыц рецензентке жауабы редакцияга жiберiледi.

Пiкiрi макулданган макалаларды редколлегия алкасына талкылап, басуга келiседi.

8. Телемакы. Басылымга руксат етiлген макала авторларына телем жасау туралы ескертiледi. Телем келемi 4500 тенге - Л.Н. Гумилев атындагы Е¥У кызметкерлерi Yшiн жэне 5500 тенге баска уйым кызметкерлерiне.

Реквизиттер:

1)РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО «Банк ЦентрКредит»

БИК банка: KCJBKZKX ИИК: KZ978562203105747338 Кбе 16 Кнп 859

2) РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО «Bank RBK»

Бик банка: KINCKZKA ИИК: KZ498210439858161073 Кбе 16

Кнп 859 - за статьи

3)РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО «ForteBank»

БИК Банка: IRTYKZKA ИИК: KZ599650000040502847 Кбе 16 Кнп 859

4)РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО «НародныйБанкКазахстан»

БИК Банка: HSBKKZKX ИИК: KZ946010111000382181 Кбе 16, Кнп 859.

Provision on articles submitted to the journal "Bulletin of L.N. Gumilyov Eurasian National University. Historical Sciences. Philosophy. Religion Series"

1. Purpose of the journal. Publication of carefully selected original scientific works in the direction of history, anthropology, archeology, philosophy, religious studies.

2. An author who wishes to publish an article in a journal must submit the article in hard copy (printed version) in one copy, signed by the author to the scientific publication office (at the address: 010008, Republic of Kazakhstan, Astana, Satpayev St., 2. L.N. Gumilyov Eurasian National University, Main Building, room 408) and by e-mail vest_hist@enu.kz in Word format. At the same time, the correspondence between Word-version and the hard copy must be strictly maintained. And you also need to provide the cover letter of the author(s).

3. Language of publications: Kazakh, Russian, English.

Submission of articles to the scientific publication office means the authors' consent to the right of the Publisher, L.N. Gumilyov Eurasian National University, to publish articles in the journal and the re-publication of it in any foreign language. Submitting the text of the work for publication in the journal, the author guarantees the correctness of all information about himself, the lack of plagiarism and other forms of improper borrowing in the article, the proper formulation of all borrowings of text, tables, diagrams, illustrations.

4. The volume of the article should not exceed 18 pages (from 10 pages).

Structure of the article (page - A4 format, portrait orientation, page margins on all sides - 20 mm. Font: type - Times New Roman, font size - 14)

5. GRNTI http://grnti.ru/ - first line, left

Initials and Surname of the author (s) - center alignment, italics Full name of the organization, city, country (if the authors work in different organizations, you need to put the same icon next to the name of the author and the corresponding organization) -center alignment, italics

Author's e-mail (s)- in brackets, italics

Article title - center alignment,bold Abstract (100-200 words, the article title should not repeat in the content, it should not contain bibliographic references, it should reflect the summary of the article, preserving the structure of the article - introduction, problem statement, goals, history, research methods, results /discussion, conclusion).

Key words (6-8 words/word combination. Keywords should reflect the main content of the article, use terms from the article, as well as terms that define the subject area and include other important concepts that make it easier and more convenient to find the article using the information retrieval system).

The main text of the article should contain an introduction, problem statement, goals, history, research methods, methodology, results / discussion, conclusion - line spacing - 1, indent of the "red line" -1.25 cm, alignment in width.

Tables, figures should be placed after the mention. Each illustration should be followed by an inscription. Figures should be clear, clean, not scanned.

All abbreviations, with the exception of those known to be generally known, must be deciphered when first used in the text.

Information on the financial support of the article is indicated on the first page in the form of a footnote.

References. In the text references are indicated in square brackets. References should be numbered strictly in the order of the mention in the text. The first reference in the text to the literature should have the number [1], the second - [2], etc. The reference to the book in the main

text of the article should be accompanied by an indication of the pages used (for example, [1, 45 p.]). References to unpublished works are not allowed. Unreasonable references to unreviewed publications (examples of the description of the list of literature, descriptions of the list of literature in English, see below in the sample of article design).

