Научная статья на тему 'Дәстүрлі қазақ мәдениетіндегі қару-жарақтардың символдық қолданысы (тарихи-этнографиялық материалдар негізінде)'

Дәстүрлі қазақ мәдениетіндегі қару-жарақтардың символдық қолданысы (тарихи-этнографиялық материалдар негізінде) Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

152
60
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
қАЗАқ қАРУ-ЖАРАғЫ / қАРУ-ЖАРАқ СИМВОЛИКАСЫ / КөШПЕНДіЛЕРДің СОғЫС өНЕРі / САЛТ-ДәСТүР / ДәСТүРЛі МәДЕНИЕТ / КАЗАХСКОЕ ВООРУЖЕНИЕ / СИМВОЛИКА ОРУЖИЯ / ИСКУССТВО ВОЙНЫ КОЧЕВНИКОВ / ТРАДИЦИИ / ТРАДИЦИОННАЯ КУЛЬТУРА / KAZAKH WEAPONS / WEAPONS SYMBOLISM / NOMADS' ART OF WAR / TRADITIONS / TRADITIONAL CULTURE

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Кумисова А.О.

Осы мақалада берілген тарихнамалық шолудан, қазақ қару-жарағының пайда болуы, зерттелу тарихы, қолданылу тактикасы, түр сипаттық белгісі жайлы яғни, қару-жарақтар соғыс құралы ретінде зерттелген еңбектердің басым екендігін байқауға болады, ал қару-жарақтың символдық қызметтері жөнінде жалпылама түсінік түрінде ғана айтылып өтілген. Сондайақ, оның магиялық күшке ие екендігі, қазақ ұлтының салт-дәстүрлік мәдениетінде, екі ел арасындағы бейбітшілік пен достық қарым-қатынастық символы негізіндегі қызметін есепке ала отырып, әр түрлі этнографиялық деректерді жинақтап, оны талдау жұмысы жасалынды. Қару-жарақтың символдық қолданысын тақырыптық ұстаным ретінде ол тек соғыс қаруы ғана емес, сонымен қатар қазақтың дәстүрлі әдет-ғұрыпында, күнделікті тұрмыс-тіршілігінде түрлі мән-жайды білдіргендігі, батырлардың дәреже белгісін көрсеткендігі, адам ойын астарлап жеткізетін қызметінің маңыздылығы мен мағынасына қарай жекеленіп зерттеліп отыр

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SYMBOLIK USE OF WEAPONS IN TRADITIONAL KAZAKH CULTURE (BASED ON HISTORICAL AND ETHNOGRAPHIC MATERIALS)

This article discusses the historiographical review of the emergence of Kazakh weapons, the history of formation, the tactics of use, the specic characteristic value, i.e., weapons studied as a means of war, and about other symbolic functions of weapons described in a generalized form. In addition, work was carried out on the synthesis and analysis of various data on its magical power, its activities in the customs and traditions of the Kazakh people, symbols of peace and friendship between the two countries. In this article, based on historical and ethnographic materials, as a thematic approach to the symbolic use of weapons, it is studied not only as military weapons, but also in the traditional Kazakh custom, everyday life, indicates the insignia of the batyrs, in importance and meaning.

Текст научной работы на тему «Дәстүрлі қазақ мәдениетіндегі қару-жарақтардың символдық қолданысы (тарихи-этнографиялық материалдар негізінде)»

ЕХТАР 03.61.91

А.О. Кумисова

Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттыцуниверситетг, Нур-Султан, Казахстан

(E-mail: aiko_89@mail.ru)

Дэстурл1 казак мэдениетшдеп кару-жарактардыц символдык колданысы (та-рихи-этнографиялык материалдар нетшде)

Ацдатпа: Осы макалада берiлген тарихнамалык шолудан, казак ^ару-жарагыныц пайда болуы, зерттелу тарихы, колданылу тактикасы, typ сипаттык белгiсi жайлы ягни, кару-жарактар согыс к¥ралы ретiнде зерттелген ецбектердщ басым екендiгiн бай^ауга болады, ал кару-жарактыц символдык кызметтерi жвнiнде жалпылама TYcrniK тYрiнде гана айтылып втiлген. Сондай-ак, оныц магиялык кYшке ие екендт, казак ултыныц cалт-дэcтYрлiк мэдениетiнде, ею ел арасындагы бей-бiтшiлiк пен достык карым-катынастык символы негiзiндегi кызметш есепке ала отырып, эр тYрлi этнографиялык деректердi жинактап, оны талдау жумысы жасалынды. Кару-жарактыц символдык колданысын такырыптык устаным ретiнде ол тек согыс каруы гана емес, сонымен катар казактыц дэcтYрлi эдет-г^рыпында, кYнделiктi турмыс-пршшпнде тYрлi мэн-жайды бiлдiргендiгi, батыр-лардыц дэреже белгiciн кврcеткендiгi, адам ойын астарлап жеткiзетiн кызметшщ мацыздылыгы мен магынасына карай жекеленiп зерттелш отыр.

Тушн свздер: казак ^ару-жарагы, кару-жарак символикасы, квшпендшердщ согыс внер^ салт-дэстур, дэcтYрлi мэдениет.

DOI: https://doi.org/10.32523/2616-7255-2019-129-4-71-80

Тарихи-этнографиялык ецбектерд1 саралай келе, тарихи мацызы бар, взект такы-рыптардыц б1р1 - кару-жарак екендЫн кврем1з. Оныц пайда болуы, даму тарихы кашан да мацызды сипатка ие болып отырады. ^азак кару-жарагынан ецбек жазган галымдары-мыз бар. Осы галымдардыц ецбектершде, кару-жаракты эскери ютщ мацызды ажырамас б1р бвлш ретшде карастырады. Олар кару-жарактыц пайда болуы, колданылуы, даму та-рихын терещрек зерттеген. Ал кару-жарактыц символдык колданысы жайлы жалпы шолу т^ргысынан жазып вткен [1, 11 б.]. ДэcтYрлi казак тарихындагы кару-жарактыц символдык колданыстары мол: эдет-г^рыпта, салт-жоралгыларда, батырлар жырында влец жолдары аркылы бершп отырган. Осы макалада кару-жарактыц тек согыс к^ралы гана емес, символдык кызметтершщ де дэcтYрiмiзде кещнен колдангандыгына баса назар аударылады.

XVIII-XIX ff. казактыц мэдениетш, эдет-г^рыпын вз жазбаларында жазып вткен б1рнеше шетелдш Fалымдар бар. Олар орыс жэне еуропалык зерттеушшер - Т.В. Аткинсон, П.С. Паллас, И.Г. Георги, И.П. Фальк, Дж. Кэстль, П.И. Рычков, В.В. Радлов, А.И. Левшин, С.Б. Броневский, Б.Залеский, А.Тереножкин т.б. авторлардыц ецбектерш атап кврсетуге болады [2, 4 б.]. Мэселен, А.Левшиннщ ютабында казак зиратыныц кабырFаларына са-лынFан найза, садак, жебе сиякты кару тYрлерi туралы мэл1меттер бар. Ал, А.Тереножкин вз ецбегшде Жантай, Байымбет, Актепе сиякты кYмбездi мазарларFа cалынFан суреттер туралы айта келш, олардаFы сюжеттердщ шецбер1 анимистикалык туашкке непзделген, яFни влген адам о дYниеге барFанда кажеттшктердщ бэр1мен (ислам дшше дешн) каб1рге влген адаммен кылыш, садак, жебе жэне т.б. кажетт заттарын, сондай-ак мшген атын б1рге квметш болса, ал ислам дЫн кабылдаFаннан кешнп уакыттарда олардыц орнына сол зат-тардыц бейнесш, басына т¥рFызылFан к^рылыстыц вн-бойына салатын болFан деген тк1р бшд1ред1 [1, 5 б.].

Казак кару-жарактарыныц алFашкы толык сипаттамалары, жасалу технологиясы, суык жэне от кару турлер1 жайында, т^^ыш казак Fалымы атанFан Ш.Уэлихановтыц ецбектершде жазылFан [3].

Ресей галымы Г.И. Семенюктщ «Оружие, военная организация и военное искусство казахов в XVII-XVШ вв.» атты ецбепнде, казак каруыныц жекелеген тYрлерi мен колда-нылуы жайлы жалпылама тYсiнiктеме берiледi [4, 269-272 бб.].

