68ХГТАР 03.20
С.Б. ^урманалин
Батыс Казахстан инновациялыц-технологиялыцуниверситетг,
Орал, Казахстан (E-mail: Samatbk71@mail.ru)
^айыпкали Еомулы жэне улт-азаттык к;озFалыc
Ацдатпа: Заманында куатты мемлекеттер мен империялар eMip CYpreH ¥лы дала елi XVIII гасырдыц ортасынан ХХ гасырдыц басы аралыгында империялык озбыр ^штщ отарлауын бастан кешiрдi. Бiрак калыц бекара тэуелсiздiгiнен айырылгысы келген жок. Азаттык жолындагы жYргiзiл-ген токтаусыз курестщ басында казак султандары тургандыгы белгiлi. Соныц бiрi Казакстанныц батыс eцiрiнде улттык карсылыкты уйымдастырган Эбiлкайыр ханныц урпагы султан Кайыпкали Ешмулы. Макалада ^айыпкали султанныц казак улт-азаттык козгалысындагы тарихи орнын са-ралау негiзгi максат жэне оныц мiндетi болып табылады. 1789-1856 жылдары eмiр CYрген Кайы-пкали Ешмулы Х1Х гасырдыц бiрiншi жартысындагы Kimi жYЗдегi когамдык-саяси eмiрге белсене араласты, азаттык Yшiн болган катершстердщ ортасында жYрдi. Барлык саналы гумырын елшщ тэуелсiздiгi жолындагы кYреске арнап, отаршылдык дэуiрдегi казак кайраткерлершщ катарынан ^рнеки орын алды.
ТYЙiн сездер: Бeкейлiк, тарихи тулга, Кайыпкали Ешмулы, отаршылдык саясат, улт-азат-тык кYрес, султандар, билер, батырлар.
DOI: https://doi.org/10.32523/2616-7255-2019-128-3-24-30
Kipicne. ^азак халкыныц сан гасырлык тарихы esiniH урпагы мен улан-гайыр терри-ториясын сактап, олардыц Yнемi 61ркалыпты дамуы Yшiн 61рлесу мен тутастану жолындагы жанкиярлык кYрестерден турады. Азаттык жолындагы толассыз кYрес шеж1ресшде ултка уйыткы болган, отаршылдарга отыныц басын таптаткысы келмеген неб1р кемел ул-дардыц ес1мдер1 калган. Солардыц б1регей1 султан ^айыпкали Еамулыныц ^рескерлш кызмет казак тарихыныц куанышы мен кайгысы, жеща мен решш^ мактанышы мен са-бактарын катар сезшетш беттершщ б1р1. Заманындагы орыс империясы улы даланы отар-лап, оны кYштеп багындыру жолында дэстYрлi мемлекеттшгш жойып, казак бетке устар-ларын жiк-жiкке бeлiп, б1р-б1р1не айдап салып, неше тYрлi кулык-сумдыкты жYзеге асыра бастаган дэу1рде патшалык отаршылдарга бас имей кеткен де осы ^айыпкали болатын. ^олына кару алып, соцына жасауыл ертш отарлауга карсы шыккан, соныц нэтижесшде патша Yкiметiнiц кудалауына тYсiп, тагдыр тэлкепмен акырында Хиуада eлген ^айыпкали тарихы улт-азаттык треске eмiрiн арнаган Сырым, Арынгазы, Кенесары сек1лд1 улттык батырлардыц катарынан сeзсiз орын алады.
Максаты. Зерттеудiц максат-мiндеттерi казак тарихында елiнiц тэуелсiздiгi Yшiн кYрескен, соныц жолында патшалы Ресейдщ отарлау саясатына карсы артына ел-журтын ерткен, дэуiрдiц когамдык-саяси eмiрiне айрыкша iз калдырган тарихи тулгалар тагдырын, елге сiцiрген кызметiн, бYгiнгi егемендiгiмiзге коскан Yлесiн зерделеуге ерекше назар ауда-рылуынан туындайды. Отаршылдыкка карсы казак аттанысы каркынды жYрген Х1Х гасырдыц бiрiншi жартысындагы улт-азаттык ^рестеп султан ^айыпкали Есiмулыныц тарихи орнын багамдау, рeлiн саралау бiздiц негiзгi максатымыз болып табылады.
Мшдеттерь Еылыми макаладагы шешiмiн табатын непзп мiндеттер: карастырыла-тын хронологиялык шецбердеп Бeкей Ордасыныц екi жакты кыспакта калып, айрыкша дамуы барысындагы элеуметпк-экономикалык жагдайыныц казак руларыныц карсылыкта-рына алгышарт болып калыптасуын зерделеу; бул тарихи-географиялык аумакта халык на-разылыгыныц басына казак султандарыныц келу себептерш зерттеу; султан ^айыпкали
Еамулыныц ещрдеп азаттык козгалысындагы кызметш саралау, тарихи тулганыц тэуел-аздш Yшiн ^рестеп саяси, эскери, дипломатиялык кырларын дэйектеу болып табылады.
Зерттеу эдгстерь Объективтш, тарихилык, жYЙелiлiк, салыстырмалылык жэне талдау мен жинактау сиякты гылыми таным принциптерiне негiзделедi.
Талкылау нэтижелерь ^айыпкали султанныц тегiне токталсак, ол XVIII гасырдыц бiрiншi жартысындагы ^азак Ордасыныц азатшыл билеушiсi Эбшкайыр ханныц шебереа, Кiшi жYЗге 38 жыл хан болган Нуралыныц немересi. Эз экес атакты Сырым дYмпуi кезш-де опат болган Еам ханныц артында алты ул калган едi. Олар: ^ара, Шожык, ^айыпкали, Сары, Айдынгали, Ниетэлi.
