Научная статья на тему 'Санжар Асфендиаровтың өмірі мен қызметі туралы (қайраткердің 130-жылдық мерейтойына арналады)'

Санжар Асфендиаровтың өмірі мен қызметі туралы (қайраткердің 130-жылдық мерейтойына арналады) Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
546
49
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Мир Большого Алтая
Область наук
Ключевые слова
Санжар Асфендиаров / Түркістан / ұлт-азаттық қозғалыс / ұлттық-мемлекеттік құрылыс / денсаулық сақтау / жер-су реформасы / Қазақстан тарихы. / Sanjar Asfendiarov / Turkestan / national liberation movement / national state construction / public health / land and water reform / history of Kazakhstan.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Жүнісбаев Алмас Әбдіғаниұлы

Мақалада тың архив деректерінің және бай фактологиялық материалдың негізінде ірі қоғам және мемлекет қайраткері, көрнекті ғалым-тарихшы, профессор Санжар Асфендиаровтың өмірі мен қызметінің негізгі кезеңдері қарастырылған. Әбілқайыр ханнан тараған әулеттен шыққан С. Асфендиаровтың отбасы мүшелері қазақ халқының тарихында терең із қалдырып, оның өмірлік көзқарастары мен өмірлік ұстанымдарының қалыптасуына үлкен ықпал етті. Санжар революцияға дейін Ресей империясының үздік жоғары оқу орындарында білім алған ХХ ғасырдың басындағы ұлттық зиялы қауымның жарқын өкілі. Санкт-Петербург Императорлық әскери-медициналық академияны аяқтап, әскери дәрігер атағына қол жеткізген С. Асфендиаров қазақ халқына қызмет еткен ата-бабаларының ісін жалғастырды. Түркістан өлкесінің түрлі аймақтарындағы әскери-медициналық қызмет, бірінші дүниежүзілік соғыстың майданындағы ұрыстарға қатысуы, неміс тұтқынында өткізген уақыт, саяси сенімсіз элемент ретінде патша күзет органдарының қырағы бақылауына ілінуі оның билік етуші монархиялық режимге қатысты көзқарастарының қалыптасуына шешуші түрде әсерін тигізді. Романовтар әулеті тақтан тайдырылғаннан кейін, С. Асфендиаров Түркістанның жергілікті ұлт өкілдерінің мүддесі мен құқықтарын қорғауға кіріскен көзі ашық, көкірегі ояу зиялы қауымның атарынан орын алды. Түркімұсылман интеллигенциясының өзге өкілдеріне қарағанда С. Асфендиаров өріс алып жатқан ұлт-азаттық және революциялық қозғалысқа солдат бұқарасы тарапынан тартылып, бұл жағдай оның 1917 жылдан бастау алған қоғамдық-саяси қызметінде өз көрінісін тапты. Большевиктердің төңкерісінен соң, Санжар тәжірибелі әрі білікті маман ретінде алдымен өлкені жайлаған сұрапыл ашаршылық пен індеттерге қарсы күреске араласып, артынан Түркістан республикасының денсаулық сақтау жүйесін қалыптастыруға ісіне жетекшілік жүргізді. С. Асфендиаров Түркістан АКСР-ның Денсаулық сақтау халық комиссариатына басшылық еткен, жергілікті ұлт өкілдері арасынан шыққан тұңғыш әрі жалғыз кәсіби маман-дәрігер. Түркістанда түрлі жауапты қызметтерде еңбек еткен С. Асфендиаров, кеңестік негіздегі ұлттық-мемлекеттік құрылысты жүзеге асырған саяси элитаның қатарынан орын алды. Орта Азия республикаларының ұлттық-мемлекеттік межеленуінен кейін С.Асфендиаров РКФСР-дің және КСРО-ның мемлекеттік билік органдарына қызметке ауысты. Оның жинақтаған білімі, көзқарастардың кеңдігі, Орта Азия халықтарының тұрмысы мен дәстүрін, экономикасы мен шаруашылығын, бірнеше шығыс тілдерін жетік білуі, мемлекет басқару ісінде жинақтаған бай тәжірибесі, қысқа уақыт ішінде С. Асфендиаровқа одақтық деңгейдегі қайраткердің дәрежесіне көтерілуге мүмкіндік берді. Ғылыми-зерттеу жұмыстарымен айналысу талпынысы С. Асфендиаровты кеңестік негізде жаңадан қалыптасып жатқан ғылым саласына алып келген болатын. Ол Н. Нариманов атындағы Мәскеу шығыстану институтының ректоры, Шығыс халықтарының этникалық және ұлттық мәдениетін зерттеу Институтының директоры, Қоғамдық ғылымдар бойынша ғылыми-зерттеу институттары Ресейлік ассоциациясы төралқасының мүшесі, 2-ММУ-дың профессоры, исламның шығу тарихына арналған алғашқы ғылыми еңбектердің авторы ретінде кеңестік шығыстану ғылымының қалыптасуына өз үлесін қосты. С. Асфендиаровтың саяси қайраткер және танымал ғалым ретіндегі беделін ескерген Қазақ АКСР-ның басшылығы оны республикадағы тұңғыш жоғары оқу орнын – Қазақ мемлекеттік университетті құру ісіне жетекшілік жүргізуге шақырды. С. Асфендиаровтың қажырлы еңбегінің арқасында 1920-жж. аяғында – 1930-жж. басында Қазақстанда тұңғыш ЖОО және ҒЗИ-лермен қатар, КСРО Ғылым академиясының Қазақстандық базасы бой көтерді. С. Асфендиаровтың өмірінің соңғы жылдары ғылыми-шығармашылық қызметінің барынша табысты кезеңі болды. Оның қаламынан қазақ халқының, 1916 ж. Қазақстандағы ұлт-азаттық тарихына қатысты сүбелі ғылыми еңбектері, Орта Азиядағы революциялық қозғалысқа арналып жазылған оқу құралы шығып, оның редакциямен «Прошлое Казахстана в источниках и материалах» атты екітомдық жинақ жарық көрді. Қазақстандық базаның жетекшісінің бірі, Орталық өлкетану бюросының төрағасы, Қазақ АКСР-ның Ағарту халық комиссарының орынбасары ретінде С. Асфендиаров тарихи ескерткіштердің сақталынуына, халық ауыз әдебиетінің үздік туындыларының жинақталуына, өлкетанушылық жұмыстың жергілікті жерде өріс алуына, кітапханалар мен музейлерді құруға, ғылыми маман кадрларды даярлауға көп көңіл бөлді. Оның есімімен Қазақстанда академиялық ғылымның, жоғары білім беру жүйесінің, мәдениеттің толықтай бір кезеңі байланысты.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по истории и археологии , автор научной работы — Жүнісбаев Алмас Әбдіғаниұлы

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

About the life and activities of Sanjar Asfendiarov (to the 130th anniversary of the birth)

In the article, based on a wide range of archival sources and rich factual material, the main stages of the life and work of a major socio-political and statesman, a prominent scholar and historian, Professor Sanjar Asfendiarov are considered. He came from a noble aristocratic family, whose members left an indelible mark on the history of the Kazakh people and had a great influence on the formation and formation of their life views and landmarks. S. Asfendiarov belonged to the golden cohort of prominent representatives of the national intelligentsia of the early twentieth century, who even before the revolution managed to get an education in the best universities of the Russian Empire. Having become one of the five Kazakhs who graduated from the St. Petersburg Imperial Military Medical Academy and having received the diploma of a military doctor, S. Asfendiarov enrolled in the civil service, continued the work of his ancestors – to serve the people. The military medical service in the ranks of the tsarist army in various parts of the Turkestan region, participating in battles on the fronts of the First World War, staying in German captivity, being under the close attention of the tsarist secret police as a "politically unreliable element" left their deep imprint on his world view and attitude to the ruling monarchist regime. After the overthrow of the Romanov dynasty, S. Asfendiarov was among the educated part of the intelligentsia that was intended by the revolution to protect the interests and rights of the indigenous peoples of Turkestan. Unlike many representatives of the Turkic-Muslim intelligentsia, S.Asfendiarov was involved in the growing national liberation and revolutionary movement from the soldier’s environment, which affected his social and political activities in 1917. After the Bolshevik coup, he, as an experienced doctor, was first attracted to fight the fierce famine and epidemics, then leads the work on the organization of the health system of the Turkestan Autonomous Soviet Socialist Republic, becoming in its history the only professional physician among the representatives to rennyh nationalities, who led the People's Commissariat. Over the years of work in Turkestan at various senior positions, S. Asfendiarov joined the circle of the local political elite, which was entrusted with the implementation of nation-building. After the national-state delimitation of the republics of Central Asia, S. Asfendiarov was transferred to work in the supreme bodies of state power of the RSFSR and the USSR. Brilliant education and erudition, organizational skills, excellent knowledge of everyday life and traditions, economics and economic structure of the peoples of Central Asia, fluency in several eastern languages, rich practical experience of public administration allowed him to rise to the level of responsible union-level workers in a short period of time. The analytical mind, the desire for scientific knowledge and research work gradually bring him into the world of the emerging Soviet science. S. Asfendiarov as Rector of the Moscow Institute of Oriental Studies. N. Narimanov, director of the Institute of Ethnic and National Cultures of the Peoples of the East, member of the Presidium of RANION, professor of the 2nd Moscow State University, author of the first scientific works on the genesis of Islam, takes an active part in the formation of Soviet Oriental studies. The authority of the politician and scientist, led him to the leadership of the Kazakh ASSR to lead the organization of the first university in the republic – the Kazakh State University. Thanks to the knowledge, experience, energetic work, and the titanic efforts of S. Asfendiarov in the late 1920s and early 1930s, not only the first universities and research institutes emerged in Kazakhstan, but also the Kazakhstan Base of the Academy of Sciences of the USSR was created. The last years of S. Asfendiarov’s life were the most productive in his scientific and creative activities. He wrote the first fundamental works on the history of the Kazakh people, the national liberation uprising of 1916 in Kazakhstan, textbooks on the history of the revolutionary movement in Central Asia, edited a collection of two-volume collection entitled "The past of Kazakhstan in sources and materials". As one of the leaders of the Kazakhstan base and the chairman of the Central Local History Bureau, Deputy People's Commissar of Education of the Kazakh Autonomous Soviet Socialist Republic S. Asfendiarov paid great attention to the preservation of historical monuments, collecting the best examples of oral folk art, developing local history work in the field, creating libraries and museums, training scientific personnel. A whole epoch in the history of the formation and development of academic science, higher education, and culture in Kazakhstan is associated with his name.