Дазакстандык галымдардыц iшiнде, казак каруын жете зерттеген, осы такырыпка елеулi ецбепн арнаган Д.С. Ахметжановтыц «Жараган темiр кигендер» атты кiтабын ерек-ше атауга болады. Онда согыс куралдарын аткаратын кызметiне карай екi топка бeледi [5, 46 б.]. Бiрiншiсi, Шабуыл куралдарын - «кару», екiншiсi, корганыс куралдарын - «жарак» деп атайды. Т.К. Алланиязовтыц «Военное дело кочевников Казахстана», А. Чотбаевтыц «Дазак даласыныц ежелгi адшпелтертш кару-жарактары» атты ецбектершде де кару-жа-рактарды согыс куралы ретiнде жан-жакты карастырган.

Салт-дэстYрiмiздiц тарихи келбетш, казак мэдениетiндегi емшiлiк жYЙесiн керсе-тетiн, жалпы турмыс-тсршшшне байланысты Отандык галымдарымыздыц бiрнеше ецбек-терi бар. Сол ецбектердщ iшiнде, казак кару-жарагыныц символдык кызметтерiне жалпы шолу жасап eтiлген. Мысалы, «Реликты доисламских веровании в семейной обрядности казахов (Х1Х-начало ХХ в.)» атты Э.Т.Телеубаевтщ, «^рю тiлдерiндегi табу мен эвфе-мизмдер (салыстырмалы лингвистiк зерттеу)» атты Э.Д. Ахметовтыц, Н.Элiмбай, М.С. Муканов, Х. Аргынбаевтыц «Традиционная культура жизне обеспечения казахов» ецбектершде кару-жарактыц этномэдени кызметтерi сипатталады [5, 8 б.].

Дару-жарак туралы кеп мэлiмет беретiн басты дерек ^здершщ тагы бiр тобы - ка-зактыц ауыз эдебиетшщ батырлар жыры мен дэстYрлi халык дастандары. Мысалы: «Добы-ланды батыр», «Алпамыс батыр», «Дамбар батыр», «Ер Едiге», «Ер Таргын», «Дырымныц кырык батыры», «Абылай хан» т.б. казак халкыныц эпостык, лирикалык жырларынан, тарихи толгаулардан айкын кeремiз [6, 115 б.]. Галым М.Д. Дауытбекова «Дазак батырлары-ныц кару-жарак тYрлерi мен эскери eнерi» атты макаласында: «Дазактыц байтак жершщ болуы, бiрiншi кезекте казак батырларыныц ерен ецбепнщ жемiсi дей келе, батырлар ка-ру-жараксыз жYрмейтiн, Yнемi жауга карсы туруга дайын болды, кару-жаракты кие тутты» деп жазады [7,15 б.]. Дазактыц дэстYрлi мэдениетшде кару-жарак тек согыс куралы гана емес, сонымен катар кYнделiктi тсршшк камында eзiнiц символдык кызметiн коса аткарып жYргендiгiн жогарыда айтып eттiк. Ендi тeменде сол каруларга тарихи-этнографиялык си-паттама берейiк.

Дазак кару-жарактарыныц iшiнде канжар мен пышак кeмекшi кару кызметiн аткара-ды. Бул карулардыц ескi атауы, казактыц туцгыш галымы Ш.Уэлихановтыц айтуы бойын-ша: «селебе» деп аталган екен. Ш.Уэлиханов бул каруды жартылай кылышка уксатады [2, 109 б.].

Данжар кынапка салынып, белге тiгiнен iлiнедi. Дынап - терiден, металдан эшекей-ленш жасалынады. Батырлар ак канжар устанатын болган. «Ак канжар» мыкты кушке ие батырдыц белгiсi ретiнде колданылган. Мысалы, «Батырлар жырыныц басты каhарманы - Алпамыстыц батырлык кYшi жауынгерлш жорыктарда ерекше кeзге тYседi. Ол калмак батыры Таймасты жекпе-жекте табанына салып, калыц калмак колымен жападан-жалгыз шайкаска шыгады:

...Ак канжарын суырып, Заманасын куырып, Атыменен калмакты Ею бeлiп тастады» [8, 84 б.]

Ал, пышактыц тарихына токталар болсак, ец алгашкы пышактарды тастан, CYЙектен жасап, кYнделiкгi турмыстык кажеттiлiкте колданды. Осыдан 5 мыц жыл бурын адамзат металды eндiрiп, оны тYрлi кажеггiлiкге пайдалануды YЙрендi. Осылайша, пышакты мыс пен коладан жасай бастады [9, 74 б.]. Эндiрiстiк тeцкерiс басталган кезде пышакты колдан жасау сэннен шыгып, ягни колeнер буйымдарын зауытта жасалган пышыктар алмастыр-

ды. Ол кезде пышактыц курылымымен катар, материалы да eзгередi жэне пышактыц куны тYсiп, сапасы артады. Пышактыц бYктемелi тYрлерiн де кецiнен шыгара бастады [10, 134 б.].

Пышак - тек согыс каруы жэне турмыстык кесу куралы гана емес, сондай-ак дэстYрлi мэдениетiмiзде символдык кызмегтерiн коса аткарып келедi. Дазактыц салт-жоралгыла-рында жаца туган нэрестенi бесiкке салу дэстYрi бар. Ал, бесiкке салмас бурын баланы коргау, тiлден, ^з тиюден сактау ырым-тыйымдары жасалынады. Осы максатпен ец ал-дымен темiр мен оттыц коргаушы кYшi бар деген ежелп угымга CYЙене отырып, нэрестенiц жастыгы астына «Бiсмиллэ» деп пышак немесе кыска бойлы канжар койылады жэне де осы койылган пышакты баска бiреулерге беруге болмайды (балалардыц ауырып калмауы Yшiн) [11, 43 б.]. Муныц койылу себеб^ жын-шайтаннан, жамандыктан коргайды деп сен-дi. Бабаларымыздан калган дэстYрiмiзде, пышакты eзге адамга тарту барысында, Yшкiр жYзiмен беруге болмайды. Эйткенi, оны жаман ырымга, «eшпендiлiкке, кекшiлдiкке, сол адамга деген сый курмегтiц болмауына» балаган. Пышакты дастаркан Yстiнде тш калды-руга болмайды [11, 48 б.]. ЖYзi жогары карап жаткан пышак кeрсе, оны жанына жаткызган. Пышак осылай жатуы кажет, эйтпесе ол бiреудiц eлiмiн тiлейдi. Пышактыц жYзi шалка-сынан жатса, сол YЙдiц малы пышакка iлiнедi деп болжам жасаган.

Тагы бiр символдык кызмет ретiнде, емшiлердiц адам емдеу шараларында колданы-латын эдiс-тэсiлдерiн айтамыз. Мысалы, наукастарды пышакпен сипау аркылы оныц бой-ындагы жын-шайтан мен ауыр касiрегтерiн сыртка шыгарады деген тYсiнiк калыптаскан [12, 128 б.].

Балта - eткiр жYЗдi, агаш шабатын сабы бар курал. Ол неолит дэуiрiнен бастап колда-нылып келедi. Алгашкы кезде балта сапсыз болган, сапталган балталар мезолит дэуiрiнде жасала бастады. Археологиялык казбалар нэтижесшде мезолит дэуiрiнде жасалган агаш сапты балталар табылды, эдетте сап ретшде Yшкiр агаштар тацдалынып, кесетiн тусы кай-ыспен немесе агаш кабыгымен шапталган. Кей жагдайларда агаш саптыц орнына киiк мYЙ-iзi пайдаланылган, ол балтаныц колдан тайып кетуше, майысып немесе сынып калмауына жагдай жасаган. Жауынгерлiк балта урыс куралы ретшде орта гасырдан бастап колданыска ендi. ¥рыс кезiнде жаяу эскер жауынгерлерi мен атты эскер жауынгерлерi каруланды [9, 18 б.]. Айбалта да согыс каруы ретшде бiрнеше кезецдер барысында, тYрлi формада калып-тасып отырды. Сак, скиф заманындагы айбалталар екi жYЗдi болды жэне оны «сагарис» деп атаган. Алгашында балтага уксас болып келген «чекан» деп аталатын кару тYрiн коса пайдаланган. Бiрак ол шабу аркылы емес, тесу аркылы жаракат салатын, басыныц екi жагы да ютш болып келген кару тYрiн колданган.