Ресейдщ казактардыц жерiне де, империяныц бодандары ретiнде казактардыц ездерь не де орыс мемлекеттiлiгi идеологиясы тургысында кез тiге бастауы Эбшкайыр елiмiнен кешн-ак кYшейе тYCкен болатын. Кiшi жYЗге келген эрбiр чиновник Ресей империясыныц толык жэне шеказ билiгiне кешкен жердi улгайта тYсуге ез Yлесiн косуга умтылды. Осы саясатты жYзеге асыру барысында казактар дербестiгiне катты шек койылды, бул орай-да ресми екiмет орындары жергiлiктi халыктыц кайтпас карсылыгына душар болды. Сон-дыктан оны белшектеу, халыктарды кыркыстыру, халыктыц барлык топтарында ез агенту-расын куру, казактарды отарлау максатына пайдалану сиякты эртYрлi эдiстер колданыла бастады.
Патша Yкiметiнiц казактар арасындагы карым-катынасты эрдайым шебер шие-ленiстiруi XIX гасырдыц басындагы толып жаткан Эбiлкайыр эулетi султандарыныц саяси устанымдары мен кимылдарынан айкын керiнедi. Бекей жэне ^аратай султандар мен Жантере ханныц аракатынасын реттеу Эбiлкайыр улдарынан калган Айшуак ханныц ко-лынан да келмедi. Оныц акыры Жантере Айшуакулыныц елiмiне экелдь
1809 жылгы 2 карашадагы Жантере ханныц елiмiне Орынбор Шекара комиссиясыныц терагасы Г.Ф.Генс пен Орынбор генерал-губернаторы Г.С.Волконский Нуралыдан ербiген бiрнеше султандардыц катарында ^айыпкали Еамулын да кшэлады [1, 16-17 пп]. ^айы-пкалидыц «^лшшш» султан ретiнде Yкiметке таныла бастауы осы окигадан басталады.
Жантере хан елiмi Есiм хан урпактарына ауыр тиедi. Есiм балаларыныц Yлкенi ^ара, iнiсi Шожык сотталып, Хан Кецес терагасы Орман Нуралыулымен бiрге Санкт-Петербург-ке айдалып, сол жактан олар елге оралмай кайтыс болады. ^анды окига мен бауырларыныц Ресейде калуы сез жок ^айыпкалига эсер етедь
XIX гасырдыц бiрiншi ширепнде империялык Yкiмет Жайыктыц екi бетшдеп казак руларыныц езара араласуына барынша кедергi болып бакты. Бекей хан, Шыгай султан билеген заманда Едш-Жайык аралыгынан казактардыц Кiшi жYЗге керi кешуi орын алды. Кешу себептерш аныктауга умтылган Орынбор экiмшiлiгi кезшде оган басты себепкер деп ^аратай султанды танып, оныц басты серш ретшде ^айыпкали Есiмулы туралы мэлiмет-тер алганымен, кейiнгi кэсiби тарихшылар Е.Бекмаханов [2, стр.77], И.Кенжалиев [3, 12 б.] ез зерттеулершде 1818 жылгы Бекей Ордасындагы халык козгалысына бiрден-бiр себепкер патша екiметiнiц жер мэселесшдеп отаршыл саясаты екендiгiн баса керсетедь
Отандык тарих гылымы барынша зерттелшген кешегi кецестiк дэуiрде улт-азаттык козгалыстар мэселесi таптык тарихнаманыц шецбершен шыгарылмады. Эсiресе кар-сылыктардыц басында турган казак когамыныц пурсатты тап екiлдерi - султандар позици-ясы ете бiржакты каралды. Алайда казак султандарын кетерiлiстердi бастауга алып келген отаршылдык саясаттан туындаган элеуметтiк-экономикалык дагдарыстар болатын. Зерттеу барысында XVIII гасырдыц аягы XIX гасырдыц бiрiншi жартысында ^азакстанныц батыс белiгiнiц еюжакты кысымда калгандыгы аныкталды. Ресей империясы батыс пен солтYCтiктен отарлау саясатын батыл тYPде жYргiзiп, iшкерiлей ене тYCтi. Жайык бойы ка-зак-орыс коргандары мен форпостарына толса, Xиуа оцтYCтiктегi казактарды аяусыз тонап, алым-салык телеудi талап етiп, казак руларыныц мYДделерiн езiнiц ыкпалына мYлтiксiз
багындыруга жанталасты.
Бекей хандыгы, Едш-Жайык аралыгы казак руларыньщ батыс багыттан eрбiген Ресей отарлауына карсы кYрес нэтижесiнде курылып, канмен кайтарылды. Ресми патша Yкiметi деректерiнде «ол казактарга уакытша, сыйга берiлген жер» делiнгенiмен халкымыздыц атам заманнан берi ол мекендi жайлап, кыстаганын бiлемiз. ^азактардыц зацды талабын канагаттандырган патша Yкiметi тагы да суркия жоспар жасаган. Ол Кiшi жYЗ казактарын белшектеп, Едiл-Жайык аралыгына кешкен руларды Жайык eзенiнен Азия бетке етюзбей, тума-туыстарынан, агайын-бауырларынан айырып, оларды бакылауды Астрахань, Орын-бор басшыларына жYктедi.
^айыпкали султан бастаган козгалыс Х1Х гасырдыц 20-жылдарында жандана тYседi. Н.Е.Бекмаханова осы тустагы Кiшi жYЗдегi саяси жагдайды талдай отыра «Эссен Уставы тиянаксыз жэне карама-кайшылыкка толы. Ол Кiшi жYЗдеri киын саяси жагдайга тше-лей байланысты едi, eйткенi онда ^айыпкали Есiмов бастаган феодалдык-монархиялык козгалыс етек алганды» [4, 104-105 б.],- деп тYЙiндеп, кейiн осы козгалыстыц Кiшi жYЗдщ ощустшн де камтыганын жазады.
Кезiнде 1948 жылы шiлдеде «^азакстан Х1Х гасырдыц 20-40 жылдарында» атты мо-нографиясын талкылау барысында Е.Бекмаханов «феодалдык-монархиялык ултшылдык» тYсiнiгiне жауап бере келш, «Кенесары Yшiн басты максат белшектенген ^азакстанды жи-нактау жэне бiртутас казак мемлекетiн куру, ол езше дейiнгi жол бастаушылар алдында турган, бiрак оны шеше алмаган, гасырлар бойгы тарихи максат» [5, 154-155 б.], - едi деген тYЙiнi бYгiнде тарихи шындыкка айналды. Султан ^айыпкали Есiмулы бастаган козгалыстыц барша акикатыныц eзi осында.