Текст научной работы на тему «Санжар Асфендиаровтың өмірі мен қызметі туралы (қайраткердің 130-жылдық мерейтойына арналады)»

Санжар Асфендиаровтьщ eMipi мен кызмет туралы (кайраткердщ 130-жылдык мерейтойына арналады)

DOI: 10.31551/2410-2725-2019-5-1-8-31

Жушсбаев Алмас 6бдifаниyлы

PhD докторант, гылыми кызметкер, КР БГМ FK Ш.Ш. Уэлиханов атындагы Тарих жэне этнология институты, «Кецес дэуiрiндегi Казакстан тарихы» бвлiмi, Алматы к., Казахстан. E-mail: [email protected]

Авдатпа. Макалада тыц архив деректерЫщ жэне бай фактологиялык материалдыц негiзiнде ipi когам жэне мемлекет кайраткер^ кврнектi галым-тарихшы, профессор Санжар Асфендиаровтыц вмiрi мен кызметшщ непзп кезецдерi карастырылган. ббщайыр ханнан тараган эулеттен шыккан С. Асфендиаровтыц отбасы мYшелерi казак халкыныц тарихында терец i3 калдырып, оныц вмiрлiк квзкарастары мен вмiрлiк устанымдарыныц калыптасуына Yлкен ыкпал еттi. Санжар революцияга дешн Ресей империясыныц Yздiк жогары оку орындарында бiлiм алган хХ гасырдыц басындагы улттык зиялы кауымныц жаркын вкiлi. Санкт-Петербург Императорлык эскери-медициналык академияны аяктап, эскери дэрiгер атагына кол жеткiзген С. Асфендиаров казак халкына кызмет еткен ата-бабаларыныц iсiн жалгастырды. ТYркiстан влкесшщ тYрлi аймактарындагы эскери-медициналык кызмет, бiрiншi дYниежYзiлiк согыстыц майданындагы урыстарга катысуы, немiс туткынында втшген уакыт, саяси сенiмсiз элемент ретЫде патша кYзет органдарыныц кырагы бакылауына iлiнуi оныц билiк етушi монархиялык режимге катысты квзкарастарыныц калыптасуына шешушi тYPде эсерiн тигiздi. Романовтар эулет тартан тайдырылганнан кейiн, С. Асфендиаров ТYркiстанныц жергiлiктi улт вктдершщ мYДдесi мен кукыктарын коргауга кiрiскен ^i ашык, квкiрегi ояу зиялы кауымныц атарынан орын алды. ТYркi-мусылман интеллигенциясыныц взге вкiлдерiне Караганда С. Асфендиаров врю алып жаткан улт-азаттык жэне революциялык козгалыска солдат букарасы тарапынан тартылып, бул жагдай оныц 1917 жылдан бастау алган когамдык-саяси кызметЫде вз кврiнiсiн тапты. Большевиктердщ твцкерiсiнен соц, Санжар тэжiрибелi эрi бiлiктi маман ретiнде алдымен влкен жайлаган сурапыл ашаршылык пен Ыдеттерге карсы кYреске араласып, артынан ТYркiстан республикасыныц денсаулык сактау жYЙесiн калыптастыруга iсiне жетекшiлiк жYргiздi. С. Асфендиаров ТYркiстан АКСР-ныц Денсаулык сактау халык комиссариатына басшылык еткен, жергiлiктi улт вкiлдерi арасынан шыккан туцгыш эрi жалгыз кэсiби маман-дэрiгер. ТYркiстанда тYрлi жауапты кызмет-терде ецбек еткен С. Асфендиаров, кецестк негiздегi улттык-мемлекетпк курылысты жYзеге асырган саяси элитаныц катарынан орын алды. Орта Азия республикаларыныц улттык-мемле-кеттiк межеленуiнен кешн С.Асфендиаров РКФСР-дщ жэне КСРО-ныц мемлекетпк билiк орган-дарына кызметке ауысты. Оныц жинактаган бiлiмi, квзкарастардыц кецдп, Орта Азия халык-тарыныц турмысы мен дэстYрiн, экономикасы мен шаруашылыгын, бiрнеше шыгыс тiлдерiн жетiк бту^ мемлекет баскару iсiнде жинактаган бай тэж^ибеа, кыска уакыт iшiнде С. Асфендиаровка одактык децгейдеп кайраткердщ дэрежеане квтерiлуге мYмкiндiк бердi. Fылыми-зерттеу жумыстарымен айналысу талпынысы С. Асфендиаровты кецестк негiзде жацадан калыптасып жаткан гылым саласына алып келген болатын. Ол Н. Нариманов атындагы Мэскеу шыгыстану институтыныц ректоры, Шыгыс халыктарыныц этникалык жэне улттык мэдениетiн зерттеу Институтыныц директоры, Когамдык гылымдар бойынша гылыми-зерттеу институттары Ресейлiк ассоциациясы твралкасыныц мYшес¡, 2-ММУ-дыц профессоры, исламныц шыгу тарихына арналган алгашкы гылыми ецбектердщ авторы ретшде кецестк шыгыстану гылымыныц калып-тасуына вз Yлесiн косты. С. Асфендиаровтыц саяси кайраткер жэне танымал галым ретiндегi беделiн ескерген Казак АКСР-ныц басшылыгы оны республикадагы туцгыш жогары оку орнын -Казак мемлекеттiк университеттi куру iсiне жетекштк жYргiзуге шакырды. С. Асфендиаровтыц кажырлы ецбегiнiц аркасында 1920-жж. аягында - 1930-жж. басында Казакстанда туцгыш ЖОО жэне FЗИ-лермен катар, КСРО Fылым академиясыныц Казакстандык базасы бой квтердк С. Асфендиаровтыц вмiрiнiц соцгы жылдары гылыми-шыгармашылык ^ызметiнiц барынша табысты кезе^ болды. Оныц ^аламынан ^аза^ хал^ыныц, 1916 ж. Каза^стандагы улт-азатты^ тарихына ^атысты сYбелi гылыми ецбектерi, Орта Азиядагы революциялы^ ^озгалыс^а арналып жазылган о^у хуралы шыгып, оныц редакциямен «Прошлое Казахстана в источниках и материалах» атты егатомдыщ жина^ жарыщ кврдi. Каза^станды^ базаныц жетекшiсiнiц бр, Орталы^ влкетану бюросыныц тврагасы, Каза^ АКСР-ныц Агарту халы^ комиссарыныц орынбасары ретiнде С. Асфендиаров тарихи ескертюштердщ са^талынуына, халы^ ауыз эдебиетiнiц Yздiк туынды-ларыныц жина^талуына, влкетанушылы^ жумыстыц жергiлiктi жерде врiс алуына, ютапханалар мен музейлердi куру^а, гылыми маман кадрларды даярлауга квп квцiл бвлдк Оныц есiмiмен Каза^станда академиялык гылымныц, жогары бiлiм беру жYЙесiнiц, мэдениеттщ толы^тай бiр кезецi байланысты.

Tyrn^i сездер: Санжар Асфендиаров; ТYркiстан; улт-азаттык козгалыс; улттык-мемлекеттiк курылыс; денсаулык сактау; жер-су реформасы; Казакстан тарихы.

About the life and activities of Sanjar Asfendiarov (to the 130th anniversary of the birth)

Junisbayev Almas Abdiganievich

Doctoral student, research fellow, Institute of History and Ethnology named after Ch.Ch. Valikhanov of CS MES RK, Department of the History of Kazakhstan of the Soviet period, Almaty, Kazakhstan. E-mail: [email protected]