Дазактыц дэстYрлi бес каруыныц бiрi аталатын кару тYрi - балта (айбалта) болып табылады. Оныц ею бeлiгi бар. Бiрiншi бeлiгi «басы», екiншi бeлiгi «сабы». Басыныц са-бымен тYЙiскен жерi «сагагы» делшедь

Шабысканда кулаштап, Балта да шiркiн шыдамай, Сынып тYCтi сабынан. Шынтасулы Тeрехан [5, 81 б.].

Дазак батырлары колданган айбалта тYрлерiнде сак, скиф, сарматтар заманында (б.э.д. IV - III г.) пайда болган барлык формалары XVIII - XIX гасырга дешн сакталган. Д.С. Ахметжановтыц «Жараган темiр кигендер» атты ецбегiнде кeрсетiлген мэлiмет не-гiзiнде, Санкт-Петербургтегi этнография музешнде сабына канжар жасырылган айбалта-ныц да болгандыгын кeремiз. Айбалтаны ою^рнекпен эшекейлеген. Бул туста дэстYPдiц непзшде дiни-магиялык ырым жатыр. Мысалы, Боран батырдыц айбынынан, eткiр сем-сершен, калтасыныц астындагы балтасынан корыккан жезтырнак акырын шегiнiп барып, жым-жылас болды деген ацызды мысал етедi [5, 86 б.]. Кейбiр балталардагы ою^ток^ сусты келбетiнiц eзi, жаудыц коркыныш сезiмiн ояткан деседi.

Казак усталары тек карапайым балталар гана емес, сондай-ак атакты батырлар мен бай адамдардьщ беделiне карай басы да, сабы да неше тYрлi ою-ернектермен безендiрiлген кYмiс басты балталар жасаган. Оган мысал ретiнде Казакстанныц Орталык мемлекеттiк муражайы мен Санкт-Петербургтегi антропология жэне этнография муражайыныц корла-рындагы балталарды атауга болады [1, 42 б.].

Казактар темiр-терсекке кейде Yрейлене, кейде сYЙсiне карай келiп, оныц шипалы жэне коргаушы касиеттерiне деген сенiмдерi калыптаскан. Айталык, жын-шайтаннан коргану Yшiн беактш астына балга немесе балта, кайлы тектес аспаптар тастайтын болган. Бул куралдардыц сикырмен катар, темiрдш коргаушы жэне де Yрей тудырушы сипаттары кэдеге аскан. Темiр катты зат ретiнде касиеттi саналган [11, 131 б.].

Казактыц бiр ацызында, кенеде балталы жел атты штш ауруы болган. Сол ауруды емшiлер: «сен балта жел болсац, мен балта иеамш» деп айтып, балтаны iшi тусына сYЙкей отырып емдейтiн болган [13, 233 б.].

Еам беру - ете кене, мацызды жэне кажеттi гурып. Казак халкында жеке есiмдердi саралау себебьантропонимы эр тYрлi болуы мYмкiн. Мал багу, табигат кубылыстары,тYCтi металл, асыл тас, жер аты тагы баска тYрлерiмен байланыстырылган [14, 138 б.]. Ертеде ер еамдерш коярда да карудыц символдык кызметi байкалады. Мысалы, табигат койнауын-да калып койып босанган нэресте кiндiгiн балтамен шапса немесе кырагы, батыр, мыкты каhарман болсын деген оймен ул бала еамш «Балтабай», «Батыр» деп койган.

Камшы. Казак камшысы Yш белштен - саптан, ерiмнен жэне екеуш жалгастырып туратын алаканнан турады. Камшыныц сабы негiзiнде агаштан, соныц шшде ыргайдан немесе тобылгыдан жасалынады. Оныц колга устайтын жерi былгарымен капталынып, соцына бYлдiрге тагылады. Сондай-ак сабы тау ешюмен киiктiц мYЙiздерiнен жэне елш-тiц сирагынан жасалган камшылар да кездеседi. Ал - камшы ерiмiне келсек, ол - iрi ка-раныц терiсiнен иленген кайыс таспалардан ерiледi. Оны эртYрлi кылып еру Yшiн таспа санын 4-тен 32-ге дейiн езгертiп отырган. Камшы - деректерге CYЙенсек, еткен уакыттар-да кешпелi малшыныц кYнделiктi колданатын затынан баска бiрнеше функцияларды да аткарган. Ол: катерлi кару ретшде З. Самашев, Ж. Жетiбаевтыц «Казак петроглифтерЬ» ец-бегшде, гурыптык-магиялык зат ретшде де кещнен колданган [1, 54 б.].

КС. Ахметжановтыц «Казактыц дэстYрлi кару-жарагыныц этнографиясы» атты ец-бегшде, камшыны казактыц бес каруы санатына жаткызбайды. Эйткенi оны батырлар гана емес, атка мiнген эр адам (еркек, эйел, жас, кэр^ жэне мал баккандардыц бэрi устаган. Камшы эдетте малды жэне кул иеленушi когамда пайланылган дейдi [2, 86 б.]. Оган байла-нысты араб эмiршiлерiнiц насихаттарынан Yзiндi кел^редг «О, мусылмандардыц эмiршiсi! ... Ол (Алла тагала) саган халыкты эдшд^е устап отыру Yшiн Yш зат бердг байлыц, семсер жэне цамшы. Байлыкпен сен кедейлiкке тоскауыл коюыц керек. Семсермен сен халыкты езушiлердi куртуга мiндеттiсiц, ал кYнахарларды камшымен жазалауыц тиiс... » - бул жерде камшыны кару ретшде кез-келген адам колданыла алмайтынын байкауга болады. [1, 55 б.].

Казактарда жэне Еуразияныц далалык белдеулерiн мекендеген баска да халыктарда камшыны кару есебшде негiзiнен кылыш немесе семсер жумсауга турмайтын карсыласы-на, ат сайысында, ац аулаганда, сондай-ак «барымтада» колданган ( сот шешiмi бойынша, малын айдап экету) [15, 159 б.].

Кару есебшде колданылатын камшыларга - дойыр, дырау, жыланбауыр жэне т.б. камшы тYрлерi жатады. Олардыц сабы салмакты, ерiмi жуан жэне узындау болып келедi.

Камшыны кару ретшде колдану кiм керiнгеннiц колынан келе бермейдь Оны кару ретiнде тек жауынан коргана алатын не жайратып салатын адамдар - камшыгер-батырлар гана колдана алады. Камшыгерлiк тума кабшет емес, ол адам бойындагы тездш пен ептiлiк, дэлдiк пен мергендш, еткiрлiк пен батылдык, карулылык, катты колдылык пен сескенетiн серттiлiк сиякты iшкi касиеттермен уштасып жататын мамандык [1, 55 б.] дейдi. Камшы-

ныц баска аткаратын символдык кызметше магиялык функциясы, баксылык, емшшкпен байланысты болып келедь

Шыгыста босана алмай жаткан эйелдердi босандыруда кeншi руынан шыккан эйел баксы Бeшекейдiц аты шыкты. Акпарат берушiлердiц мэлiметiнше, баксыда тек сары-ала камшысынан баска ешкандай курал-сайман болмаган. Сырткы келбетi жагынан ол катал кeрiнетiн. Дамшыны YЙiрiп бар ^шпен киiз YЙдiц кабыргаларын согып койып, ол келесi эндi орындайтын дейдг

Шык, албасты, шык деймiн, Шыкпайынша кетпеймiн, Еайып ерен, кырык шштен, Даhарыцды тeк деймiн! Барак батыр, Дабанбай, Данжыгалы Бeгенбай, Даз дауысты Дазбек, Даhарыцды тeк деймiн! Дабыргасын сeк деймiн! 1шке кiрген албасты, ^рген кYнiц кeп деймiн. Долыма камшы ап келдiм, Жыныцды сенiц кагайын. Долыма балта ап келдiм. Басыцды сенiц кагайын, Долыма от ап келдiм, Шашыцды талдап жагайын. Шык деген соц, шык деймш! Уф-ф, пэлекет, кет деймш!