Жайыктыц Букар бетiн мекендеп, Бекейшк казактарына ыкпалы болган ^айыпкали патша Yкiметiнiц жергiлiктi халыкты бeлiп-жiктеп баскару саясатын тYсiне бiлдi. Сол на-разылык алдымен Кiшi жYЗге кешумен басталды. Бекей хан елгеннен кешн Едiл-Жайык аралыгындагы казактарды уакытша баскарган Шыгай султан ел сенiмiн актай алмады. 1822 жылдан бастап шк1 жагдайдыц кайта шиеленiсуi осыган байланысты едь Ордада Шыгай-ды хан тагына кетеру эрекеттерi байкалганда ^айыпкали бастаган Есiмулдары бул саясат-ты колдаган жок, олар еуропаша бшм алган жас султан Жэцгiр жагында болды. Алайда жаца турпатты дала алпауыты - Жэцгiр хан жYргiзген ордадагы iшкi саясат елде улттык карсылыктардыц жаца кезецiне жол ашкандыгы тарихтан белгiлi.
1827-1829 жылдардагы Бекей Ордасындагы улт-азаттык козгалыстыц басты алгы-шарты отарлау саясатынан туындаган жайылым жерлердiц жетiспеуi, казак рулары та-лаптарыныц орындалмауы, Жэцгiрдiц алым-салык саясаты, Орал казак-орыс эскерiнiц эрекеттерi болып табылады. козгалыстыц басына хандыктагы Жэцпр саясатына карсы оп-позициялык кYштердi бiрiктiрген ^айыпкали Есiмулыныц келуi саяси-элеуметпк тургыдан алганда зацдылык едi. Бул кезецдеп улт-азаттык козгалыстыц негiзгi ^рес эдiсi Бeкейлiктi жайлаган рулардыц наразылык танытып Кiшi жYЗдiц шыгыс ещрше токтаусыз кeшулерi болып табылады. Деректер ^айыпкали султан бастаган козгалыстыц 1827 жылдыц кацтар-акпан айларында-ак басталгандыгын дэлелдейдi. Жэцгiр колымен жасалып отырган импе-риялык саясатка наразылык ретшде алдымен Байбакты руыныц кешуге шешiм кабылдауы, оныц артынан Тана, Тама, Кердер^ Берiш, ^ызылкурт, Ысык руларын да iлестiрген. Бул жeнiнде кезшде тарихшы В.Ф.Шахматов «Жэцгiр хан мен Орынбор экiмшiлiгiне мундай жагдай каушт iске айналды. ^ауш тек кана халык наразылыгын тудырып кана койган жок, сонымен бiрге патша Yкiметiнiц катысуымен курылган Iшкi Орданыц жойылуына да тeндi» [6, стр.116], - деп орынды корытындылаган болатын.
^азак руларыныц жаппай кeшуiн токтатуга Жэцпр хан да, Орынбор эюмшшп де, Орал казачествосы да барын салды. Бiрак жаппай кешу козгалысын токтата алган жок. ^а-зактардыц жYЗдiц шыгыс бетiне жаппай кешу козгалысын улт-азаттык козгалыс тарихын
зерттеушшер улттык карсылык кимылдарыныц бiр тYрi ретшде карастырады. Сол кезец-де Бекейшктеп бул улттык козгалыстыц жетекшiсi ретшде ^айыпкали Еамулы Орынбор мурагатында сакталган кужаттарда кеп айтылады. Атап айтканда Ордадагы козгалыс се-бебiн аныктау Yшiн 1827 жылы 20 казанда Бекейлiкке жiберiлген сенатор Ф.И.Энгель Сы-рткы iстер министрi К.В.Нессельродке берген мэлiметiнде Кiшi, Yлкен езендер аралыгы мен ^амыс-Самар келдерi мацыныц казактар Yшiн аса мацыздылыгын мойындай отырып, Ордадагы козгалыс «жеке адамдардыц уйымдастыруымен шыккан» деп хабарлайды. Кiшi жYЗ бен Бекей Ордасы казактарыныц карым-катынас жасауына еш жол бермеу керектшн баса керсеткен Ф.И.Энгель комиссиясы ^айыпкали султанныц туткындалуын кажет деп табады. ^олга тYсiрiлiп, Орынборга айдалган ^айыпкали узак тергеуден соц генерал-губернатор П.К.Эссеннщ буйрыгымен Жэцгiр хан бакылауына тапсырылады [7, 34-36 пп].
Бекей Ордасына оралган ^айыпкали ханга карсы Yгiт жумыстарын кайта бастайды, 1500 карулы колмен 1000 шацыракты соцынан ертiп, 1829 жылы 5 наурызда Жайыктан етуге эрекет жасайды. Кетершсшш султан осы кимылында Орал казак эскершщ атаманы Д.М.Бородинмен бетпе-бет келедь Атаманныц кетерiлiс басшысын келiссезге алдап шакы-руы нэтижелi болып, ^айыпкали султан екiншi рет Орынбор турмесше камалады. Азат-шыл султан бул туткыннан 1830 жылы 10 наурызда кашып шыккан [8, стр.240].
Отаршылдык саясатка деген карсылыгын ^айыпкали Еамулы 1830-1835 жылдар аралыгында Кiшi жYЗдiц оцтYCтiк ецiрiнде жалгастырады. Осы кезецде султанды Кiшi жYЗдiц XIX гасырдыц бiрiншi жартысында дYЙiм елге танымал болган СYЙiнкара, Кетiбар, ^улбарак, Науша секiлдi белгiлi батырлары колдайды. Бул жылдары ^айыпкали бастаган кетерiлiс патша Yкiметiне карсы саясат устанып кана коймай, Xиуа хандыгыныц озбырлык эрекеттерше де тоскауыл болады.