Abstract. In the article, based on a wide range of archival sources and rich factual material, the main stages of the life and work of a major socio-political and statesman, a prominent scholar and historian, Professor Sanjar Asfendiarov are considered. He came from a noble aristocratic family, whose members left an indelible mark on the history of the Kazakh people and had a great influence on the formation and formation of their life views and landmarks. S. Asfendiarov belonged to the golden cohort of prominent representatives of the national intelligentsia of the early twentieth century, who even before the revolution managed to get an education in the best universities of the Russian Empire. Having become one of the five Kazakhs who graduated from the St. Petersburg Imperial Military Medical Academy and having received the diploma of a military doctor, S. Asfendiarov enrolled in the civil service, continued the work of his ancestors - to serve the people. The military medical service in the ranks of the tsarist army in various parts of the Turkestan region, participating in battles on the fronts of the First World War, staying in German captivity, being under the close attention of the tsarist secret police as a "politically unreliable element" left their deep imprint on his world view and attitude to the ruling monarchist regime. After the overthrow of the Romanov dynasty, S. Asfendiarov was among the educated part of the intelligentsia that was intended by the revolution to protect the interests and rights of the indigenous peoples of Turkestan. Unlike many representatives of the Turkic-Muslim intelligentsia, S. Asfendiarov was involved in the growing national liberation and revolutionary movement from the soldier's environment, which affected his social and political activities in 1917. After the Bolshevik coup, he, as an experienced doctor, was first attracted to fight the fierce famine and epidemics, then leads the work on the organization of the health system of the Turkestan Autonomous Soviet Socialist Republic, becoming in its history the only professional physician among the representatives to rennyh nationalities, who led the People's Commissariat. Over the years of work in Turkestan at various senior positions, S. Asfendiarov joined the circle of the local political elite, which was entrusted with the implementation of nation-building. After the national-state delimitation of the republics of Central Asia, S. Asfendiarov was transferred to work in the supreme bodies of state power of the RSFSR and the USSR. Brilliant education and erudition, organizational skills, excellent knowledge of everyday life and traditions, economics and economic structure of the peoples of Central Asia, fluency in several eastern languages, rich practical experience of public administration allowed him to rise to the level of responsible union-level workers in a short period of time. The analytical mind, the desire for scientific knowledge and research work gradually bring him into the world of the emerging Soviet science. S. Asfendiarov as Rector of the Moscow Institute of Oriental Studies. N. Narimanov, director of the Institute of Ethnic and National Cultures of the Peoples of the East, member of the Presidium of RANION, professor of the 2nd Moscow State University, author of the first scientific works on the genesis of Islam, takes an active part in the formation of Soviet Oriental studies. The authority of the politician and scientist, led him to the leadership of the Kazakh ASSR to lead the organization of the first university in the republic - the Kazakh State University. Thanks to the knowledge, experience, energetic work, and the titanic efforts of S. Asfendiarov in the late 1920s and early 1930s, not only the first universities and research institutes emerged in Kazakhstan, but also the Kazakhstan Base of the Academy of Sciences of the USSR was created. The last years of S. Asfendiarov's life were the most productive in his scientific and creative activities. He wrote the first fundamental works on the history of the Kazakh people, the national liberation uprising of 1916 in Kazakhstan, textbooks on the history of the revolutionary movement in Central Asia, edited a collection of two-volume collection entitled "The past of Kazakhstan in sources and materials". As one of the leaders of the Kazakhstan base and the chairman of the Central Local History Bureau, Deputy People's Commissar of Education of the Kazakh Autonomous Soviet Socialist Republic S. Asfendiarov paid great attention to the preservation of historical monuments, collecting the best examples of oral folk art, developing local history work in the field, creating libraries and museums, training scientific personnel. A whole epoch in the history of the formation and development of academic science, higher education, and culture in Kazakhstan is associated with his name.

Keywords: Sanjar Asfendiarov; Turkestan; national liberation movement; national state construction; public health; land and water reform; history of Kazakhstan.

О жизни и деятельности Санжара Асфендиарова (к 130-летнему юбилею со дня рождения)

Джунисбаев Алмас Абдиганиевич

PhD докторант, научный сотрудник отдела «Истории Казахстана советского периода», Институт истории и этнологии им. Ч.Ч. Валиханова КН МОН РК, Алматы, Казахстан. E-mail: [email protected]

Аннотация. В статье на основе широкого круга архивных источников и богатого фактологического материала рассматриваются основные этапы жизни и деятельности крупного общественно-политического и государственного деятеля, видного ученого-историка, профессора Санжара Асфендиарова. Он происходил из знатной аристократической семьи, члены которой оставили неизгладимый след в истории казахского народа и оказали большое влияние на становление и формирование его жизненных взглядов и ориентиров. С. Асфендиаров относился к той золотой когорте выдающихся представителей национальной интеллигенции начала ХХ века, которым еще до революции удалось получить образование в лучших вузах Российской империи. Став одним из пяти казахов, окончивших Санкт-Петербургскую Императорскую военно-медицинскую академию и удостоившись диплома военного лекаря, С. Асфендиаров поступив на государственную службу, продолжил дело своих предков - служить народу. Военно-медицинская служба в рядах царской армии в различных уголках Туркестанского края, участие в сражениях на фронтах Первой мировой войны, пребывание в немецком плену, нахождение под пристальным вниманием царской охранки в качестве «политически неблагонадежного элемента» наложили свой глубокий отпечаток на его мировоззрение и отношение к царствующему монархическому режиму. После свержения династии Романовых, С. Асфендиаров оказался в числе той образованной части интеллигенции, которая была призвана революцией защищать интересы и права коренных народов Туркестана. В отличие от многих представителей тюрко-мусульманской интеллигенции, С. Асфендиаров был вовлечен в нарастающее национально-освободительное и революционное движение из солдатской среды, что отразилось на его общественно-политической деятельности в 1917 г. После большевистского переворота, он как опытный врач, сначала привлекается к борьбе со свирепым голодом и эпидемиями, затем руководит работой по организации системы здравоохранения Туркестанской АССР, став в ее истории единственным профессиональным медиком из числа представителей коренных национальностей, возглавившим Наркомздрав. За годы работы в Туркестане на различных ответственных постах С. Асфендиаров вошел в круг местной политической элиты, которой было поручено претворение в жизнь национально-государственного строительства. После национально-государственного размежевания республик Средней Азии, С. Асфендиаров был переведен на работу в высшие органы государственной власти РСФСР и СССР. Блестящее образование и эрудированность, организаторские способности, отличное знание быта и традиций, экономики и хозяйственного уклада народов Центральной Азии, свободное владение несколькими восточными языками, богатый практический опыт государственного управления позволили ему за короткий промежуток времени подняться до уровня ответственных работников союзного масштаба. Аналитический склад ума, стремление к научному познанию и исследовательской работе постепенно приводят его в мир нарождающейся советской науки. С. Асфендиаров в качестве ректора Московского института востоковедения им. Н. Нариманова, директора Института этнических и национальных культура народов Востока, члена Президиума РАНИОН, профессора 2-го МГУ, автора первых научных работ по генезису ислама принимает активное участие в становлении советского востоковедения. Авторитет политика и ученого, послужили причиной обращения к нему руководства Казахской АССР возглавить работу по организации первого вуза в республике - Казахского государственного университета. Благодаря знаниям, опыту, энергичной работе, титаническим усилиям С. Асфендиарова в конце 1920-х - начале 1930 годов в Казахстане возникли не только первые вузы и НИИ, но и была создана Казахстанская база АН СССР. Последние годы жизни С. Асфендиарова стали наиболее продуктивными в его научно-творческой деятельности. Его перу принадлежат первые фундаментальные работы по истории казахского народа, национально-освободительному восстанию 1916 г. в Казахстане, учебные пособия по истории революционного движения в Средней Азии, под его редакцией был издан сборник двухтомный сборник «Прошлое Казахстана в источниках и материалах». В качестве одного из руководителей Казахстанской базы и председателя Центрального краеведческого бюро, заместителя наркома просвещения Казахской АССР С. Асфендиаров уделял большое внимание сохранению исторических памятников, сбору лучших образцов устного народного творчества, развитию краеведческой работы на местах, созданию библиотек и музеев, подготовке научных кадров. С его именем связана целая эпоха в истории становления и развития академической науки, высшего образования, культуры в Казахстане.

Ключевые слова: Санжар Асфендиаров; Туркестан; национально-освободительное движение; национально-государственное строительство; здравоохранение; земельно-водная реформа; история Казахстана.

ЭОЖ/УДК 94(574)092

Санжар Асфендиаровтьщ eмiрi мен кызмет туралы

(кайраткердщ 130-жылдьщ мерейтойына арналады)

А.Э. ЖYнiсбаев

Шыгу тегi жэне эулет тарихы. Архив кужаттарыныц мэлiметтерiне сэйкес Санжар Асфендиаров 1889 жылы 20 казанда Ташкент каласында дYниеге келдi. Туу туралы куэлИнде жазылгандай, оган каланыц орыс белИнщ имамы Гамулла Йамлиханыц азан шакырып, есiм бердi1. Оныц экесi Сейiтжафар жэне анасы ^лэндам Кiшi жYЗде бiр гасырдан астам уакыт хандык билiк курган Эбткайыр хан урпактарыныц эулетiнен шыккан. Санжардыц экесi Айшуак ханныц шeбересi болса, анасыныц шыгу тегiне катысты шеж1ретанушылардыц арасында элi де тарихи кужаттардыц негiзiнде ез дэлелiн таппаган ею тYрлi пайым бар. Алгашкысы бойынша ол Ералы ханныц улы, Хиуада билк курган Тука Темiр эулетЫщ (1728-1770) соцгы казак билеушiсi Белекей ханныц урпагынан тараган болса, екiншiсi оны Абылай ханныц улы ^асымнан тараган кепсанды урпагыныц бiрiне жаткызады. Санжардыц эке жагынан бабасы, Айшуактыц туцгыш улы СYЙiкэлi султан (орыс деректерЫдеп «Сюгалий» немесе «Согалий») Нуралы ханныц II Екатеринага жолдаган хатындагы келтiрген мэлiметтерге сэйкес 1770 жылы Эмударияныц оц жагалауын мекен еткен каракалпактардыц ханы атанады2.

Санжардыц бабасына караганда мурагаттарда жэне тарихи эдебиетте оныц атасы, СYЙiкэлiнiц он улыныц бiрi Асфендиар султанга (1792-1865) катысты элдекайда кeбiрек деректер сакталган. Жас кезiнен бастап ол езЫщ экеанщ туган iнiсi, Кш жYЗдiц соцгы ханы Шергазыныц (1812-1824) кара-магында топтаскан казак султандарыныц курамына кiрген. 1824 жылы хандык билк жойылган соц, Асфендиар султан Орынбор шекаралык комис-сияныц шешiмiмен мемлекеттiк кызметке кабылданып, Кш Орда Батыс белИнщ султан-билеушiсi, агасы Баймухамед Айшуакулыныц карамагына жiберiлдi. Кеп узамай, баскарушылык жэне жауынгерлiк кабiлеттерiмен танылган Асфендиар султанга Комиссия же^ру тайпасыныц рулары мекен еткен Батыс белктеп 31-дистанцияны баскару iсiн сеып тапсырады. 1842 жылы Yлгiлi кызмет Yшiн Асфендиар султанга дворян атагын мура ету кукыгын берген есаул эскери шен табыс етiлдi (ЖYнiсбаев, 2012:17).