Осы кезде ол eзiнiц камшысымен киналып жаткан босанушы эйелдi согады [13, 226 б.]. Х1Х гасырдыц соцында Торгай даласында Тeбет (аргын тайпасыныц кырык мылтык руынан) баксы eмiр CYрген. Эмiрiнiц соцгы сэгтерiнде оныц эруактары кызыныц кызына eтетiндiгiн айткан. Шынында да оныц жиен немересi Назипа шаман болды. 10 жасында ол eте коркынышты тYC кeрiп, соныц салдарынан оныц аягы сал болып калады. Бiлгiш адамдар бул жагдай эруактардыц кысымынан деп айтады. Оны Марал ишан мешiтiне зиярат етуге жэне бата кылуга алып барады, соныц нэтижесiнде ол сыркатынан айыгып кетедi жэне шаман болады. Назипа баксы кобыздыц CYЙемелдеуiмен жэне сабы кызыл тобылгыдан жасалган камшымен зтр салады. Шамандык эн салуда ол ец алдымен пайгамбарлардан, содан соц эулиелерден, одан кешн гана, eзiнiц кызметшiлерiнен кeмек сурайды. Сыркатты аныктаганнан соц ауыратын жерлердi камшымен нускайды. Соцында Назипа шамандык эрекеттен бас тарткандыктан екi аягынан да кайта айырылып калган деседi [13, 228 б.].

Хадиша баксы (Шымкент облысы Дызылкум ауданы, 1899 жылы туган). Оныц анасы мен эжесi де шамандар болган. Жын оган тYсiнде Yлкен кулакты адам бейнесiнде келш, камшыны алуга мэжбYрлейдi, ягни сол аркылы шамандыкты кабылдауды мiндегтейдi. Ол узак уакыт бойы шаман болудан бас тартып жYредi. Оныц сенiмi бойынша, соныц салдарынан ол жарын, балаларын жогалтып, денсаулыгынан айырылган. Бiрде эруак жогарыда, YЙ шшщ тeбесiнде отырып оган: «Долыцды соз, бата беремш» дейдi. Ол жауап ретшде: «Ойбай! Жан Yшiн!» деп айкайлап жiбередi. Эруак оныц сeздерiн гYзетiп: «Ойбай!» деме «Бисмилля!» деп айт дейдь Осылайша Хадиша эруактыц батасын, шаманныц камшысын алып, нэтижесшде баксы болады [13, 232 б.]. Хадиша, эжес мен анасынан калган ею шамандык камшыны eзiне мура етiп алады. Оларды жастыгыныц астында, ак матага орап сактайтын дейдi.

Тагы айта кететш жайт, ертеде мал шаруашылыгында курык, камшы, бишш, нокта, буйда да магиялык касиетке ие болган, бул заттардан аттап етуге тыйым салынган. Камшы-ны жын-шайтан, жылан-жэндштен коргайтын касиет бар деп санап, беактеп нэрестенщ жастыгы астына койган. Егер иесi малын сатса, жогарыда аталган заттарды бермеген, ей-ткеш онымен бiрге барлык береке-байлыгы коса кетш калады деп сенген. Бул ережелердi урылар да устанган, олар жылкы урлаганда нокта-жYгенiн т.б. алмаган [13, 275 б.]. Ка-зактарда «0мiр - камшыныц сабындай кыска» деген накыл сезде бар.

Садак жэне садак огы. Казак жершде мылтык пайда болганга дейiн кещнен колданы-ста болган карулардыц бiрi. Сондыктан ол - осы халыктардыц бейнелеу енерi мен эпика-лык шыгармаларында кернектi орын алган. Казак жагы - жартастар мен суреттерден, сон-дай-ак этногрфиялык материалдардан байкасак негiзiнен кYрделi немесе курамалы жэне де карапайым жактардыц да кездесетшш З. Самашев, Ж. Жетсбаевтыц «Казак петроглифтерЬ» ецбегшде атап етедi.

Жакты тарта бшу (ату) юм-кершгеншц колынан келе бермейдi. Оны енердш бiр тYрi деп есептесек, ал якут халкында ол - бiр жастан екiншi бiр жаска етудi бiлдiредi екен. Оны осы халыктыц: «Бала, садакты Yш рет шсец (тартсац), Yлкен жiгiт боласыц» - деген мака-лынан байкауга болады. Ал казактарда тарихтан белгiлi, бул садак ату id Yлкен енермен тецеспршп, батырлык шеберлiгiнiц болуын талап етедi жэне улттык ойын тYрiнiц бiрi бо-лып саналады. А. Левшиннщ жазабаларында, казактар садакты тек жерде козгалмай турып атып коймай, сондай-ак аттыц Yстiнде шауып келе жатып тарта бiлген. Кейбiр мергендер алдынан жогары карай лактырылган кулакшын мен жYзiктi атып тYсiрген дейдi «Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацкой орд и степей»- ецбегшде [16, 312 б.].

Садактыц атар огын - жебе деп те атайды. Ол металдардан, ал сабы агаштан жаса-лынган [2, 97 б.]. ДэстYрлi казак салтында садак огымен ушыктау ырымы болган. ¥шык женiндегi бiр эдеби дерекп F.МYсiреповтыц шыгармасынан байкаймыз: Есеней сол аягын Yзецгiге салып кетерше бергенде садак огы келiп кадалады. «Есеней ат жалын кушып козга-ла алмай калды. Есенеймен Yзецгiлес жYрген Сэдiр, МYсiреп, Артыкбай батырлар Есенейдi коршай турып, ем-домдарын жасады. Эуелi Енисейдiц аркасында шаншылып турган окты жулып алып, кан соргалай женелген жарасын сол окпен ушыктайды. ¥шык, ушык, ушык! Дауасын бере кер пайгамбар ЖYсiп. ¥шык, ушык, ушык, ¥шыктаган бiз емес, Алдай кара баксы пушык... ¥шык, ушык, ушык!». ¥шыкты тэуiп, молда, жай гана емшшк касиетi бар адамдар да жасай берген [13, 237 б.]. ТYЙреп жаракат салатын кару тYрi - Найза. [2, 113 б.]. Бул кару тYрi ертеден пайда бо-лып, казактыц дэстYрлi бес каруы санатына енедi жэне де кецiнен колданыста болган. Х1Х гасырдагы жазбаша деректерде еткен гасырларда казактар мYмкiншiлiгi болмаган жагдай-да тек агаш сап тданде жебесiз (бас жагы кYЙдiрiлiп Yшкiрленген) найзаны да колданганы туралы мэлiметтер бар [17, 12 б.].

Ш. Уэлихановтыц «Вооружение киргиз в древние времена и их военные доспехи» атты ецбегшде, найзаныц саптары агаштан жасалынып, узындыгы Yш метрден асатынын жэне колданылу тактикасы жайлы жазган [18, 465 б.].

Жауынгерлiк найза, CYЦгi басына эртYрлi дэреже белгiлерi ретiнде ту, байрац, цыл не жгбек шашац, жалау (желек) тагатын. Ту - колбасылык, байрац - эскербасылык дэреже белгiсi, ал mYcmi жалау - эскер белштершщ айыру белгiсi болды [5, 70 б.]. Сонымен бiрге, жауынгер кару жумсаган кезде шашактыц желкiлдеген козгалысын карсыласка карудыц басыныц багытын байкатпауга пайдаланган [2, 116 б.].