Орынбордыц жаца губернаторы П.П.Сухтеленнщ бул кезецде «^лшшш» султанды калайда тiрiлей не елшей колга тYсiру жоспарларыныц бiрi де жYзеге аспаган. XIX гасырдыц 30-жылдарыныц ортасында ^айыпкали султанды Xиуа хандыгы Кiшi жYЗдiц ханы деп тану тургысында мэселе козгап, ыкпалды кайраткердi ез жагына тартуды кездейдь Осыган сэйкес Xиуа билеушiсiнiц шакыртуын кабыл алган ^айыпкали Еамулы Xиуада табысты келiссездер жYргiзедi.
^^шкали^^а одагынан кауiптенген, эсiресе кетерiлiсшiлердiц Ново-Алексан-дровск корганына соккы беру жоспарынан хабар алган патша Yкiметi жедел эрi накты эскери шаралар колдануга юрюкен болатын. Атап айтканда Орынбор генерал-губернаторы В.А.Перовский ^айыпкали баскарган казак руларына карсы Yш рет эскери косындар ат-тандырады. Эскерилер бейбiт ауылдарды тонап, зор шыгындар келтiредi. Yстiрттегi казак ауылдары мазасыз тонаушылыктан кутылудыц жолын iздестiрумен болды. Оныц басында осы кезецде ^айыпкали Есiмулы турган болатын.
Бекей Ордасында 1836 жылы атакты Исатай-Махамбет кYресi басталган кезде, будан хабарланган ^айыпкали азаттык жолындагы кетерiлiсшiлерге жетуге асыгады. Бiрак би-леушi султан Баймаганбет Айшуаковтыц жэне жазалаушы патша эскерлерiнiц кугынынан ^айыпкали Жайыктан ете алмайды. Дегенмен ^айыпкали султан мен Исатай, Махамбет батырлардыц косылуы 1838 жылы Кiшi жYЗдiц шыгыс белiгiнде жYзеге асканы мэлiм.
Iшкi Ордада екi мезгiлде басталып езiнiц тегеурiндiлiгiмен ерекшеленген бул кос козгалыстыц бiрiгуi бiрiншi кезекте патша Yкiметiн сезсiз кауiптендiрдi. Оныц Yстiне Ке-несары ^асымулы бастаган азаттык ^ресшщ Кiшi жYЗге жетуi де кеп жайтты ацгарткан-дай едь ^айыпкали мен Исатай Тайманулыныц 1838 жылы 21 маусымда Yш Бекенбай ме-кенiнде кецес уйымдастыруы, батырлардыц Yстiрттегi берiштiц Есет би ауылында келiссез жYргiзуi бул улт-азаттык козгалыстыц каркынды даму багытын айкындайды. Ал Орал казак эскершщ полковнип В.Покатиловтщ эскери губернатор В.А.Перовскийге ^айыпка-ли султанныц жанында 3000 карулы жасак топтаскандыгын мэлiмдеуi [9, стр.173] жал-
пы улт-азаттык козгалыстыц сипатынан хабар береди Осылайша улт-азаттык кeтерiлiстiц Кiшi жYЗде канат жаюы патша Yкiметiне негурлым шугыл эрi батыл шаралар колданула-рын тездеттi. Эскери губернатордан Исатай мен ^айыпкалиды колга тYсiру бойынша катац тапсырма алган полковник К.К.Гекенiц жазалау кимылдары тарихи зерттеулерден белгiлi. Сейтш, 1838 жылы 12 шiлдеде Акбулак шайкасында К.К.Гекенiц карудыц кYшiмен казак сарбаздарын жецiп, Исатайды eлтiруi ^айыпкали султан жоспарыныц кYЙреуiне экелдi. Бул арада бYгiнге дейiн айтылып жазылган Акбулак шайкасында султан кYрес майданын тастап кеттi деген пiкiрлердiц кайта зерделенгенiн, осы окигага байланысты акикат шын-дыктыц Э.Кекiлбайдыц тыц зерттеулерi [10, 306 б.] бойынша жацаша пайымдалганын дурыс кeрсетуiмiз керек.
Исатай Тайманулыныц eлтiрiлуi аркылы ^азакстандагы улт-азаттык козгалыстар-ды бiрiктiру жолындагы ^ш-ж1гер едэуiр дэрежеде элсiретiлдi. Кiшi жYЗде улттык кар-сылыктардыц ыдырауына себепшi болган iрiткi салушы кYштер Х1Х гасырдыц 30-40 жыл-дарында басым болгандыгы соншалык, жекелеген кейбiр ыкпалды султандар мен билердiц ез отанын тастап кетуге мэжбYP болган жагдайлар аз кездеспейдi. Осылайша ^айыпкали Еамулы тагыда Хиуа хандыгына жаца Yмiтпен аттанады.
^айыпкали султанныц 1839 жылдан eмiрiнiц соцына дейiнгi кезецi Хиуа хандыгында eттi. Бул кезец Ресей империясыныц ^азакстан территориясын тYгелдей дерлш отарлаган мезгiлi. Азаттык кeтерiлiстерiнiц бiрiнен соц бiрi кирай жецiлiп, улт кесемдершщ каза та-уып немесе колга тYсiрiлiп кiрiптарлык кешiп жатырган мезгiлi. Осыган орай жат жерге коныс аударган кайсар султан ез карсылыгын токтатпас Yшiн Хиуа хандыгында калуды жен кeрдi. Зерттеулер ^айыпкалидыц Хиуадагы eмiрi патша Yкiметiне карсы кYреспен ет-кендiгiн кeрсетедi. Бул жолда ол отаршыл империяга карсы ^рестщ кандайда болмасын тэсiлiнен бас тарткан жок.
^орытынды. Сонымен кай кезецде де отарлау саясаты халкы Yшiн, елiнiц ертенi Yшiн ^рескен ерлердi тарих сахнасына кeтердi. Олардыц катарында ^айыпкали Еамулы-ныц езшдш орны бар. Бeкейлiкте ^айыпкалиды ^сеп султан, Бекжан султан, Рысалы султан, Шеркеш Жаксыбайулы, Жаналы Сангырыкулы, Жантере ^арабатырулы, Науша ^аржауулы осы секiлдi ез заманыныц белдi де ыкпалды тулгалары колдады. Кeтерiлiсшiл султан Бекей Ордасынан Кiшi жYЗге еткенде де казактыц аттары ацызга айналган Кетсбар, Арыстан, Жоламан, Исатай, Махамбет, Есет батырларымен отаршылдыкка карсы согыста тое косты. Хиуа хандыгымен бiрде тату, бiрде кату карым-катынаста адайдыц СYЙiнкара, ^улбарак батырларыныц колдауына ие болды.