1847-1864 жылдары Асфендиар султан 31 жэне 38-дистанцияларга, Орал эскери беюыане басшылык жYргiздi. Бул кызметтерЫде ол eзi билеген территорияда жерплкт казак рулары арасында кец тараган барымта мен тYрлi сипаттагы кактыгыстарды токтату, жер жэне мYлiк дауларын шешу, тYтiн салыгын жинау сынды кептеген мацызды мэселелердi шешумен айналысты. Кепжылдык ецбеп Yшiн ол тYрлi мемлекеттiк марапаттарга кол жеткiздi, олардыц iшiнде ерекше атап eтетiндерi - атаулы алтын мер мен «Кызмет Yшiн» алтын медаль. Орынбор эюмштИнщ лауазымды шенеуыктерЫщ басшы-лыкка жолдаган баяндамалары мен есептiк мэлiмдемелерiнде Асфендиар султанныц кайсар мiнезi мен алгырлыгына, Айшуактан тараган казак султандары арасындагы жогары беделi мен ыкпалына, шешендИне, дэстYрлi кукык пен зацдарды жет бiлгендiгiне, сауатты болгандыгына баса назар

1РМЭТА-2 РИССА-

Ресейдщ мемлекеттiк эскери-тарихи архивк 316-^. 67 т. 9-ic. 18 п.

Ресей империясыныц сырт^ы саясатыныц архивi. 122-^. 122/2-т. 19-ic. 184-189 пп.

я

аударылды3.

1859 жылы жазда Асфендиар Кш Орданыц белдi казак султандары мен билерiнен куралган депутацияныц курамында Санкт-Петербургке сапар шепп кайтады. Астанада болган уакытында депутация император II Александрдыц, билеушi Романов эулетЫщ мYшелерi, так мурагерлерi улы князьдер Николай мен Михаилдщ, сырткы жэне iшкi iстер министрлерЫщ кабылдауында болады4.

Ширек гасырдан астам уакыт бойы Кiшi Орданыц билеушi казак султандарыныц катарына кiрген Асфендиар казак даласында орын алган кYPделi саяси жэне элеуметтк-экономикалык езгерютердщ куэгерiне айналды: хандык билiк жойылган соц жыл еткен сайын орыс ектемдИнщ билИ арта бердi; жергiлiктi халыктыц патша Yкiметiнiц саясатына карсы наразылыгы ^шешп, ол тYрлi халык толкулары мен кетертютерЫе алып келдi, ^азакстан бiртiндеп Ресей империясыныц отарына айнала бастады. Жергiлiктi экiмшiлiк билiк казак даласындагы дэстYрлi саяси жYЙенi киратуга бел шеше кiрiсiп, халык арасындагы казак султандарыныц билiгiн жэне ыкпалын эларетуге кYш салды. Мундай жагдайда ез улдарыныц болашагына алац болган Асфендиар оларга ез аталарыныц Yлгiсiмен халыкка кызмет ету iсiн жалгастыруга мYмкiндiк беретiн озык бiлiм беруге тырысты.

Асфендиар султанныц екi улы да заман талабына сай Yздiк б^м алды: туцгышы - Мухамед Магзум султан Орынбордагы Неплюев кадет корпусын аяктаган болса, кенжесi Сейiтжафар (1865-1928) - Орынбор облыстык бас-кармасы жанындагы казак балаларына арналган мектептщ тYлегi атанды. Екеуi де окуын аяктаганнан кейiн аталарыныц жолын куып, iсiн жалгастырды: 1864 жылы Мухамед Магзум Кiшi Орданыц Батыс белИндеп ожырай руына басшы болып тагайындалса5, Сейiтжафар казак мектебiнiц 5 Yздiк тYлегiнiц бiрi ретiнде Орынбор облыстык баскармага штаттык аудармашы ретiнде кызметке алынды6.

Сейiтжафар бiрнеше жыл бойы мемлекетт кызметте ецбек еткен соц, 1868 жылдыц басында ез ерюмен туган Орынбор eлкесiн тастап, жацадан курылган ТYркiстан генерал-губернаторлыгына кызметке ауысады. Сештжа-фардыц кызмет жолы Сырдария облысына карасты Кдоама уезiнiц бастыгы подполковник Н. Колзаковтыц жанындагы аудармашы ретЫде басталады7. Жас Сейiтжафар ез кабтет мен дарыныныц аркасында Yздiксiз кызметтiк есу жагдайында болды; буган оныц аксYЙектiк тегiмен катар, бiрнеше шыгыс тiлдерiн, жергiлiктi халыктардыц эдет-гурыптары мен тарихын жетiк бiлуi ез ыкпалын типздк XIX гасырдыц аягында - ХХ гасырдыц басында ТYPкiстан генерал-губернаторлыгында дипломатиялык бeлiмнiц жэне елштк Yйлердiц басшысы кызметiн аткарган Сештжафар Хиуа мен Букара хандары елшн лiктерiнiц курамында терт рет Санкт-Петербургке сапар шепп, орыс патша-сымен жэне мемлекет басшыларымен болган келюсездерде эскери аудармашы кызметiн аткарды. 1891 жылы Сейiтжафар ТYркiстан генерал-губернаторы, барон А. Вревский экспедициясыныц Памирге сапар шегiп кайтады.

ТYркiстандаfы 50 жылдык кызметiн Сейiтжафар генерал-майор шеынде 1916 аяктап, курметтi демалыска шыкты. Ол бул жогары эскери атакка кол жеткiзген жергiлiктi улт ектдерЫен шыккан жалгыз кайраткер болатын.

3 КР ОМА - Казахстан Республикасыныц Орталыщ мемлекеттiк архивк И-4-i^. 1-т. 2500-ic. 2-4 пп.; 2512-ic. 88 п. (Орынбор шекаралы^ комиссияныц кецесшmерi И. Бикмаевтыц, П. Ваневтщ жэне К. Каминскийдщ мiнездемелерi (31 мамыр - 1 маусым 1848 ж.), арнайы iстер шенеунiгi В. Лазаревскийдщ мэлiмдеме хаттары (26 ^ацтар 1850 ж.)

4 КР ОМА. И-4-ц. 1-т. 2983-ic. 14, 31, 76-94 пп.

5 КР ОМА. И-4-ц. 1-т. 3074-ic. 4-4 а.п., 6-6 а.п.

6 КР ОМА. И-4-ц. 1-т. 3776-ic. 278-278 а.п.

7 9Р ОМА - Эзбекстан Республикасыныц Орталыщ мемлекеттiк архивi. И-17-^. 1-т. 52-ic. 4, 8 пп.

^азактыц арасынан патша билИ тусында орыс эскерЫщ генералы атагына лайыкты деп табылган 5 казак та Эбткайыр ханныц урпактары едк

Сейiтжафар жергiлiктi казак жэне тYркi-мусылман зиялы кауым арасында танымал эрi белдi тулгалардыц катарына кiрдi. Ташкентке кызмет бабымен келген кептеген казак зиялылары оныц Yйiнде турактап, жи баскосулар уйымдастырды. Бул жиындарда казак кайраткерлерi eлкедегi саяси-элеуметтiк ахуалды, б^м жэне дiн мэселелерiн талкылап, соцгы жацалыктармен бeлiстi. Бiртiндеп бул отырыстар дэстYрлi сипатка ие болып, артынан ТYркiстан eлкесi казак зиялыларыныц «Кецес» атты уйымына айналды. Оган мYше ретiнде С. ©тегенов, 9. Ке^баров, А. Мангелдин, К;. ^ожыков, З. Сейдалин, М. ^асымов, С. Акаев, М. Шокай, С. Асфендиаров, С. ^ожанов сынды танымал казак кайраткерлерi кiрдi. Тарихи деректерде келтiрiлген мэлiметтерге сенетiн болсак, «Кецес» уйымына терагалыкты генерал С. Асфендиарулы, орынба-сарлыкты М. Шокай жэне С. ©тегенов, ал хатшылыкты З. Сейдалин жYргiздi (ЖYнiсбаев, 2014а:151-154). Аталган кайраткерлердiц барлыгы 1917 жылы 2-5 тамыз аралыгында Ташкентте еткен ТYркiстан eлкесi казак-кыргыздарыныц I съезiне катысып, бул жиын Сейiтжафар Асфендиарулыныц курметтi

.о

терагалыгымен eттi8.

Сейiтжафар мен ГYлэндамныц 8 баласы да ТYркiстан eлкесiндегi Yздiк оку орындарында бiлiм алды: кыздары Оразша, Биби Айша, Умму ^лам, 9нел -Ташкент кыздар гимназиясын аяктаган болса, улдары - Се^т 6бiлкайыр, Нуреддин, Санжар жэне Мансур Ташкент реалды училищеден тYлеп шыкты. Сейiтжафардыц туцгышы Оразша туралы тарихи мэлiметтер тапшы, ал ортаншы кыздары - Айша мен ^лам казак халкына ез ецбегiмен танылып, тарихта eздерiнiц ешпес iздерiн калдырган тулгаларга айналды. Кенже кызы 9нелге келетЫ болсак, ол бiраз уакыт бойы Ташкенттегi ^азак агарту инсти-тутында тэрбиешi болып жумыс iстеп, Орта Азия мемлекетт университетi медицина факультетЫщ iшкi аурулар пропедевтикасы кафедрасыныц мецгерушiсi, профессор Н.И. Рагозага (1883-1956) турмыс курды.

©кiнiшке орай, Сейiтжафардыц Санжардан езге Yш улы - Се^т 6бiлкайыр, Нуреддин жэне Мансур туралы мурагат деректерi тапшы. Олардыц окушы кезiндегi жеке iстерi ©збекстан Республикасыныц Орталык мемлекеттiк архивiнде сакталган. М. Шокайдыц естелiктерiне сенетiн болсак, олардыц Yшеуi де революция жылдарындагы дYрбелецнен аман шыга алмады (ЖYнiсбаев, 2011а:122-124).