Даралы ту. Дазакта жыл бойы «кара жамылып» отыру деген сез бар. Оньщ мэша ка-шан маркумга жыл етш, ас берiлгенше сеп жиналган, белдеуiне каралы ту iлiнген Yйде бес мезгiл дауыс айтылып, бес мезгш маркумныц аруагына арналган дуга окылып отырылган. Жогарыда каралы YЙдегi каралы ту туралы айттык. Бул бiздщ казiргi тYсiнiгiмiздегi жа-лау (флаг) емес. Ол адамныц жасына карай, султандар мен терелердщ нэсшдерше орай колдан жасалатын, сырык, найза басына байланган эр тYрлi тYCтi ту. Егер кайтыс болган адам бала болса, онда тудыц тYсi ац, егер Yлкен адам болса - цара, егер орта жастагы адам болса, жацагы тудыц бiр жагы ац, бiр жагы цара болады [15, 144 б.]. Бiздiц каралы ту деп жYргенiмiз осы. 0лiктi женелтудiц рэсiмi туралы М.Эуезовтыц «Абай жолы» эпопеясында тамаша баяндалган, содан кыскаша тарихи дерек келтсрешк: «Тобыктыныц белгiлi Yлкен-дерiнiц бiрi Бежей кайтыс болганда, Бежейдiц ез Yйiнiц жанына,осы елкедегi ец Yлкен YЙ - СYЙiндiктiц сегiз канат аппак Yйiн экелiп тiккiзген. Yй тiгiлiп болысымен, iшiне бетен жасау-жабдык кiргiзбей, тек есiктен терге дешн кiлем гана жайгызды. Оц жакка Yлкен cy^ ек тесек юрпздь Yстiн кемкерумен кара кiлеммен тепстеп болып, сол тесекке Бежейдiц CYЙегiн экеп салгызды. СYЙектi орналастырып болысымен, сол елш Yстiне тiккен ак YЙдiц оц жак белдеуiне ез колымен экеп кара тiктi». Тудыц тYсi елiктiц жасына байланысты деп жогарыда айтып еттiк [19, 177 б.]. Найзаныц басына каралы ту тсгу, елiктiц артын жыл бойы кара жамылып ^ту деген магынага ие болды.

Жауынгер бас кшмшщ кеп тараган тYрiнiц атауы - «дулыга». Ол согыста корга-ныштык кызметiн аткарады [5, 149 б.]. Ертеде кешпелi халыктарда согыс кезшде батырлар-ды бiр-бiрiнен айыру максатында, дэрежелiк белгiлерi тагылган, ягни ол тек корганыштык кызмет аткарып коймай, элеуметтiк статусын айыру белгiсiн де коса аткарган [20, 130 б.]. Бул туралы мэлiметтер жогарыда атап еткен Х1Х гасырдагы орыс авторларыныц жазбала-рында айтылады. Жалпы казак халкы бас киiмдi Yнемi кие тутып, оны тек биiкке койган.

Дазак халкыныц салт-дэстYрiнде езiндiк устанатын эдет-гурыптары, ырым-тыйымда-ры кеп. Бул тыйымдарды колданудагы негiзгi максат, когамда тэртiп орнату. Адам баласы-ныц емiрiне тек жаксылык тiлеу, бiреуге зиян келтiрмеу сынды накты кагидаларга багытта-лады. Сол ырым-тыйымдардыц шшен такырыбымызга катысты мысал келтiрейiк: ЖYктi эйелге суык кару санатына жататын пышак, ара, кайшы, баска да кару тYрлерiн кеземейдi. Егер кезенетш болса, ол шошынып мерзiмiнен бурын босанады деген ырым бар [21, 165 б.]. Ею кабат эйел ул тугысы келсе, еркектiц кару-жарагын, кыз тугысы келсе, жYзiк, сырга, моншак, кызыл тYCтi матаны жастыгыныц астына койып жатады.

«Халык айтса - калт айтпайды» тYC жэне оны жору, казак халкында ец iзгi тiлекпен тецдесушi ырымдар санатына жатады. ТYсiнде кару немесе мылтык керсе, дэулетi артып, мол табыска кенеледi. Аягы ауыр келiншек, тYсiнде кару керсе ул босанады. ТYсiнде пышак кайраса, кауiп-катер болады деп жатады. Дегенмен, тYCтi тек жаксылыкка жору керек жэне тYC жорушы адам ец жакын, езще тiлеулес, камкор жан болуы тшс. Эйткенi тYCтi калай жорысац, ецщде сол жорыганыцмен туспа-тус келесiц деген сешм басым.

Дазактыц салт-дэстYрi тунып турган тарихы бар, ерте заманнан калыптаскан айрык-ша мэдениет. Бул халык каруды емiр бойы кие туткан. Оныц кYшiн тек согыста гана колда-нып коймай, ^нделшт тiршiлiкте де мыкты каситiн ескерш, оны курметтеп тек биiк жерге шп коятын болган. Жогарыда келтсрген тарихи-этнографиялык деректерiмiз муныц дэлелi болары хак.

Эдебиеттер т1з1м1

1 Самашев З., Жетсбаев Ж. Казак петроглифтерi (кене тамыры мен сабактастыгы) -Алматы: «Иль-Тех-Ютап», 2005. - 134 б.

2 Ахметжан К. С. Казак дэстYрлi кару-жарагыньщ этнографиясы. - Алматы: «Алматы ютап» ЖШС, 2006. - 216 б.

3 Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в пяти томах. - Алма-Ата: Наука, 1985. - Т.4. -461 с.

4 Семенюк Г.И. Оружие, военная организация и военное искусство казахов в XVII-XVIII в.в. // Вопросы военной истории России XVIII и первой половины XIX веков. - М.: Наука, 1969. - с. 445.

5 Ахметжан К. С. Жараган темiр кигендер (батырлардыц кару-жарагы. Эскери енер^ салт-дэс^рлер^. - Алматы РГЖИ «Дэуiр» 1996. - 256 б.

6 Алланиязов Т.К. Очерки военного дела кочевников Казахстана. - Алматы: Фонд «ХХ1 век», 1997. - с. 94.

7 Дауытбекова М.К. Казак батырларыныц кару-жарак тYрлерi мен эскери енерь Эл-Фараби атындагы Казак ¥лттык университетi Каз¥У хабаршысы / тарих сериясы №2 (77), Алматы «Казак университета 2015.

8 Бейсенбаев Ф., Матыжанов К., Сэкенов С. Казак халык эдебиетi. Том-III. Алматы: Бшм. 1996. - 224 б.

9 Ракыш О. Кару - жарактар. - Алматы: «Аруна» баспасы. 2013. - 208 бет.

10 Худяков. Ю.С. Сабля Багыра: Вооружение и военное искусство средневековых кыр-гызов. - СПб.: «Петербургское Востоковедение», 2003. - с.192.

11 ЭжiFали С. Казак халкыныц дэстYрлерi мен эдет-гурыптары. 1-том: бiрт¥тастыFы жэне ерекшелiгi/ - Алматы: «Арыс» баспасы, 2005. - 328 б.

12 Телеубаев Э.Т. Казак халкыныц табетат мшажаты жэне емдеу магиясы. Том-1. - Алматы: «Алдо^ар» мэдениеттi дамыту коры, 2013. - 184.

13 Телеубаев Э.Т. Казак халкы этнографиясыныц мэселелерь - Алматы: Service Press, 2013. - 295 б.

14 Джелбудин Е.Т. Традиции и обычаи казахов. - Кокшетау: Мир печаты, 2010. - 336 с.

15 Казакстан. ¥лттык энциклопедия/ Бас ред.Э. Нысанбаев. - Алматы: «Казак энци-клопедиясыныц»Бас редакциясы, Т.2. - 1999. - 720 б.

16 Левшин А. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацкой орд и степей (Под общ.ред.акад. М.К. Козыбаева). - Алматы: «Санат», 2009. - с. 656.

17 Курылев В.П. Оружие казахов. // Материальная культура и хозяйстванародов Кавказа, Средней Азии и Казахстана. - Л: Наука, 1978. - 216 с. (4-22).

18 Валиханов Ч.Ч. Вооружение киргиз в древние времена и их военные доспехи // Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений. В 5-ти томах / Редкол: А.Х. Маргулан и др. - Алма-Ата: Издательство Академии наук Казахской ССР, 1961. - Т.1 - с.778.

19 Эуезов М. Абай жолы: Роман-эпопея.- Алматы: Жазушы, 2003. - Т.1. - 368 б.

20 Костюм народов Средней Азии. Историко-этнографические очерки. - М.: Наука, 1979. - с.240.

21 Кенжеахметулы С. Казак халкыныц турмысы мен мэдениеть - Алматы: «Алматы-кггап баспасы», 2010. - 384 б.

А.О. Кумисова

Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева, Нур-Султан,

Казахстан

Символическое использование оружя в традиционной казахской культуре (на основе исторических и этнографических материалов)

Аннотация: В данной статье дается историографический обзор, казахского вооружения, истории по явления, применения в военной тактике, видах вооружения, обращается внимание на то, что вооружение изучено как средство войны, а другие символические функции вооружения описывается лишь в обобщенном виде. Была проведена работа по обобщению и анализу различных этнографические данных о его магической силе отдельных видов оружия, ее применении в обычаях и традициях казахского народа, в качестве символических даров при установлении дипломатических отношений между двумя странами. В данной статье, в рамках изучения символического использования вооружения, оно изучается не только как военное оружие, но также и в качестве неотемлемой составляющей традиционных казахских обычаев, повседневного быта, института батырства.