^айыпкали Есiмулы бастаган улт-азаттык козгалыс кецестiк таптык тарихнамада бiржакты багаланды. Ол заманда жалпы султандар бастаган козгалыстар тарихына 1948 жылы шшде айында идеологиялык бага берiлдi. «Чингизидтер султандар тобынан едi, олар когамнан Yстем туратын. Халыкка караганда негурлым мол кукыктарга ие болган, iрi феодал-аристократтар тобына жатады. Патшалык Yкiметтiц ^азакстанды жаулап алган-нан кешн Х1Х гасырда султан-чингизидтердiц кептеген артыкшылыктары мен кукыктары-на соккы жасалды. Султандардыц онымен келiсе алмаганы анык. Сондыктан олардыц ез артыкшылык жагдайын калыпка келтiруге умтылуы тYсiнiктi. ^азак аристократиясыныц, султан-чингизидтердiц уйымдастырган феодалдык-монархиялык козгалыстарыныц басты себебi де осы» [5, стр.49], - деген тапшыл тарихшы Ф.В. Жизневский сeзi бул багыттагы зерттеулердi мYлдем езге арнага бурды.
Алайда тэуелаздшпен бiрге келген казак тарихына деген улттык кезкарас ^айыпкали султан козгалысыныц гасырларга жалгасып Yзiлiссiз жYргiзiлген казак халкыныц азаттык жолындагы отаршылдыкка карсы ^рес тарихыныц бiр гана кезецi екендiгiн дэлелдедi.
Эдебиеттер т1з1м1
1 Ресей Федерациясы Орынбор облысты; мемлекетпк архива 166 кор, 1 Ti3iM, 3 ic.
2 Бекмаханов Е.Б. Присоединение Казахстана к России. - Москва: Издательство АН СССР - 1957, - 342 с.
3 Кенжалиев И. Исатай - Махамбет. - Алматы, ^азакстан, - 1991, - 192 б.
4 Бекмаханова Н.Е. Россия и Казахстан в освободительном движении. Последняя четверть XVIII - первая половина Х1Х века. - Москва, - 1996, - 304 с.
5 Дискуссия по книге Бекмаханова Е.Б. «Казахстан в 20-40 годы XIX века». Стенограмма 14-19 июля 1948 г. - Алматы, - 2000, - 187 с.
6 Шахматов В.Ф. Внутренняя Орда и восстание Исатая Тайманова. - Алма-Ата: Издательство АН КазССР, - 1946. - 254 с.
7 Ресей Федерациясы Орынбор облысты; мемлекетпк архивь 169 кор, 1 тiзiм, 7 ю.
8 Казахско-русские отношения в XVIII-XIX веках (1771-1867 годы) (Сборник документов и материалов). - Алма-Ата, Наука. - 1964, - 755 с.
9 Народно-освободительное движение казахов в 1836-1838 годах (Документы, материалы, статьи). Алматы, «Еылым». - 1992, - 208 с.
10 Кекшбайулы Э. Шандоз: Махамбет жэне казактыц улт-азатты; козгалысы. Дерекп тарихи баян. - Атырау. - 2003, - 563 б.
С.Б. Курманалин
Западно-Казахстанский инновационно-технологический университет, Уральск, Казахстан
Кайыпкали Есимулы и народно-освободительное движение
Аннотация. Страна Великой Степи, где жили могущественные государства и империи, подвергалась мощному имперскому шторму с середины XVIII века до начала XX века. Однако народ не хотел терять независимость. Как известно, борьбу за освобождение начали казахские султаны. Одним из них был потомок Абулхаир хана султан Каипкали Есимулы, который организовал национальное противостояние в западном регионе Казахстана.
Основной целью данной статьи является определение исторической роли султана Кайыпкали в таком аспекте, как национально-освободительные движения казахского народа. Живший в 17891856 гг. Каипкали Есимулы принимал активное участие в общественно-политической жизни Младшего жуза в первой половине XIX века, находился в центре событий, связанных с восстаниями против колониальной политики. Всю свою сознательную жизнь он посвятил борьбе за независимость страны, занимал выдающееся место среди казахских деятелей колониальной эпохи.
Ключевые слова: Букейлик, историческая личность, Каипкали Есимулы, колониальная политика, национально-освободительная борьба, султаны, бии, батыры.
S.B. Kurmanalin
West Kazakhstan innovational-technological university, Oral, Kazakhstan
Kaiypkali Yesimuly and the national liberation movement
Abstract: The country of the Great Steppe, where powerful states and empires lived, was subjected to a powerful imperial storm from the middle of the XVIIIth century to the beginning of the XXth century. However, the people did not want to lose their independence. As is known, at the beginning of an unprecedented struggle, the Kazakh sultans always stood on the path of liberation. One of them was a descendant of Abulkhair Khan - Sultan Kaiypkali Yesimuly, who organized a national confrontation in
29
the western region of Kazakhstan. The main purpose of this article is to designate the historical place of Sultan Kaiypkali in the national liberation movements of the Kazakh people. Kaipkali Yesimuly, who lived in 1789-1856, took an active part in the social and political life of the Younger Zhuz in the first half of the XlXth century, and went in the middle of the uprisings for freedom. He devoted his entire adult life to the struggle for the independence of the country, occupied a prominent place among the Kazakh leaders of the colonial era.
Key words: the Bukey, historical person, Kaipkali Yesimuly, colonial policy, national liberation struggle, sultans, bi, warriors.
References
1 Resey Federaciyasy Orynbor oblystyq memlekettik arkhivy [State archive of the Orenburg region of the Russian Federation]. Fund 166, list 1, case 3.
2 Bekmakhanov E. B. Prisoedinenie Kazakhstana k Rossii [Accession of Kazakhstan to Russia] (Publishing AN USSR, Moscow, 1957, 342 p.)