Алгашкы eмiр мектептерi. Жастайынан зеректiлiгiмен жэне бiлiмге куштарлыгымен танылган юшкентай Санжарды экесi 9 жасында ТYркiстан eлкесiндегi озык оку орындарыныц бiрi болган Ташкент реалды училищесiне окуга бередi. Санжардыц алгашкы eмiр мектебЫе айналган бул училище жаратылыстану багытындагы эскери маманданган оку орны едк 1907 жылы училищенiц толык курсын Yздiк аяктаган Санжар, бiтiру куэлИне кол жеткiзедi. Сол кездегi реалды училищелер туралы кYшi жYрiп турган Жаргыга сэйкес бул куэлiк оган Ресей империясыныц Yздiк жогары оку орындарыныц бiрiне кабылдау емтихандарын тапсырусыз, тек тексерiс сынагынан ету аркылы окуга тYсу кукыгын бердi. Осы мYмкiндiктi жiберiп алмау максатында Санжар 1907 жылы жазда Санкт-Петербургке аттанады. Ол астанадагы ец iрi оку орнына - Санкт-Петербург мемлекеттiк университете тYсуге талпынганымен, аттестатында латын т^ мен дiн сабагы бойынша багалардыц жоктыгы

8 TYPKicTaH аймагы каза^-кыргызыньщ жалпы жиналысы // Бiрлiк туы. - 1917. - 20 тамыз.

салдарынан, оныц бул умтылысы сэтаздкпен аякталады. Осы жерде, ^ыздар медициналык институтында окып жаткан эпкес ГYлсiмнiц кецес беруiмен ол кужаттарын Императорлык эскери-медициналык академияга тапсырады9.

Санжардыц академияга окуга тYсуге экесi Сей^жафар колгабыс керсетуге талпынып, ТYркiстан генерал-губернаторы Н. Гродековтыц атына хат жазады. Онда Сейiтжафар eлкедегi кепжылдык ецбег жэне кол жеткiзген табыстарын айта келт, улы Санжарга кемек кeрсетудi eтiнген. 1907 жылы 23 маусымда ардагер кызметкердiц eтiнiшiне жауап ретЫде Н. Гродеков эскери министр А.Ф. Редигердщ атына хат жолдап, онда жергткт улт eкiлдерi арасынан медициналык кадрларды даярлау iсiнiц мацыздылыгына база назар аударады да «Санжарды мусылман ретiнде окуга кабылдау туралы шешiмдi шыгаруды» сурайды10. Кейiнгi окигалардыц барысы керсеткендей, Н. Гродековтыц хатыныц ыкпалымен Санжар латын тiлi бойынша косымша сынактарды тапсырганга дейiн академияга 1907 жылы тамызда ерiктi тыцдаушы ретЫде окуга кабылданды.

Бiр жылдан кейiн Санжар Ресейдеп жогары медициналык жэне эскери-дэрiгерлiк бiлiм беру жYЙесiнiц непзЫ калаган дацкты академияныц толыкканды студент атанады. Осылайша, Санжар еткен гасырдыц басында Ресейдiц Yздiк оку орындарында жогары бiлiм алган озык ойлы казак жастарыныц катарына косылды. Эскери дэр^ер мамандыгын игере жYрiп, жас Санжар орыс медицинасыныц iргетасын калаган атакты хирург-дэрiгерлердiц дэрiстерiн тыцдап, олардан госпиталдерде еткен теориялык жэне тэжiрибелiк сабактарда бiлiм алады. Студент жылдары жас Санжардыц ер жетуiне, оныц азаматтык жэне eмiрлiк кезкарастарыныц калыптасуына Санкт-Петербургте бiлiм алып жаткан езге казак жастарымен, астанага кызметтiк юсапармен жиi келiп отырган С. Лапин, А. Бiрiмжанов, Э. Бекейханов, М. Тынышпаев сынды казак зиялыларымен тыгыз карым-катынас орнатуы, тYрлiк баскосуларда пшр алмасуы ез эсерiн тигiздi. Санкт-Петербургте еткен ТYркiстан жерлестерi уйымы кештерЫщ бiрiнде Санжар болашакта eзiнiц адал eмiрлiк серiгiне айналган Бекзат кыздар институтыныц тэрбиеленушiсi, белгiлi когам кайраткер^ зацгер Сералы Лапиннiц кызы Рабигамен танысып, онымен шацырак кeтередi11.

Эскери-медициналык академияныц толык курсынан eтiп, 28 пэннен туратын кешендi мемлекеттiк емтиханнан CYрiнбей еткен Санжар 1912 жылы карашада Мемлекеттiк сынак комиссияныц шешiмiмен эскери дэрiгер дип-ломына лайыкты деп танылады12. Академияда Эскери-тецiз ведомствосыныц шэкiртакысына окыганы Yшiн ол патша эскерЫщ катарында 4 жыл кызмет етуi тиiс едi. Бас эскери-санитарлык баскарманыц шешiмiмен ТYркiстанныц тумасы ретЫде Санжар академияныц 10 тYлегiмен бiрге ТYркiстан эскери округына кызметке жiберiледi. Санжардыц кызмет орны ретiнде Ауганстан мен Букара эмiрлiгiнiц шекарасында орналаскан Термез бекiнiсiндегi 10-ТYркiстан аткыш-тар полкы болып белгiленедi13.

Патша эскершщ катарында. Окудан кейiн тYлектерге тиесiлi екi айлык демалыс уакыты аякталган соц, Санжар 1913 жылы наурызда Термезге келiп, полктыц кiшi дэрiгерi мiндетiн аткаруга жэне жергiлiктi лазаретте ецбек етуге юрюедк Санжар академияда алган бiлiмдерiн тэжiрибеде колданып, жергткт eцiрдiц ауа-райы ерекшелiгiне байланысты тYрлi жукпалы аурулардан жэне

9 9Р ПАА - Эзбекстан Республикасы Президент Аппаратыныц архивi. 53-^. 65-т. 77-ic. 119 п.

10 РМЭТА. 316-ц. 67-т. 9-iс. 14-14 а.п.

11 РМЭТА. 316-ц. 67-т. 9-iс. 4-6 пп.

12 РМЭТА. 316-к. 69-т. 150-iс. 3 а.п., 592-592 а.п.

13 РМЭТА. 546-к. 2-т. 4279-iс. 64 п.

Ыдеттерден зардап шеккен сарбаздарды емдеумен айналысады. ©з iсiне жауапкершткпен карап, бiлiктiлiгiмен танылган Санжарга эскери басшылык лазареттiц бакылаушысы мiндетiн жYктеп отырды (ЖYнiсбаев, 2011Ь, 128 б.). Эскери кызметтщ талай ауыртпалыгын бастан кешiрiп, шыныккан жас Санжар Термездеп кызмет уакытында бай дэр^ерлк жэне eмiрлiк тэжiрибе жинактап шыгады. Жарты жылдан соц, Санжар алдымен 9-ТYркiстан аткыштар полкыныц, артынан 1915 жылы мамырда 3-ТYPкiстан аткыштар бригадасыныц ага дэрiгерi кызметтерiне тагайындалады.

Бiрiншi дYние жYзiлiк согыстыц СолтYCтiк-Батыс майданындагы патша эскерiнiц алгашкы iрi эскери сэтсiздiктерi жогары эскери басшылыкты Ресей империясыныц барлык эскери округтарында аукымды мобилизацияны жYргiзуге итермелеп, олардыц катарына ТYркiстан эскери округы да тЫдк ТYркiстан eлкесiнде орналаскан 20-дан астам дивизиялар мен бригадалардан арнайы 5^ркютан аткыштар полкы курылып, согыс майданына аттанды. Осы полктыц ага дэрiгерi мiндетiн аткару жас лейтенант С. Асфендиаровка жYктелдi. 1914 жылдыц кыр^йепнде майданга келген ТYPкiстан полкы 11 -Сiбiр аткыштар дивизиясыныц курамына юрпзтт, Шыгыс Пруссияныц терри-ториясында жузеге асырылып жаткан аукымды Августов жэне Лодзь операцияларына тартылды. ¥рыстардыц бiрiнде С. Асфендиаров басынан ауыр жаракат алып, бYкiл полкымен бiрге жау туткынына тYседi. Жалпы алганда, 1915 жылдыц басына карай патша эскерi орасан зор адами шыгындарга ушырады: 1,5 миллион солдат майданда каза тауып немесе ауыр жаракат алган болса, 750 мыцнан астам жауынгер немiстiц колына тYCтi (Кокебаева, 2009:37).

Жау туткынында eткiзген уакыт Санжар мен оныц майдандастары Yшiн ауыр сынакка айналды. Орыс эскерiнiц лейтенанты ретiнде С. Асфендиаров офицерлер мен медициналык-санитарлык кызметкерлер Yшiн арналган концлагерьге жiберiлдi. Бiрак онда ауыр жараланган эскери туткындарга кажеттi медициналык кемек кeрсетiлмей, карапайым санитарлык нормалардыц сакталынбады, оныц Yстiне азык-тYлiктiц жетiспеушiлiгi салдарынан лагерде ашаршылык пен жукпалы аурулар, тYрлi Ыдеттер кец етек жайды. Бiрнеше айдан кейЫ денсаулыгы бiршама тYзелген Санжарды лагерь басшылыгы бiлiктi дэрiгер ретЫде iндеттерге карсы кYреске жэне туткындарга медициналык жэрдем керсетуге жумылдырды. Санжар жылуы жок, жарыгы нашар, лашык iспеттi лазареттерде, медициналык курал-жабдыктар мен дэрндэрмектщ тапшылыгы жагдайында лагерлерде шектен тыс толган наукас жэне жаралы сарбаздарды емдеумен айналысты. ©зiнiц дэр^ерлк борышын бiр сэтке де умытпаган Санжар eмiрi мен денсаулыгын кау^-катерге тiге отырып, кептеген туткындардыц eмiрiн ажал тырнагынан сактап калуга аянбай ецбек етп.