Ключевые слова: казахское вооружение, символика оружия, искусство войны кочевников, традиции, традиционная культура.

A.O. Kumissova

L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan

Symbolik use of weapons in traditional Kazakh culture (based on historical and

ethnographic materials)

Abstract: This article discusses the historiographical review of the emergence of Kazakh weapons, the history of formation, the tactics of use, the specific characteristic value, i.e., weapons studied as a means of war, and about other symbolic functions of weapons described in a generalized form.In addition, work was carried out on the synthesis and analysis of various data on its magical power, its activities in the customs and traditions of the Kazakh people, symbols of peace and friendship between the two countries. In this article, based on historical and ethnographic materials, as a thematic approach to the symbolic use of weapons, it is studied not only as military weapons, but also in the traditional Kazakh custom, everyday life, indicates the insignia of the batyrs, in importance and meaning.

Key words: Kazakh weapons, weapons symbolism, nomads' art of war, traditions, traditional culture.

References

1 Samashev Z., Jetibaev J. Qazaq petroglifteri [Kazakh petroglyphs] («Il-Teh-Kitap», Almaty, 2005, 134 p).

2 Ahmetjanov Q. Qazaq dasturli qaru-jaraginin etnografiyasi [Ethnography of kazakh traditional weapons] (Almaty kitap, Almaty, 2006, 216 p).

3 Valihanov Ch. Sobranie sochinenii v pyati tomah [Collected works in five volumes] (Nauka, Almaty, 1985, 4, 461 p).

4 Semenuk G. Orujie, voennaya organizasiya I voennoe iskustvo kazahov v XVII-XVIII v.v.[Weapons, military organization and military art of the Kazakhs in the XVII-XVIII centuries]. Sbornik materialov dlya statistiki, Voprosi voennoy istorii Rossii XVIII I pervoy polovini XIX vekov (Nauka, Moscow, pp. 269-272).

5 Ahmetjanov Q. Jaragn temir kigender (batirlardin qaru-jaragi.Askeri oneri, salt-dasturleri) [They wear iron] (Heroes' weapons. Military art, traditions) (Dauir, Almaty, 1996, 256 p).

6 Allaniyazov T. Ocherki voennogo dela kochevnikov Khazahstana [Essays on the military affairs of the nomads of Kazakhstan] («Fond ХХ1 v», Аlmaty, 1997, 94 р).

7 Dautbekova М. Qazaq batirlarinin qaru-jaraq turleri men askeri oneri [Arms and military art of Kazakh heroes], QazUU habarshisi /tarih seriyasi, Аlmaty. №2 (77), 13-19 (2015).

8 Beysenbaev F., Matijanov К., Sakenov S. Qazaq haliq adebieti[Kazakh folk literature]. Tom-III (Bilim, Аlmaty, 1996, 224 р).

9 Raqish О. Qaru-jaraqtar[Weapons - Accessories] (Aruna, Аlmaty, 2013, 208 р).

10 Hudyakov Yo. Sablya Bagira: Voorujenie i voennoe iskusstvo srednevekovih kirgizov[Saber Bagyra: Armament and military art of medieval Kyrgyz] («Peterburgskoe Vostokovedenie», Sankt-Peterburg, 2003, 192 р).

11 Ajigali S. Qazaq halqinin dasturleri men adet-guriptari [Traditions and customs of the Kazakh people].Tom-I (Аris, Аlmaty, 2005, 328 p).

12 Toleubaev A. Qazaq halqinin tabigat minajati jane emdeu magiyasi [Nature of worship and treatment of the Kazakh people]. ^m-I (Aldongar madenietti damitu qori, Аlmaty, 2013, 184 р).

13 Toleubaev A. Qazaq halqi etnografiyasinin maseleleri [The issues of Kazakh etnography] (Service Press, Аlmaty, 2013, 295 р).

14 Djelbuldin Е. Tradisii i obichay khazahov [Traditions and customs of Kazakh] (Mir pechati, Kokshetau, 2010, 336 р).

15 Kazakhstan. Ulttik ensiklopediya [National Encyclopedia] Bas red. A. Nisanbaev ^m-2 (Qazaq ensiklopediyasinin bas redaksiyasi, Аlmaty, 1999, 720 р).

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

16 Levshin А. Opisanie Kirgiz-kazachih, ili Kirgiz-kaysatskih ord i stepey (pod obsy.red. academik М.К. Kozibaeva) [Description of the Kirghiz-Cossack, or Kirghiz-Kaysak hordes and steppes] (Sanat, Аlmaty, 2009, 656 р).

17 Kurilev В. Orujie khazahoh [Kazakh weapons]. Sbornik materialov dlya statistiki, Materialnaya kultura I hoziaistvo narodov Kavkaza, Srednei Azii I Kazahstana (Nauka, Leningrad,

1978, 216 р).

18 Valihanov Ch. Voorujenie kirgiz v drevnie vremena I ih voennie dospehi [Armament of the kirghiz in ancient times and their military armor]. Sobranie sochinenii. V 5-ti tomah. Redkol: А Н. Margulan I dr. Т.1 (Academik nauk Kazakhskoy SSR, Аlmaty, 1961, 778 р).

19 Auezov М.Abay joli: Roman-epopeya [The way of Abai: The Roman epopee]. Tom-I. (Jazushi, Аlmaty, 2003, 368 р).

20 Kostyom narodov Sredney Azii [Costume of the peoples of Central Asia] (Nauka, Moscow,

1979, 240 p).

21 Kenjeahmetuli S. Qazaq qalqinin turmisi men madenieti [The life and culture of the Kazakh people] (Almatikitap baspasi, Аlmaty, 2010, 384 р).

Автор туралы мэл1мет:

Кумисова А.О. - «Археология жэне этнология» маманды^ыныц 2 курс докторанты, Л.Н. Гумилев атындаFы Еуразия улттык университет^ А.Пушкин кеш. 12, Нур-Сул-тан, Казакстан.

Kumissova A.O. - PhD Student of the specialty «Archeology and Ethnology», L.N. Gumilyov Eurasian National University, A.Pushkin Str. 12, Nur-Sultan, Kazakhstan.

«Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университетшщ Хабаршысы. Тарихи гылымдар. Философия. Дштану» сериясы журналында макала жариялау ережес1

1. Журнал максаты. Мукият тексеруден еткен, гылыми кундылыктары бар тарих, археология, антропология, философия жэне дштану салаларыньщ барлык багыттары бой-ынша материалдар жариялау.

2. Журналда макала жариялаушы автор макаланыц кол койылган бiр дана кагаз нускасын Гылыми басылымдар белiмiне (редакцияга, мекенжайы: 010008, Дазакстан Ре-спубликасы, Нур-Султан каласы, Д. Сэтпаев кешесi, 2, Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университет^ Бас гимарат, 402 кабинет) жэне vest_hist@enu.kz электрондык по-штасына Word форматындагы нускасын жiберу кажет. Макала мэтшшщ кагаз нускасы мен электронды нускалары бiрдей болулары кажет.

3. Макалалар казак, орыс, агылшын тшдершде кабылданады. Сонымен катар, ав-тор(лар) шеспе хат усынуы керек.

Автордыц колжазбаны редакцияга жiберуi макаланыц Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университетшщ хабаршысында басуга келiсiмiн, шетел тiлiне аударылып кайта басылуына келiсiмiн бiлдiредi. Автор макаланы редакцияга ж1беру аркылы автор туралы мэлiметтiц дурыстыгына, макала кешiрiлмегендiгiне (плагиаттыц жоктыгына) жэне баска да зацсыз кешiрмелердiц жоктыгына кетлдеме бередi.

4. Макаланыц келемi 18 беттен аспауга тиiс (10 беттен бастап).