3 Kenzhaliev I. Isatay - Makhambet [Istay-Makhambet] (Almaty, Kazakhstan, 1991, 192 p.)
4 Bekmakhanova N. E. Rossiya i Kazakhstan v osvoboditel'nom dvizhenii. Poslednyaya chetvert' XVIII - pervaya polovina XIX veka [Russia and Kazakhstan in the liberation movement. The last quarter of the XVIII - the first half of the XIX century] (Moscow, 1996, 304 p.)
5 Diskussiya po knige Bekmakhanova E.B. [Discussion on the book of Bekmakhanov E. B]. "Kazakhstan v 20-40 gody XIX veka" [«Kazakhstan in 20-40 years of the XIX century»]. Stenogramma 14-19 iulya 1948 g. [Transcript 14-19 July 1948 y] (Almaty, 2000, 187 p.)
6 Shakhmatov V. F. Vnutrennyaya Orda i vosstanie Isataya Taimanova [The Inner Horde and the uprising of Isatai Taimanov]. (Publishing house of the KazSSR, Alma-Ata, 1946. 254 p.)
7 Resey Federaciyasy Orynbor oblystyq memlekettik arkhivy [State archive of the Orenburg region of the Russian Federation]. Fund 169, list 1, case 7.
8 Kazakhsko-russkie otnosheniya v XVIII-XIX vekah (1771-1867 gody) [Kazakh-Russian relations in the XVIII-XIX centuries (1771-1867 years)]. (Sbornik dokumentov i materialov) [Collection of documents and materials] (Science, Almaty, 1964, 755 p.)
9 Narodno-osvoboditel'noe dvizhenie kazkhov v1836-1838 godah [People's liberation movement of Kazakhs in 1836-1838]. (Dokumenty, materialy, stat'i) [Documents, materials, articles] («Gylym», Almaty, 1992, 208 p.)
10 Kekilbaiuly A. Shandoz: Makhambet zhane qazaqtyn ult-azattyq qozgalysy [Shandoz: Makhambet and the national liberation movement of the Kazakhs]. Derekti tarihi bayan [Historical essay]] (Atyrau, 2003, 563 p.)
Автор туралы мэлiмeт:
К,%рманалин С. Б. - тарих гылымдарыныц кандидаты, Батыс ^азакстан инноваци-ялык-технологиялык университет^ Гумар ^араш ^шеа, 12 Д., Орал, ^азакстан.
Kurmanalin S.B. - Candidate of historical science, West Kazakhstan innovational-technological university, 12 D Gumar Karash Street, Oral(Uralsk), Kazakhstan.
«Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университетшщ Хабаршысы. Тарихи гылымдар. Философия. Дштану» сериясы журналында макала жариялау ережес1
1. Журнал максаты. Мукият тексеруден еткен, гылыми кундылыктары бар тарих, археология, антропология, философия жэне дштану салаларыньщ барлык багыттары бой-ынша материалдар жариялау.
2. Журналда макала жариялаушы автор макаланыц кол койылган бiр дана кагаз нускасын Гылыми басылымдар белiмiне (редакцияга, мекенжайы: 010008, ^азакстан Республикасы, Нур-Султан каласы, Сэтпаев кешесi, 2, Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университет^ Бас гимарат, 402 кабинет) жэне vest_hist@enu.kz электрондык поштасына Word форматындагы нускасын жiберу кажет. Макала мэтшшщ кагаз нускасы мен электронды нускалары бiрдей болулары кажет.
3. Макалалар казак, орыс, агылшын тiлдерiнде кабылданады. Сонымен катар, ав-тор(лар) шеспе хат усынуы керек.
Автордыц колжазбаны редакцияга жiберуi макаланыц Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университетшщ хабаршысында басуга келiсiмiн, шетел тш-не аударылып кайта басылуына келiсiмiн бiлдiредi. Автор макаланы редакцияга ж1беру аркылы автор туралы мэлiметтiц дурыстыгына, макала кешiрiлмегендiгiне (пла-гиаттыц жоктыгына) жэне баска да зацсыз кешiрмелердiц жоктыгына кепiлдеме бередi.
4. Макаланыц келемi 18 беттен аспауга тшс (10 беттен бастап).
Макаланыц курылымы
5. XFTAP http://grnti.ru/ - бiрiншi жолдыц сол жактауында;
Автор(лар)дыц аты-женi - жолдыц ортасында;
Мекеменiц толык атауы, каласы, мемлекет (егер авторлар эртYрлi мекемеде жумыс жасайтын болса, онда эр автор мен оныц жумыс мекемес касында бiрдей белгi койылу керек) - жолдыц ортасында;
Автор(лар)дыц E-mail-ы - жакша iшiнде, курсивпен, жолдыц ортасында;
Макала атауы - жолдыц ортасында;
Аннотация (100-200 сез; макаланыц атауын мейшнше кайталамауы кажет; эдеби-еттерге сiлтемелер болмауы кажет; макаланыц курылысын (кiрiспе, макаланыц максаты, мiндеттерi, карастырылып отырган сурактыц тарихы, зерттеу эдiстерi, нэтижелер/талкы-лау, корытынды) сактай отырып, макаланыц кыскаша мазмуны берiлуi кажет).
ТYЙiн сездер (6-8 сез не сез пркеа). ТYЙiн сездер макала мазмунын керсетiп, мей-лiнше макала атауы мен аннотациядагы сездердi кайталамай, макала мазмунындагы сез-дердi колдану кажет. Сонымен катар, акпараттык^здеспру жYЙелерiнде макаланы жецiл табуга мYмкiндiк беретiн гылым салаларыныц терминдерш колдану кажет.
Негiзгi мэтiн макаланыц максаты, мшдеттер^ карастырылып отырган сурактыц тарихы, зерттеу эдютер^ нэтижелер/талкылау, корытынды белiмдерiн камтуы кажет - жола-ралык интервал - 1, азат жол «кызыл жолдан» - 1,25см, беттеу жолагы - енше сай жасалады.
Таблица, суреттер - аталганнан кейiн орналастырылады. Эр таблица, сурет касында оныц аталуы болу кажет. Сурет айкын, сканерден етпеген болуы керек.