Патша эскерiнiц Ставкасы жау колына тYCкен жауынгерлердi саткын деп санап, оларга кандай да бiр кемек керсетуден саналы тYPде жалтарды. Кепке дейiн ол санитарлык-медициналык шендерi бар ез эскери туткындарына тиiстi растау кужаттарын жiберуге ешбiр ерiк танытпай, немкурайлы карады. Сол кезде кYшi жYрiп турган халыкаралык келiсiмдерге сэйкес, туткынга тYCкен дэр^ерлер мен санитарлар кужаттык негiзде дэр^ер мамандыгын дэлелдей алган жагдайда туткыннан босатылып, елiне жiберiлуi тиiс едк Тек 1915 жылдыц аягында гана Халыкаралык Кызыл Крест уйымыныц белсендi араласуыныц нэтижесiнде Санжар бiр топ эскери туткындармен бiрге темiр жолмен Швеция аркылы Ресейге кайта жiберiлдi.

Согыс жылдары Петроград каласында эскери туткындарды кабылдау-мен, оларды медициналык куэландырудан жэне арнайы тергеуден етюзетЫ арнайы пункт курылды. Елiне кайтып оралган туткындар саяси сенiмсiз

элементтер жэне Отан саткындары ретЫде резервке шыгарылып, ез эскери округтарыныц карамагына жiберiлдi. Осылайша, 1916 жылы кацтарда Санжар туган Ташкент каласына оралып, балдызы Рахиля Сералыкызыныц естелк-терi бойынша патша ^зет органдарыныц бакылау нысанына айналды (Сулейменов, 1987:158).

Майдан мен туткында етюзген жылдар С. Асфендиаров Yшiн юаз eтпедi. ^анды шайкастар, орыс эскери басшылардыц ерескел кателiктерi мен саткындыгы, лагерлердегi езге еуропалык улт eкiлдерi аркылы озык ойлы социал-демократиялык ойлармен жакын танысу оган патша Yкiметiнiц улттык аймактарда жYргiзiп отырган отарлык саясаттыц шынайы мэн-мазмунын тYсiнуге мYмкiндiк берiп, сол аркылы оныц саяси кезкарастарыныц жэне кундылыктар жYЙесiнiц дамып жетiлуiне, Yстем етушi монархиялык режимге деген ешпендтк сезiмнiц туындауына ыкпал еттi.

Немiс лагерьде CYзек ауруын жуктырып алган С. Асфендиаровтыц денсау-лыгыныц нашарлыгына карамастан, 1916 жылдыц басында округтык эскери-санитарлык баскарма дэрiгер мамандардыц тапшылыгы жагдайында оны алдымен Ташкент тэртiп ротасыныц санитарлык бeлiмiнiц мецгерушiсi етiп, артынан резерв пен отставкага жiберiлген патша эскерЫщ бурынгы солдаттарынан каладагы когамдык тэрттт бакылау Yшiн курылган Ташкент мемлекетт жасак косыныныц ага дэрiгерi кызметЫе тагайындайды14. Согыс майданынан темiржол бойымен бiртiндеп ТYркiстанfа кайта орала бастаган эскерилермен бiрге елкеге тYрлi жукпалы аурулардыц коздыргыштары eтiп, iш жэне бертпе CYзегi, тырыскак iндеттерiнiц кец етек жаюына себеп болды. Оларга карсы кYреске ТYркiстан eлкесiнде мобилизациядан кейЫ калган санаулы медициналык ^штер жiберiлiп, жумылдырылган дэрiгерлер мен санитарлардыц катарынан тэжiрибелi эскери дэрiгер С. Асфендиаров та орын алды.

1916 жылгы улт-азаттык кeтерiлiс кезiнде Санжар кызмет еткен мем-лекеттiк халык жасак косыны жергiлiктi халыкты майдандагы кара жумыска алу туралы орыс патшасыныц маусымдагы жарлыгына карсы Ташкентте шеруге шыккан кeтерiлiсшiлерге карсы ок атудан бас тартып, эскери буйрыкты орындамаганы Yшiн эскери басшылык оны толык кураммен шалгайдагы Термезге аттандырады. Осы жерде дэрiгер болып кызмет еткен Санжар Ресейде патша билИнщ кулаганы туралы кептен куткен куанышты хабарды естiп, революцияга эскери букараныц тарапынан кeзi ашык, сауатты, кеюреп ояу, жауынгерлер арасында беделi жогары дэрiгер ретiнде тартылды. Термез солдаттар кецеанщ депутаты ретiнде С. Асфендиаров 1917 жылы сэуiрде Жаца Букарада еткен облыстык съезге катысып, облыстык жумысшы жэне солдат депутаттар кецеанщ мYшесi болып сайланады15. Бул кецес рево-люциядан кейiн Л. Миллер баскарган Букарадагы ресейлiк резиденттiлiгiне, кадет Н. Щепкин жетекштк еткен Ташкенттеп Уакытша Yкiметтiц ТYPкiстан комитетiне карсы эрекет еттк Жас букаралыктармен бiрiгiп, кецес мYшелерi эмiр Сейiт Элiмханды когамды жацартуга багытталган тYбегейлi рефор-маларды жYргiзуге мэжбYрлеуге умтылды. Алайда, олардыц барлык талпы-ныстарына карамастан, 1917 жылы 8 сэуiрде эмiрдiц манифестiне орай еткен бейбiт шеру катац басып жаншылып, жас букаралыктар саяси кугын CYргiнге ушырады (Ходжаев, 1926:13-31).

@лке хальщтарынын саяси кукьщтары Yшiн курес. Термездегi белсендi кызметмен кезге тYCкен Санжарды 9лкелiк кецес 1917 жылы маусымда

14 9Р ОМА. И-762-ц. 1 -т. 30-1с. 101 а.п.

15 9Р ПАА. 58-ц. 65-т. 77-iс. 119 а.п.

Ташкентке шакыртып алады. Бул уакытта каланыц еск бeлiгiнде мусылман жумысшыларыныц ортак бiр саяси уйымга бiрiгудiц кYPделi Yдерiсi жYрiп жатты. Олардыц негiзгi бeлiгiн тылдагы кара жумыстан кайткан жергiлiктi халыктар-дыц eкiлдерi курады. Бул багыттагы уйымдастыру жумыстарына бастапкы кезде С. Муфти-заде басшылык жYргiзiп, артынан оган С. Асфендиаров косылды. Осы жумыстыц корытындысында 1917 жылы 14 шiлдеде Ташкенттщ ескi бeлiгiнiц жумысшы мусылман депутаттарыныц 32 мYшеден туратын кецесi курылып, оныц аткару комитетiнiц терагасы болып бiрауыздан С. Асфендиаров сайланды (Победа Октябрьской, 1963:174).

Белсендi когамдьщ-саяси кызметЫщ аркасында С. Асфендиаровтыц есiмi ТYркiстаннан шалгай жерде де танымал бола бастады. Муныц дэлелi ретiнде, оныц 1917 жылы штдеде Орынборда еткен I Жалпыказак съезiнде сырттай Сырдария облысынан Курылтай жиналысына кандидаттыкка депутат ретЫде Э. Кенесарин, С. ©тегенов, Э. КеОбаров, М. Шокай, З. Сейдалин, И. Касымов, С. Кожанов сынды танымал ТYркiстан кайраткерлерiмен бiрге сайлануын келтiруге болады (Алаш козгалысы, 2004:366-367).

1917 жылы 2-5 тамызда Ташкентте М. Тынышбаевтыц терагалыгымен еткен ТYркiстан eлкесi казак-кыргыздарыныц I съезге Санжармен катар оныц экес Сей^жафар мен туган эпкесi ГYлсiм Асфендиаровтар да катысты. Жиында ТYPкiстан казак-кыргыздарыныц Орталык кецесiн куру жэне Сырдария мен Фергана облыстарында жергiлiктi кецестердi уйымдастыру сынды мацызды саяси шешiмдер кабылданды (Махаева, 2007:299-302). Съезде С. Асфендиаров алгаш рет бiркатар танымал казак кайраткерлерiмен жэне ез кызметтерЫ ендi бастап келе жаткан Т. Рыскулов, К. Сарымолдаев, И. Токта-баев сиякты жiгерлi жастармен танысады. Олармен бiрге елкеде калыптаскан кYPделi саяси-элеуметтiк жэне экономикалык жагдайды талкыга салып, ТYркiстан халыктарыныц мYДдесi мен кукыктарын коргаудыц жалпы жос-парын куру бойынша пiкiр алмасты.

Бул жиыннан кейiн С. Асфендиаров бар ^ш-кайратын eзi баскарып отырган мусылман жумысшыларыныц Кецеанщ кызметiн ныгайтуга жумсайды. Кецес бiртiндеп большевиктер мен солшыл эсерлер баскарган Ташкент кецесiмен, елкедеп саяси беделге ие болган Шура-Исламия, Шура-Улема, Туран сынды мусылман уйымдарымен байланыс орнатып, алда келе жаткан Ташкент калалык думасына сайлауга дайындык жYргiзедi. Бул сайлауда думада мYмкiн болган 112 орынныц iшiнен 96 орынды иеленген С. Лапиннiц жетекштИндеп мусылман Шура-Улема сeзсiз жецiске жетедк Мусылман жумысшы депутаттар кецесi думага eзiнiц тек бiр eкiлiн - С. Асфендиаровты гана eткiзе алды16. Кейiн eзi мойындагандай, тэжiрибелiк мацызы бар мэселелердi шешу Yшiн Кецеске саяси бедел мен тэжiрибе жетюпед^ керiсiнше, олардыц уйымы аркылы большевиктердщ Ташкент кецесi каланыц ескi белИнде ортак саяси орталык пен накты бiрiктiрушi идеяга ие болмаган бытырацкы мусылман тургындарына ез бакылауын орнатуга тырысты. 1917 жылы кыркYЙекте С. Асфендиаров «Наша газетада» жарияланган макаласында келесiдей пiкiр бiлдiрдi: «Бiздiц мусылман прогрессивок уйымдарыныц сэтсiздiктерге ушырауыныц себеб^ олар кeбiне саяси жэне мэдени-агарту мэселелерiн шешуге басты назар аударып, осы багытта Ресейдiц барлык мусылмандарын бiрiгуге шакырады, бiрак олар халыктыц демократиялык букарасыныц экономикалык кажеттiлiктерi мен таптык мYДделерiн коргауды екiншi кезекке ысырып отыр, нак осы мэселелерде мусылмандар арасында мiндеттi тYPде жителю пайда болады. Жумысшы тапты бiрiктiре алатын накты

16 9Р ПАА. 58-ц. 65-т. 77-ic. 120 п.