6. At the end of the article, after the list of references, it is necessary to indicate bibliographic data in Russian and English (if the article is in Kazakh), in Kazakh and English (if the article is in Russian) and in Russian and Kazakh languages (if the article is English language).

Information about authors: surname, name, patronymic, scientific degree, position, place of work, full work address, telephone, e-mail - in Kazakh, Russian and English.

7. The article must be carefully verified. Articles that do not meet technical requirements will be returned for revision. Returning for revision does not mean that the article has been accepted for publication.

Work with electronic proofreading. Articles received by the Department of Scientific Publications (editorial office) are sent to anonymous review. All reviews of the article are sent to the author. The authors must send the proof of the article within three days. Articles that receive a negative review for a second review are not accepted. Corrected versions of articles and the author's response to the reviewer are sent to the editorial office. Articles that have positive reviews are submitted to the editorial boards of the journal for discussion and approval for publication. Periodicity of the journal: 4 times a year.

8. Payment. Authors who have received a positive conclusion for publication should make payment (for ENU employees - 4,500 tenge, for outside organizations - 5,500 tenge). Requisites are posted on the journal's website.

Requisites:

1) РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО «Банк ЦентрКредит»

БИК банка: KCJBKZKX ИИК: KZ978562203105747338 Кбе 16 Кпн 859

2) РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО «Bank RBK» Бик банка: KINCKZKA ИИК: KZ498210439858161073 Кбе 16 Кнп 859

3)РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н АО «ForteBank» БИК Банка: IRTYKZKA ИИК: KZ599650000040502847 Кбе 16 Кнп 859

4)РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н АО «НародныйБанкКазахстан» БИК Банка: HSBKKZKX ИИК: KZ946010111000382181 Кбе 16, Кнп 859.

. Гумилева МОН РК

. Гумилева МОН РК

Положение о рукописях, представляемых в журнал «Вестник Евразийского национального университета имени Л.Н.Гумилева. Серия: Исторические науки. Философия. Религиоведение»

1. Цель журнала. Публикация тщательно отобранных оригинальных научных работ и обзоров книг по направлениям: история, антропология, археология, философия, религиоведение.

2. Автору, желающему опубликовать статью в журнале необходимо представить рукопись в твердой копии (распечатанном варианте) в одном экземпляре, подписанном автором в Отдел научных изданий (по адресу: 010008, Казахстан, г. Астана, ул. Сатпаева, 2, Евразийский национальный университет им. Л.Н.Гумилева, Учебно-административный корпус, каб. 408) и по e-mail vest_hist@enu.kz. При этом должно быть строго выдержано соответствие между Word-файлом и твердой копией. Также авторам необходимо предоставить сопроводительное письмо.

Язык публикаций: казахский, русский, английский.

3. Отправление статей в редакцию означает согласие авторов на право Издателя, Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева, издания статей в журнале и переиздания их на любом иностранном языке. Представляя текст работы для публикации в журнале, автор гарантирует правильность всех сведений о себе, отсутствие плагиата и других форм неправомерного заимствования в рукописи, надлежащее оформление всех заимствований текста, таблиц, схем, иллюстраций, а также дает согласие на проверку уникальности текста статьи.

4. Объем статьи не должен превышать 18 страниц (от 6 страниц).

5. Схема построения статьи (страница - А4, книжная ориентация, поля со всех сторон - 20 мм. Шрифт: тип - Times New Roman, размер (кегль) - 14):

МРНТИ http://grnti.ru/ - первая строка, слева.

Инициалы и Фамилию автора(ов)- выравнивание по центру, курсив

Полное наименование организации, город, страна (если авторы работают в разных организациях, необходимо поставить одинаковый значок около фамилии автора и соответствующей организации). Е-mail автора(ов) - в скобках, курсив.

Название статьи - выравнивание по центру полужирным шрифтом

Аннотация (100-200 слов; не должна содержать формулы, по содержанию повторять название статьи; не должна содержать библиографические ссылки; должна отражать краткое содержание статьи, сохраняя структуру статьи - введение, постановка задачи, цели, история, методы исследования, результаты/обсуждение, заключение/выводы).