Жалпы колданыста бар аббревиатуралар мен кыскартулардан баскалары мшдетп тYPде алгаш колданганда тYсiндiрiлуi берiлуi кажет.
^аржылай кемек туралы акпарат бiрiншi бетте керсетiледi.
Эдебиеттер тiзiмi. Мэтiнде эдiбиеттерге сiлтемелер тiкжакшаFа алынады. Мэтiндегi эдебиеттер тiзiмiне сiлтемелердiц номерленуi мэтiнде колданылуына катысты жYргiзiлiде: мэтшде кездескен эдебиетке алFашкы сiлтеме [1] аркылы, екiншi сiлтеме [2] аркылы т.с.с. жYргiзiледi. Кiтапка жасалатын сштемелерде колданылFан бетттерi де керсетiлуi керек (мысалы, [1, 45 бет]). ЖарияланбаFан ецбектерге сiлтемелер жасалмайды. Сонымен катар,
рецензиядан етпейтш басылымдарга да сiлтемелер жасалмайды (эдебиеттер Ti3iMiH, эдеби-еттер т1з1мшщ агылшынша эзiрлеу Yлгiлерiн журнал http: // bulhistphaa.enu.kz сайтындагы макаланы рэамдеу Yлгiсiнен карацыз).
6. Макала соцындагы эдебиеттер тiзiмiнен кейiн библиографиялык мэлiметтер орыс жэне агылшын тiлiнде (егер макала казак тшнде жазылса), казак жэне агылшын тiлiнде (егер макала орыс тшнде жазылса), орыс жэне казак тшнде (егер макала агылшын тшнде жазылган болса).
Авторлар туралы мэлiмет: автордьщ аты-женi, гылыми атагы, кызметi, жумыс орны, жумыс орныныц мекен-жайы, телефон, e-mail - казак, орыс жэне агылшын тшдерш-де толтырылады.
7. ^олжазба мукият тексерiлген болуы кажет. Техникалык талаптарга сай келмеген колжазбалар кайта ецдеуге кайтарылады. ^олжазбаныц кайтарылуы оныц журналда ба-сылуына жiберiлуiн бiлдiрмейдi.
Редакцияга тYCкен макала жабык (анонимдi) тексеруге жiберiледi. Барлык рецензи-ялар авторларга жiберiледi. Автор (рецензент макаланы тYзетуге усыныс берген жагдайда) ецдеп кайта, колжазбаныц тYзетiлген нускасын редакцияга кайта жiберуi кажет. Рецензент жарамсыз деп таныган макала кайтара карастырылмайды. Макаланыц тYзетiлген нускасы мен автордыц рецензентке жауабы редакцияга жiберiледi.
Пiкiрi макулданган макалаларды редколлегия алкасына талкылап, басуга келiседi.
8. Телемакы. Басылымга руксат етiлген макала авторларына телем жасау туралы ескертiледi. Телем келемi 4500 тенге - Л.Н. Гумилев атындагы Е¥У кызметкерлерi Yшiн жэне 5500 тенге баска уйым кызметкерлерiне.
Реквизиттер:
1)РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО «Банк ЦентрКредит»
БИК банка: KCJBKZKX ИИК: KZ978562203105747338 Кбе 16 Кнп 859
2) РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО «Bank RBK»
Бик банка: KINCKZKA ИИК: KZ498210439858161073 Кбе 16
Кнп 859 - за статьи
3)РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО «ForteBank»
БИК Банка: IRTYKZKA ИИК: KZ599650000040502847 Кбе 16 Кнп 859
4)РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО «НародныйБанкКазахстан»
БИК Банка: HSBKKZKX ИИК: KZ946010111000382181 Кбе 16, Кнп 859.
Provision on articles submitted to the journal "Bulletin of L.N. Gumilyov Eurasian National University. Historical Sciences. Philosophy. Religion Series"
1. Purpose of the journal. Publication of carefully selected original scientific works in the direction of history, anthropology, archeology, philosophy, religious studies.
2. An author who wishes to publish an article in a journal must submit the article in hard copy (printed version) in one copy, signed by the author to the scientific publication office (at the address: 010008, Republic of Kazakhstan, Nur-Sultan, Satpayev St., 2. L.N. Gumilyov Eurasian National University, Main Building, room 402) and by e-mail vest_hist@enu.kz in Word format. At the same time, the correspondence between Word-version and the hard copy must be strictly maintained. And you also need to provide the cover letter of the author(s).
3. Language of publications: Kazakh, Russian, English.
Submission of articles to the scientific publication office means the authors' consent to the right of the Publisher, L.N. Gumilyov Eurasian National University, to publish articles in the journal and the re-publication of it in any foreign language. Submitting the text of the work for publication in the journal, the author guarantees the correctness of all information about himself, the lack of plagiarism and other forms of improper borrowing in the article, the proper formulation of all borrowings of text, tables, diagrams, illustrations.
4. The volume of the article should not exceed 18 pages (from 10 pages).
Structure of the article (page - A4 format, portrait orientation, page margins on all sides - 20 mm. Font: type - Times New Roman, font size - 14)
5. GRNTI http://grnti.ru/ - first line, left
Initials and Surname of the author (s) - center alignment, italics Full name of the organization, city, country (if the authors work in different organizations, you need to put the same icon next to the name of the author and the corresponding organization) -center alignment, italics
Author's e-mail (s)- in brackets, italics
Article title - center alignment,bold Abstract (100-200 words, the article title should not repeat in the content, it should not contain bibliographic references, it should reflect the summary of the article, preserving the structure of the article - introduction, problem statement, goals, history, research methods, results /discussion, conclusion).
Key words (6-8 words/word combination. Keywords should reflect the main content of the article, use terms from the article, as well as terms that define the subject area and include other important concepts that make it easier and more convenient to find the article using the information retrieval system).
The main text of the article should contain an introduction, problem statement, goals, history, research methods, methodology, results / discussion, conclusion - line spacing - 1, indent of the "red line" -1.25 cm, alignment in width.
Tables, figures should be placed after the mention. Each illustration should be followed by an inscription. Figures should be clear, clean, not scanned.