урандарды тастай отырып, мусылман уйымдары билк етушi тап пен дЫ басыларыныц катты оппозициясын тудырып, бул ез кезегiнде олардыц пайымдауынша прогрессивтi бастамалардыц барлыгын жокка шыгарады»17.

С. Асфендиаровтыц бул пiкiрi оныц саяси кезкарастары мен позициясын айкын керсетедi. Автономия Yшiн кYрес жолын тацдаган тYPкi-мусылман зиялыларына Караганда революциялык козгалыска солдат букарасынан тартылып, олардыц катарында 1917 жылдыц казанында болган большевиктiк тецкерiске дейiн социал-революционерлердiц позициялары мен идеялары басым едi. Осы себептен Коканда кецес екiметiне балама ретЫде жарияланган ТYPкiстан автономиясыныц курылуына салкын карады. С. Асфендиаровтыц жинактап Yлгерген емiрлiк жэне саяси тэжiрибесi оган ТYркiстан елкесiндегi саяси ^штердщ арасалмагын шынайы тYPде багалауга мYмкiндiк бердi, сондыктан ол алдымен М. Тынышбаев, артынан М. Шокай баскарган ТYркiстан автономиясыныц кызметiне араласудан алшак турды. С. Асфендиаровтыц бул болжамдарыныц дурыстыгын уакыт та дэлелдедi. Туракты эскер мен кару-жаракка, каражат кезiне, мыкты одактас пен тэжiрибелi саяси кайраткерлерге ие болмаган автономияныц емiрi узакка созыла коймады. 1918 жылы акпанда ол Кызыл эскердщ кYшiмен талкандалды, автономиялык Yкiметтiц мYшелерi туткындалды. Бiрнеше жылдан соц М. Шокай ез естелктерЫде С. Асфен-диаровты осы позициясы Yшiн айыптап, революцияга «улттык тараптан» жэне «халыктан емес» келгендiгi Yшiн сынады (Шокай, 2016:392-393). Алайда С. Асфендиаровтыц революцияга дейЫп ушкан уясы мен ортасын, емiрi мен кызметiн, дэрiгер мамандыгы мен эскери мiндеткерлiгiн, оныц азаматтык позициясыныц калыптасу ерекшелiктерiн ескеретiн болсак, баскаша болуы мYмкiн де емес едк

Аштыкпен курес жэне денсаулык сактау жYЙесiн курудагы кызмет.

ТYркiстан автономиясы ез емiр CYPуiн токтатып, елкеде большевиктер билiгi толык орнаганнан кейiн С. Асфендиаров дэрiгер ретЫде денсаулык сактау органдарымен тiркеуге алынды. 1918 жылы ТYркiстан Yкiметiнiц шешiмiмен ол Букара эмiрлiгiне жiберiлiп, мунда кец тарай бастаган iндеттер мен жукпалы ауруларга карсы уйымдастырылган треске басшылык жYргiздi. Букарада дэрiгерлiк борышын етей жYрiп, С. Асфендиаров кезект рет езiне CYзек ауруын жуктырып, емделу Yшiн Ташкентке оралды.

1918 жылы желтоксанда ауыр сыркатынан айыга бастаган С. Асфендиаров ТYркiстан елкеан жайлаган сурапыл ашаршылыктан зардап шепп жаткан жуз мыцдаган жергiлiктi тургындарын арашалауга багытталган кешендi жумыстар мен ю-шараларга жетекшiлiк жYргiзiп жаткан Т. Рыскуловтыц усынысын кабыл алып, ТYрiкаткомныц жанындагы Аштыкпен кYресетiн Орталык Комиссияга мYше болып кiредi (Коцыратбаев, 1994:51-69). Оныц курамында С. Асфендиаров тэжiрибелi эрi бiлiктi дэрiгер ретЫде Комиссияныц жергiлiктi белiмдерiнiц облыстык, уездк жэне калалык денсаулык сактау органдары арасындагы байланыстарды дурыс жолга кою, ашыккан жэне тYрлi iндеттер мен жукпалы аурулардан зардап шепп жаткан халыкка дэр^ерлк кемек керсету, жумыска медициналык кызметкерлердi тарту, санитарлык жэне емдеу пойыздарын уйымдастыру жэне жабдыктау аркылы дэрi-дэрмек пен дезинфекциялау куралдарын жеткiзу мен тасымалдау, кешпелi халык емiр CYретiн аудандарда емдеу жэне амбулаториялык пункттердi ашу, камкорсыз жэне панасыз калган балаларды есеп пен тркеуге алып, балалар Yйлерiне орналастыру, когамдык тамактандыру орындарында санитарлык бакылау орнату сынды мацызды iстермен айналысты.

17 Наша газета. - 1917 г. - №110. - 5 сентября.

Т. Рыскулов басшылыгындагы Аштыкпен ^ресетЫ Орталык Комиссияныц жэне оныц жергткт бeлiмдерiнiц, отаншыл жастардыц бYкiл ТYркiстан республикасыныц кeлемiнде аткарган кауырт жумысыныц аркасында 1919 жылдыц ортасына карай ашаршылыктыц аукымы кiшiрейiп, бiр миллионнан астам ашыккан адамдардыц eмiрлерi ажал тырнагынан куткарылды. 1919 жылдыц сэуiрде ТYPкiстан АКСР-ныц Денсаулык сактау комиссариаты С. Асфен-диаровты Комиссияныц курамынан алдыртып, 1-Черняев кецес полюнщ ага дэрiгерi ретiнде азамат согысыныц Закаспий майданына аттандырады. Мамыр айында осы полктыц партиялык уяшыгымен С. Асфендиаров РК(б)П катарына кабылданды18.

1919 жылы кыркYЙекте майданнан Ташкентке оралган С. Асфендиаров ТYркiстан eлкесiндегi саяси билк Yшiн орыс большевиктерiне карсы кYрес жYргiзiп жаткан Мусылман бюросыныц кызметiне тартылады. С. Асфендиаров Мусбюроныц eзегiн кураган кептеген мусылман кайраткерлерiмен жаксы таныс едi: олардыц басым кeпшiлiгiмен ашаршылыкка карсы кYрестi бiрге жYргiзiп, коян-колтык жумыс iстедi. Т. Рыскулов баскарган бул саяси уйым А. Казаковтыц жетекшiлiгiндегi «ескi коммунистерге (большевиктерге)» шешушi соккы берiп, оларды ТYркiстаннан куып шыгуга кол жеткiздi (Коцыратбаев, ЖYнiсбаев, 2011:108). Саяси жецют пайдалана отырып, Мусбюро жергiлiктi улт еюлдерЫ шыккан кайраткерлердi Yкiмет курамындагы жауапты кызметтерге тагайын-дауга умтылды. С. Асфендиаров Мусбюроныц тарапынан денсаулык сактау жYЙесiн баскаруга лайыкты жалгыз Yмiткер ретiнде карастырылды. ©йткенi бYкiл ТYPкiстанда 1919 ж. кYзiне карай жогары бiлiмi бар небэрi 3 мусылман дэрiгерi гана бар едк Санжардыц жездесi Э. Кeтiбаров бул уакытта Жетiсу майданыныц Черкасск корганысында дэрiгерлiк кызмет аткарып жаткан болса, туган эпкесi Г. Асфендиарова Ташкент каласыныц ескi бeлiгiндегi перзентханага жетекштк жYргiздi. ТYрiкатком мен ТКП ©лкекомыныц табанды карсылыгына карамастан, С. Асфендиаров Мусбюроныц кайсарлыгыныц аркасында 1919 жылы казанда ТYркiстан республикасыныц денсаулык сактау

19

халык комиссары кызметiне тагайындалды

ТYPкiстанныц тарихында С. Асфендиаров жергткт улт eкiлiнен шыгып, денсаулык саласына басшылык еткен казактыц алгашкы эрi жалгыз кэсiби дэрiгерi болды. Оныц кажырлы ецбегiнiц аркасында республикада жукпалы жэне элеуметтiк аурулармен кYрес жYргiзу, халыкка тегiн медициналык кемек керсету ^шейттт, жаца ауруханалар бой кетердк С. Асфендиаровтыц комиссарлыгы тусында елкеде денсаулык сактау желiсi айтарлыктай кецейттдк республиканыц 120-га жуык калалык ауруханаларда 10 мыц, ауылдар мен елдi мекендерде уйымдастырылган 30-дан астам амбулатория пункттерЫде 1 мыцга жуык тесек орындары ашылды, 1919-1920 жж. ТYркiстанда 53 мемлекеттiк тiс емдеу амбулаториялары мен 5 тiс-техникалык лаборатория жасакталды. ©лкелiк мацызга ие болган Шымган, Жалалабад, Черняев, Жацакорган, ¥ратебе шипажайларыныц кызметi ретке келтiрiлiп, олардагы тесек орындарыныц саны 500-ге дейiн жеттк Кыска жэне узак мерзiмдi медициналык курстарды уйымдастырудыц аркасында елкеде тю дэрiгерлерiнiц саны 2 есе артып, 32-ге, дэрiгерлер кeмекшiлерiнiц саны 494-ке, акушер эйелдердiц саны 102-ге, ме^рбикелердщ саны 120-га дейiн eстi20. Ол туган эпкесi Г. Асфендиаровамен бiрлесе отырып, жергiлiктi улт eкiлдерiнен медициналык кадрларды дайындаумен айналысатын кыска жэне

18 9Р ПАА. 58-к. 65-т. 77-ic. 120 п.