Макаланыц курылымы

5. ХГТАР http://grnti.ru/ - бiрiншi жолдыц сол жактауында;

Автор(лар)дыц аты-женi - жолдыц ортасында;

Мекеменiц толык атауы, каласы, мемлекет (егер авторлар эртYрлi мекемеде жумыс жасайтын болса, онда эр автор мен оныц жумыс мекемесi касында бiрдей белгi койылу керек) - жолдыц ортасында;

Автор(лар)дыц E-mail-ы - жакша iшiнде, курсивпен, жолдыц ортасында;

Макала атауы - жолдыц ортасында;

Аннотация (100-200 сез; макаланыц атауын мейлшше кайталамауы кажет; эдебиет-терге сiлтемелер болмауы кажет; макаланыц курылысын (кiрiспе, макаланыц максаты, мш-деттерi, карастырылып отырган сурактыц тарихы, зерттеу эдiстерi, нэтижелер/талкылау, корытынды) сактай отырып, макаланыц кыскаша мазмуны берiлуi кажет).

ТYЙiн сездер (6-8 сез не сез тсркеа). ТYЙiн сездер макала мазмунын керсетiп, мейлшше макала атауы мен аннотациядагы сездердi кайталамай, макала мазмунындагы сез-дердi колдану кажет. Сонымен катар, акпараттык^здеспру жYЙелерiнде макаланы жецiл табуга мYмкiндiк беретiн гылым салаларыныц терминдерiн колдану кажет.

Непзп мэтiн макаланыц максаты, мшдеттер^ карастырылып отырган сурактыц тарихы, зерттеу эдютер^ нэтижелер/талкылау, корытынды белiмдерiн камтуы кажет - жола-ралык интервал - 1, азат жол «кызыл жолдан» - 1,25см, беттеу жолагы - енiне сай жасалады.

Таблица, суреттер - аталганнан кейiн орналастырылады. Эр таблица, сурет касында оныц аталуы болу кажет. Сурет айкын, сканерден етпеген болуы керек.

Жалпы колданыста бар аббревиатуралар мен кыскартулардан баскалары мiндеттi тYPде алгаш колданганда тYсiндiрiлуi берiлуi кажет.

Даржылай кемек туралы акпарат бiрiншi бетте керсетiледi.

Эдебиеттер тiзiмi. Мэтшде эдiбиеттерге сiлтемелер тiкжакшаFа алынады. Мэтшдеп эдебиеттер тiзiмiне сiлтемелердiц номерленуi мэтшде колданылуына катысты жYргiзiлiде: мэтiнде кездескен эдебиетке алFашкы сiлтеме [1] аркылы, екiншi сiлтеме [2] аркылы т.с.с. жYргiзiледi. Кiтапка жасалатын сiлтемелерде колданы!етан бетттерi де керсетiлуi керек (мысалы, [1, 45 бет]). ЖарияланбаFан ецбектерге сiлтемелер жасалмайды. Сонымен катар,

рецензиядан етпейтш басылымдарга да сiлтемелер жасалмайды (эдебиеттер Ti3iMiH, эдеби-еттер т1з1мшщ агылшынша эзiрлеу Yлгiлерiн журнал http: // bulhistphaa.enu.kz сайтындагы макаланы рэамдеу Yлгiсiнен карацыз).

6. Макала соцындагы эдебиеттер тiзiмiнен кейiн библиографиялык мэлiметтер орыс жэне агылшын тiлiнде (егер макала казак тшнде жазылса), казак жэне агылшын тiлiнде (егер макала орыс тшнде жазылса), орыс жэне казак тшнде (егер макала агылшын тшнде жазылган болса).

Авторлар туралы мэлiмет: автордьщ аты-женi, гылыми атагы, кызметi, жумыс орны, жумыс орныныц мекен-жайы, телефон, e-mail - казак, орыс жэне агылшын тшдерш-де толтырылады.

7. Колжазба мукият тексерiлген болуы кажет. Техникалык талаптарга сай келмеген колжазбалар кайта ецдеуге кайтарылады. Колжазбаныц кайтарылуы оныц журналда ба-сылуына жiберiлуiн бiлдiрмейдi.

Редакцияга тYCкен макала жабык (анонимдi) тексеруге жiберiледi. Барлык рецензи-ялар авторларга жiберiледi. Автор (рецензент макаланы тYзетуге усыныс берген жагдайда) ецдеп кайта, колжазбаныц тYзетiлген нускасын редакцияга кайта жiберуi кажет. Рецензент жарамсыз деп таныган макала кайтара карастырылмайды. Макаланыц тYзетiлген нускасы мен автордыц рецензентке жауабы редакцияга жiберiледi.

Пiкiрi макулданган макалаларды редколлегия алкасына талкылап, басуга келiседi.

8. Телемакы. Басылымга руксат етiлген макала авторларына телем жасау туралы ескертiледi. Телем келемi 4500 тенге - Л.Н. Гумилев атындагы Е¥У кызметкерлерi Yшiн жэне 5500 тенге баска уйым кызметкерлерiне.

Реквизиттер:

1)РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО «Банк ЦентрКредит»

БИК банка: KCJBKZKX ИИК: KZ978562203105747338 Кбе 16 Кнп 859

2) РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО «Bank RBK»

Бик банка: KINCKZKA ИИК: KZ498210439858161073 Кбе 16

Кнп 859 - за статьи

3)РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО «ForteBank»

БИК Банка: IRTYKZKA ИИК: KZ599650000040502847 Кбе 16 Кнп 859

4)РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО «НародныйБанкКазахстан»

БИК Банка: HSBKKZKX ИИК: KZ946010111000382181 Кбе 16, Кнп 859.

Provision on articles submitted to the journal "Bulletin of L.N. Gumilyov Eurasian National University. Historical Sciences. Philosophy. Religion Series"

1. Purpose of the journal. Publication of carefully selected original scientific works in the direction of history, anthropology, archeology, philosophy, religious studies.

2. An author who wishes to publish an article in a journal must submit the article in hard copy (printed version) in one copy, signed by the author to the scientific publication office (at the address: 010008, Republic of Kazakhstan, Nur-Sultan, Satpayev St., 2. L.N. Gumilyov Eurasian National University, Main Building, room 402) and by e-mail vest_hist@enu.kz in Word format. At the same time, the correspondence between Word-version and the hard copy must be strictly maintained. And you also need to provide the cover letter of the author(s).

3. Language of publications: Kazakh, Russian, English.

Submission of articles to the scientific publication office means the authors' consent to the right of the Publisher, L.N. Gumilyov Eurasian National University, to publish articles in the journal and the re-publication of it in any foreign language. Submitting the text of the work for publication in the journal, the author guarantees the correctness of all information about himself, the lack of plagiarism and other forms of improper borrowing in the article, the proper formulation of all borrowings of text, tables, diagrams, illustrations.

4. The volume of the article should not exceed 18 pages (from 10 pages).

Structure of the article (page - A4 format, portrait orientation, page margins on all sides - 20 mm. Font: type - Times New Roman, font size - 14)

5. GRNTI http://grnti.ru/ - first line, left

Initials and Surname of the author (s) - center alignment, italics Full name of the organization, city, country (if the authors work in different organizations, you need to put the same icon next to the name of the author and the corresponding organization) -center alignment, italics

Author's e-mail (s)- in brackets, italics

Article title - center alignment,bold Abstract (100-200 words, the article title should not repeat in the content, it should not contain bibliographic references, it should reflect the summary of the article, preserving the structure of the article - introduction, problem statement, goals, history, research methods, results /discussion, conclusion).

Key words (6-8 words/word combination. Keywords should reflect the main content of the article, use terms from the article, as well as terms that define the subject area and include other important concepts that make it easier and more convenient to find the article using the information retrieval system).

The main text of the article should contain an introduction, problem statement, goals, history, research methods, methodology, results / discussion, conclusion - line spacing - 1, indent of the "red line" -1.25 cm, alignment in width.

Tables, figures should be placed after the mention. Each illustration should be followed by an inscription. Figures should be clear, clean, not scanned.

All abbreviations, with the exception of those known to be generally known, must be deciphered when first used in the text.

Information on the financial support of the article is indicated on the first page in the form of a footnote.

References. In the text references are indicated in square brackets. References should be numbered strictly in the order of the mention in the text. The first reference in the text to the literature should have the number [1], the second - [2], etc. The reference to the book in the main text of the article should be accompanied by an indication of the pages used (for example, [1, 45

p.]). References to unpublished works are not allowed. Unreasonable references to unreviewed publications (examples of the description of the list of literature, descriptions of the list of literature in English, see below in the sample of article design).