All abbreviations, with the exception of those known to be generally known, must be deciphered when first used in the text.
Information on the financial support of the article is indicated on the first page in the form of a footnote.
References. In the text references are indicated in square brackets. References should be numbered strictly in the order of the mention in the text. The first reference in the text to the literature should have the number [1], the second - [2], etc. The reference to the book in the main
text of the article should be accompanied by an indication of the pages used (for example, [1, 45 p.]). References to unpublished works are not allowed. Unreasonable references to unreviewed publications (examples of the description of the list of literature, descriptions of the list of literature in English, see below in the sample of article design).
6. At the end of the article, after the list of references, it is necessary to indicate bibliographic data in Russian and English (if the article is in Kazakh), in Kazakh and English (if the article is in Russian) and in Russian and Kazakh languages (if the article is English language).
Information about authors: surname, name, patronymic, scientific degree, position, place of work, full work address, telephone, e-mail - in Kazakh, Russian and English.
7. The article must be carefully verified. Articles that do not meet technical requirements will be returned for revision. Returning for revision does not mean that the article has been accepted for publication.
Work with electronic proofreading. Articles received by the Department of Scientific Publications (editorial office) are sent to anonymous review. All reviews of the article are sent to the author. The authors must send the proof of the article within three days. Articles that receive a negative review for a second review are not accepted. Corrected versions of articles and the author's response to the reviewer are sent to the editorial office. Articles that have positive reviews are submitted to the editorial boards of the journal for discussion and approval for publication. Periodicity of the journal: 4 times a year.
8. Payment. Authors who have received a positive conclusion for publication should make payment (for ENU employees - 4,500 tenge, for outside organizations - 5,500 tenge). Requisites are posted on the journal's website.
Requisites:
1) РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО «Банк ЦентрКредит»
БИК банка: KCJBKZKX ИИК: KZ978562203105747338 Кбе 16 Кпн 859
2) РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО «Bank RBK» Бик банка: KINCKZKA ИИК: KZ498210439858161073 Кбе 16 Кнп 859
3)РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н АО «ForteBank» БИК Банка: IRTYKZKA ИИК: KZ599650000040502847 Кбе 16 Кнп 859
4)РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н АО «НародныйБанкКазахстан» БИК Банка: HSBKKZKX ИИК: KZ946010111000382181 Кбе 16, Кнп 859.
. Гумилева МОН РК
. Гумилева МОН РК
Положение о рукописях, представляемых в журнал «Вестник Евразийского национального университета имени Л.Н.Гумилева. Серия: Исторические науки. Философия. Религиоведение»
1. Цель журнала. Публикация тщательно отобранных оригинальных научных работ и обзоров книг по направлениям: история, антропология, археология, философия, религиоведение.
2. Автору, желающему опубликовать статью в журнале необходимо представить рукопись в твердой копии (распечатанном варианте) в одном экземпляре, подписанном автором в Отдел научных изданий (по адресу: 010008, Казахстан, г. Нур-Султан, ул. Сатпаева,
2. Евразийский национальный университет им. Л.Н.Гумилева, Учебно-административный корпус, каб. 402) и по e-mail vest_hist@enu.kz. При этом должно быть строго выдержано соответствие между Word-файлом и твердой копией. Также авторам необходимо предоставить сопроводительное письмо.
Язык публикаций: казахский, русский, английский.
3. Отправление статей в редакцию означает согласие авторов на право Издателя, Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева, издания статей в журнале и переиздания их на любом иностранном языке. Представляя текст работы для публикации в журнале, автор гарантирует правильность всех сведений о себе, отсутствие плагиата и других форм неправомерного заимствования в рукописи, надлежащее оформление всех заимствований текста, таблиц, схем, иллюстраций, а также дает согласие на проверку уникальности текста статьи.
4. Объем статьи не должен превышать 18 страниц (от 6 страниц).
5. Схема построения статьи (страница - А4, книжная ориентация, поля со всех сторон - 20 мм. Шрифт: тип - Times New Roman, размер (кегль) - 14):
МРНТИ http://grnti.ru/ - первая строка, слева. Инициалы и Фамилию автора(ов)- выравнивание по центру, курсив Полное наименование организации, город, страна (если авторы работают в разных организациях, необходимо поставить одинаковый значок около фамилии автора и соответствующей организации). Е-mail автора(ов) - в скобках, курсив.
Название статьи - выравнивание по центру полужирным шрифтом Аннотация (100-200 слов; не должна содержать формулы, по содержанию повторять название статьи; не должна содержать библиографические ссылки; должна отражать краткое содержание статьи, сохраняя структуру статьи - введение, постановка задачи, цели, история, методы исследования, результаты/обсуждение, заключение/выводы).
Ключевые слова (6-8 слов/словосочетаний). Ключевые слова должны отражать основное содержание статьи, использовать термины из текста статьи, а также термины, определяющие предметную область и включающие другие важные понятия, позволяющие облегчить и расширить возможности нахождения статьи средствами информационно-поисковой системы).
Основной текст статьи должен содержать введение, постановка задачи, цели, история, методы исследования, результаты/обсуждение, заключение/выводы - межстрочный интервал - 1, отступ «красной строки» -1,25 см, выравнивание по ширине.
Таблицы, рисунки необходимо располагать после упоминания. С каждой иллюстрацией должна следовать надпись. Рисунки должны быть четкими, чистыми, несканирован-ными.
Все аббревиатуры и сокращения, за исключением заведомо общеизвестных, должны быть расшифрованы при первом употреблении в тексте.
Редактор:
Шыгарушы редактор: Дизайн:
Е.Б. Сыдыков Ж. Жумабекова Ж. Жумабекова
Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университетшщ Хабаршысы. Тарихи гылымдар. Философия. Дiнтану сериясы. -2019. - 3(128). - Нур-Султан: Е¥У 86 б. Шартты б.т. -5,7 Таралымы - 20 дана
Мазмунына типография жауап бермейЫ.
Редакция мекенжайы: 010008, Нур-Султан к., Сатпаев кeшесi, 2. Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университет Тел.: +7(7172) 709-500 (шю 31-357) Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университетшщ баспасында басылды