Ключевые слова (6-8 слов/словосочетаний). Ключевые слова должны отражать основное содержание статьи, использовать термины из текста статьи, а также термины, определяющие предметную область и включающие другие важные понятия, позволяющие облегчить и расширить возможности нахождения статьи средствами информационно-поисковой системы).

Основной текст статьи должен содержать введение, постановка задачи, цели, история, методы исследования, результаты/обсуждение, заключение/выводы - межстрочный интервал - 1, отступ «красной строки» -1,25 см, выравнивание по ширине.

Таблицы, рисунки необходимо располагать после упоминания. С каждой иллюстрацией должна следовать надпись. Рисунки должны быть четкими, чистыми, несканирован-ными.

Все аббревиатуры и сокращения, за исключением заведомо общеизвестных, должны быть расшифрованы при первом употреблении в тексте.

Сведения о финансовой поддержке работы указываются на первой странице в виде сноски. Список литературы. В тексте ссылки обозначаются в квадратных скобках. Ссылки должны быть пронумерованы строго по порядку упоминания в тексте. Первая ссылка в тексте на литературу должна иметь номер [1], вторая - [2] и т.д. Ссылка на книгу в основном тексте статьи должна сопровождаться указанием использованных страниц (например, [1, 45 стр.]). Ссылки на неопубликованные работы не допускаются. Нежелательны ссылки на нерецензируемые издания (примеры описания списка литературы, описания списка литературы на английском языке см. на сайте журнала http: bulhistphaa.enu.kz в образце оформления статьи).

В конце статьи, после списка литературы, необходимо указать библиографические данные на русском и английском языках (если статья оформлена на казахском языке), на казахском и английском языках (если статья оформлена на русском языке), на русском и казахском языках (если статья оформлена на английском языке).

Сведения об авторах: фамилия, имя, отчество, научная степен, должность, место работы, полный служебный адрес, телефон, e-mail - на казахском, русском и английском языках.

6. Рукопись должна быть тщательно выверена. Рукописи, не соответствующие техническим требованиям, будут возвращены на доработку. Возвращение на доработку не означает, что рукопись принята к опубликованию.

7. Работа с электронной корректурой. Статьи, поступившие в Отдел научных изданий (редакция), отправляются на анонимное рецензирование. Все рецензии по статье отправляются автору. Статьи, получившие отрицательную рецензию к повторному рассмотрению не принимаются. Исправленные варианты статей и ответ автора рецензенту присылаются в редакцию. Статьи, имеющие положительные рецензии, представляются редколлегии журнала для обсуждения и утверждения для публикации.

Периодичность журнала: 4 раза в год.

8. Оплата. Авторам, получившим положительное заключение к опубликованию необходимо произвести оплату по следующим реквизитам (для сотрудников ЕНУ им. Л.Н. Гумилева - 4500 тенге, для сторонних организаций - 5500 тенге):

Реквизиты:

1) РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО «Банк ЦентрКредит»

БИК банка: KCJBKZKX ИИК: KZ978562203105747338 Кбе 16 Кпн 859

2) РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО «Bank RBK»

Бик банка: KINCKZKA ИИК: KZ498210439858161073 Кбе 16 Кнп 859

3)РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО «ForteBank»

БИК Банка: IRTYKZKA ИИК: KZ599650000040502847 Кбе 16, Кнп 859

4)РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК

АО «НародныйБанкКазахстан»

БИК Банка: HSBKKZKX

ИИК: KZ946010111000382181

Кбе 16

Кнп 859.

Редактор: Е.Б. Сыдьщов

Шыгарушы редактор: К. Ж. Жумабекова

Дизайн: К. Ж. Жумабекова

Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттыщ университетшщ Хабаршысы. Тарихи гылымдар. Философия. Дштану сериясы. -2019. - 2 (127). - Нур-Султан: Е¥У 114 б. Шартты б.т. -6,3 Таралымы - 25 дана

Мазмунына типография жауап бермейдг.

Редакция мекенжайы: 010008, Нур-Султан к., Сатпаев кешес1, 2. Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттъщ университет Тел.: +7(7172) 709-500 (1шю 31-357) Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттъщ университетшщ баспасында басылды

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.