6. At the end of the article, after the list of references, it is necessary to indicate bibliographic data in Russian and English (if the article is in Kazakh), in Kazakh and English (if the article is in Russian) and in Russian and Kazakh languages (if the article is English language).

Information about authors: surname, name, patronymic, scientific degree, position, place of work, full work address, telephone, e-mail - in Kazakh, Russian and English.

7. The article must be carefully verified. Articles that do not meet technical requirements will be returned for revision. Returning for revision does not mean that the article has been accepted for publication.

Work with electronic proofreading. Articles received by the Department of Scientific Publications (editorial office) are sent to anonymous review. All reviews of the article are sent to the author. The authors must send the proof of the article within three days. Articles that receive a negative review for a second review are not accepted. Corrected versions of articles and the author's response to the reviewer are sent to the editorial office. Articles that have positive reviews are submitted to the editorial boards of the journal for discussion and approval for publication. Periodicity of the journal: 4 times a year.

8. Payment. Authors who have received a positive conclusion for publication should make payment (for ENU employees - 4,500 tenge, for outside organizations - 5,500 tenge). Requisites are posted on the journal's website.

Requisites:

1) РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО «Банк ЦентрКредит»

БИК банка: KCJBKZKX ИИК: KZ978562203105747338 Кбе 16 Кпн 859

2) РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО «Bank RBK»

Бик банка: KINCKZKA ИИК: KZ498210439858161073 Кбе 16 Кнп 859

3)РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО «ForteBank»

БИК Банка: IRTYKZKA ИИК: KZ599650000040502847 Кбе 16 Кнп 859

4)РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО «НародныйБанкКазахстан»

БИК Банка: HSBKKZKX ИИК: KZ946010111000382181 Кбе 16, Кнп 859.

Положение о рукописях, представляемых в журнал «Вестник Евразийского национального университета имени Л.Н.Гумилева. Серия: Исторические науки.

Философия. Религиоведение»

1. Цель журнала. Публикация тщательно отобранных оригинальных научных работ и обзоров книг по направлениям: история, антропология, археология, философия, религиоведение.

2. Автору, желающему опубликовать статью в журнале необходимо представить рукопись в твердой копии (распечатанном варианте) в одном экземпляре, подписанном автором в Отдел научных изданий (по адресу: 010008, Казахстан, г. Нур-Султан, ул. Сатпаева, 2, Евразийский национальный университет им. Л.Н.Гумилева, Учебно-административный корпус, каб. 402) и по e-mail vest_hist@enu.kz. При этом должно быть строго выдержано соответствие между Word-файлом и твердой копией. Также авторам необходимо предоставить сопроводительное письмо.

Язык публикаций: казахский, русский, английский.

3. Отправление статей в редакцию означает согласие авторов на право Издателя, Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева, издания статей в журнале и переиздания их на любом иностранном языке. Представляя текст работы для публикации в журнале, автор гарантирует правильность всех сведений о себе, отсутствие плагиата и других форм неправомерного заимствования в рукописи, надлежащее оформление всех заимствований текста, таблиц, схем, иллюстраций, а также дает согласие на проверку уникальности текста статьи.

4. Объем статьи не должен превышать 18 страниц (от 6 страниц).

5. Схема построения статьи (страница - А4, книжная ориентация, поля со всех сторон - 20 мм. Шрифт: тип - Times New Roman, размер (кегль) - 14):

МРНТИ http://grnti.ru/ - первая строка, слева.

Инициалы и Фамилию автора(ов)- выравнивание по центру, курсив

Полное наименование организации, город, страна (если авторы работают в разных организациях, необходимо поставить одинаковый значок около фамилии автора и соответствующей организации). Е-mail автора(ов) - в скобках, курсив.

Название статьи - выравнивание по центру полужирным шрифтом

Аннотация (100-200 слов; не должна содержать формулы, по содержанию повторять название статьи; не должна содержать библиографические ссылки; должна отражать краткое содержание статьи, сохраняя структуру статьи - введение, постановка задачи, цели, история, методы исследования, результаты/обсуждение, заключение/выводы).

Ключевые слова (6-8 слов/словосочетаний). Ключевые слова должны отражать основное содержание статьи, использовать термины из текста статьи, а также термины, определяющие предметную область и включающие другие важные понятия, позволяющие облегчить и расширить возможности нахождения статьи средствами информационно-поисковой системы).

Основной текст статьи должен содержать введение, постановка задачи, цели, история, методы исследования, результаты/обсуждение, заключение/выводы - межстрочный интервал - 1, отступ «красной строки» -1,25 см, выравнивание по ширине.

Таблицы, рисунки необходимо располагать после упоминания. С каждой иллюстрацией должна следовать надпись. Рисунки должны быть четкими, чистыми, несканированными.

Все аббревиатуры и сокращения, за исключением заведомо общеизвестных, должны быть расшифрованы при первом употреблении в тексте.

Сведения о финансовой поддержке работы указываются на первой странице в виде сноски.

Список литературы. В тексте ссылки обозначаются в квадратных скобках. Ссылки должны быть пронумерованы строго по порядку упоминания в тексте. Первая ссылка в тексте на литературу должна иметь номер [1], вторая - [2] и т.д. Ссылка на книгу в основном тексте статьи должна сопровождаться указанием использованных страниц (например, [1, 45 стр.]). Ссылки на неопубликованные работы не допускаются. Нежелательны ссылки на нерецензируемые издания (примеры описания списка литературы, описания списка литературы на английском языке см. на сайте журнала http: bulhistphaa.enu.kz в образце оформления статьи).

В конце статьи, после списка литературы, необходимо указать библиографические данные на русском и английском языках (если статья оформлена на казахском языке), на казахском и английском языках (если статья оформлена на русском языке), на русском и казахском языках (если статья оформлена на английском языке).

Сведения об авторах: фамилия, имя, отчество, научная степен, должность, место работы, полный служебный адрес, телефон, e-mail - на казахском, русском и английском языках.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

6. Рукопись должна быть тщательно выверена. Рукописи, не соответствующие техническим требованиям, будут возвращены на доработку. Возвращение на доработку не означает, что рукопись принята к опубликованию.

7. Работа с электронной корректурой. Статьи, поступившие в Отдел научных изданий (редакция), отправляются на анонимное рецензирование. Все рецензии по статье отправляются автору. Статьи, получившие отрицательную рецензию к повторному рассмотрению не принимаются. Исправленные варианты статей и ответ автора рецензенту присылаются в редакцию. Статьи, имеющие положительные рецензии, представляются редколлегии журнала для обсуждения и утверждения для публикации.

Периодичность журнала: 4 раза в год.

8. Оплата. Авторам, получившим положительное заключение к опубликованию необходимо произвести оплату по следующим реквизитам (для сотрудников ЕНУ им. Л.Н. Гумилева -4500 тенге, для сторонних организаций - 5500 тенге):

Реквизиты:

1) РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО «Банк ЦентрКредит»

БИК банка: KCJBKZKX ИИК: KZ978562203105747338 Кбе 16 Кпн 859

2) РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО «Bank RBK»

Бик банка: KINCKZKA ИИК: KZ498210439858161073 Кбе 16 Кнп 859

3)РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО «ForteBank»

БИК Банка: IRTYKZKA ИИК: KZ599650000040502847 Кбе 16, Кнп 859

4)РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО «НародныйБанкКазахстан»

БИК Банка: HSBKKZKX ИИК: KZ946010111000382181 Кбе 16 Кнп 859.

Редактор:

Шыгарушы редактор: Дизайн:

Е.Б. Сыдыков Д. Ж. Жумабекова Д. Ж. Жумабекова

Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университетшщ Хабаршысы. Тарихи гылымдар. Философия. Дiнтану сериясы. -2019. - 4(129). - Нур-Султан: Е¥У 126 б. Шартты б.т. - 7 Таралымы - 20 дана

Мазмунына типография жауап бермейЫ.

Редакция мекенжайы: 010008, Нур-Султан к., Сатпаев кешеа, 2. Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университет Тел.: +7(7172) 709-500 (шю 31-457) Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университетшщ баспасында басылды

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.