19 9Р ОМА. Р-17-к. 1 -т. 1105-ic. 17 а.п.

20 9Р ОМА. Р-17-к. 1 -т. 52-ic. 23 а.п.

узак мерзiмдi даярлык курстарын уйымдастырып, оларга арналган оку багдарламасын курастырды. Сонымен катар осы кезецде С. Асфендиаровтыц бастама кeтеруiмен елкеде дэрндэрмек жасау мекемелер мен екпе шыгара-тын алгашкы биохимиялык лабораториялар ашылып, жукпалы ауруларды зерттейтiн орталыктар бой кeтердi. 1919-1920 жылдары С. Асфендиаров ТYркiстан мемлекеттiк университетiнiц курамында арнайы медициналык факультеттi куру жумысына де белсене араласты. Осы ецбепнщ аркасында, кеп узамай жергiлiктi улт ектдерЫен жогары бiлiмдi дэрiгер мамандар шыга бастады. Алгашкы карлыгаштардыц катарынан казак кызы Аккагаз Досжанова да орын алды.

Жер-су реформасына басшыльщ. 1920 жылы кыркYЙекте еткен ТYркiстан Коммунистiк партиясыныц V жэне ТYркiстан кецестерiнiц IX съездерiнiц коры-тындысы бойынша С.Асфендиаров республиканыц Жер-су шаруашылыгыныц халкомы болып тагайындалады. Оныц бул жаца кызметЫдеп басты багыттарыныц бiрiне 1920 жылы 29 маусымда РКП ОК Саяси бюросыныц «РК(б)П ОК-ныц ТYркiстандаfы негiзгi мiндеттерi» жариялаган каулысынан кейiн бастау алган жер-су реформасын iске асыру айналды. Каулыга сэйкес республиканыц кецес жэне партия органдары ездерЫщ бар кYшiн eлкедегi келiмсек еуропалык тургындар мен жергiлiктi халык арасындагы карым-катынастарды реттеуге, олардыц жер мен суга катысты кукыктарын тецес-тiруге, патриархалды-феодалдык саркыншактарга, буржуазиялык ултшыл-дыктыц жэне шовинизм керЫютерЫе карсы кYреске жумсаулары тиiс едк Реформаны жYргiзудiц негiзгi аудандары ретЫде патша Yкiметiнiц аграрлык жэне кешнкон, отарлау саясатынан барынша зардап шеккен Сырдария мен Жетiсу облыстарыныц, Ынара Фергана облысыныц жекелеген уездерi белгтендк

1920 жылдыц аягына дейiн С. Асфендиаров баскарган жер-су комиссариаты реформаны юке асырудыц формалары мен тэстдерЫ аныктаган 10-нан астам зацнамалык жэне нормативтi-кукыктык актiлердi курастырды, баскаша айтканда болашак реформаныц зацдык непзЫ калыптастырды, сонымен катар, арнайы жер жэне жерге орналастырудыц комиссияларды уйымдастырып, агрономдар мен жер eлшеушiлердi даярлайтын курстар ашты21. С. Асфендиаровтыц бастама кeтеруiмен комиссариаттыц орталык аппаратыныц кайта уйымдастырылуы iске асырылып, кызметке бiлiктi эрi тэжiрибелi мамандар алынды. Реформаны тиiстi децгейде жYргiзу максатында Жер-су комисса-риатыныц бiр багыттагы бeлiмдерi бiрiктiрiлiп, арнайы жаца бeлiмдер ашылды. Комиссариаттыц кызметiн жолга кою жэне оцтайландыру максатында оныц жаца ережес даярланып, жергiлiктi жер бeлiмдерi мен орталык аппарат арасындагы карым-катынастарды реттейтiн нускаулык жасалынды. Бул уйым-дастыру шараларымен катар, жерсiзденген жэне жерi аз шаруаларды бiр одактарга бiрiктiру жумыстары да белсендi тYPде аткарылып, олар кейiннен курылган «Кедейлер одактарыныц» (кейiннен «Косшы») негiзiн калады. Реформаныц кажеттiлiктерiне Ресейден ауылшаруашылык техника, курал-сайман, кeктемгi егiстiк науканы Yшiн тукым сатып алынып, мемлекетт тукым коры уйымдастырылды. Сонымен катар, жер учаскелерЫц ецбек нормалары аныкталынып, бiртiндеп ауылшаруашылык несиелеу мен кооперация дами бастады.

1921 ж. 16 тамызда ТКП-нщ VI съезiнде С. Асфендиаров жер мэселеа бойынша кeлемдi баяндама жасап, онда ТYркiстандаfы жер мэселеа мен жер катынастарыныц тарихына, жер реформасыныц негiзгi максаты мен оныц

21 9Р ОМА. Р-29-К. 3-т. 1615-ic. 110-123 пп.

басты жетютктерЫе токталып еттк С. Асфендиаровтыц мэлiмдеуiнше, 1921 ж. басынан Жетiсуда, Ферганада жэне Ынара Сырдария облыстарында ез бетiмен курылган орыс келiмсектерiнiц 56 поселкесi, 299 хуторы мен кыстауы таратылып, еск коныстанушылардыц поселкелерiне 2,9 мыц отбасы, 15,5 мыц ез бетiмен келт коныстанган келiмсек кешiрiлдi, соныц нэтижеанде 81 мыц дес. астам жер коныстандыру корына еттi (Бюллетень, 1921, С. 26). 1921 жылдыц жазына карай жер-су реформасыныц алгашкы кезецЫщ корытындысы бойынша республиканыц 5 облысында жалпы алганда бурынгы келiмсектердiц 70 поселкес мен 241 зэйiмкесiн, 23 тYрлi жер учаскелерi мен 989 ецбе^ емес кожалыктарын тарату жэне олардан 3,5 мыцнан астам отбасын кешiрудiц нэтижесiнде курылган 272,7 мыц дес. жерге жерплкт тургындардыц 7,1 мыц отбасысы жерге орналастырылды22. ТYркiстанныц ауылдары мен кышлак-тарында «^осшы» одагыныц 6 мыцга жуык белiмi курылып, олар 90 мыцнан астам мYшенi бiрiктiрдi (Давлет-Юсупов, 1953:18). «^осшы» одагы кецес билiгiнiц ауылдагы жэне кышлактагы тiрегi ретiнде карастырылды.

Жер-су реформасы бiрiншi дYниежYзiлiк согыс, 1916 жылгы улт-азаттык кетерiлiс, 1917 жылгы кос революция мен куацшылык, 1918-1919 жылдардагы ашаршылык, азамат согысы мен кецес режимЫе карсы жергiлiктi халыктардыц карулы козгалысыныц нэтижесiнде ТYркiстанныц кираган халык шаруашы-лыгын калпына келтруге багытталган алгашкы мацызды кадамдардыц бiрi болды. С. Асфендиаровпен реформаны жYзеге асыру iсiне кэсiби мамандар-мен катар, М. Тынышпаев, ^ожыков, М. Есболов, С. ^ожанов, О. Жандосов сынды белдi казак зиялылары де жан-жакты тYPде тартылды.

Жер-су реформасыныц аралык нэтижелерi партиялык съезге катынаскан делегаттармен канагаттанарльщ деп танылып, оны одан ары карай жYргiзу iсi Ферганада басмашылармен кYресте танылган И. Кыдырэлиевке тапсырылды. Республиканыц жогары басшылыгы С. Асфендиаровтыц уйымдастырушы-лык жэне iскерлiк кабiлеттерiн жогары багалап, оны 1921 жылы 20 кыр-кYЙекте ТYPкiстан республикасыныц БОАК жэне РКФСР ¥лт iстер женiндегi халык комиссариатыныц жанындагы екiлеттi екiлдiк терагасы кызметiне тагайындайды

Ресеймен байланыстарды ныгайту жэне ТYркiстандаFы саяси кызмет.

1920 жылы мамырда уйымдастырылган ТYPкiстан екiлдiгiне Орталыкта республиканыц саяси, элеуметпк-экономикальщ жэне мэдени мэселелер бойынша мYДдесiн коргау мiндетi жYктелдi. Алайда жумыста орын алган берекесiздiк, сауда агенттерЫщ алаяктыктары салдарынан екiлдiк кепке дейЫ езiне сенiп тапсырылган iстi тиют дэрежеде аткара алмады. ТYркiстан республикасыныц бiрiккен жэне бiрiкпеген комиссариаттары ездерЫе тиесiлi жэне кажеттi зат пен жYктердi темiр жол аркылы тасымалдау мэселелерi бойынша екiлдiктi айналып етт, Мэскеудегi орталык органдарымен ез безмен тiкелей байланыска шыгып отырды.

С. Асфендиаров ТYркiстан екiлдiгiнiц басшысы кызметЫе кiрiскен кYннен бастап, оныц кайта уйымдастыруын жYргiздi: экономикалык белiмнiц орнына экономикалык кецес курылып, сауда агенттерЫщ штаты екi есе кыскартылды, ектдк туралы жаца ереже курастырылып, белiмдердiц мецгерушiлiгiне бiлiктi эрi iскер кызметкерлер тагайындалды, сонымен катар, екiлдiк коллегиясыныц жаца курамы жасакталды. Бул уйымдастыру шараларыныц аркасында 1921 жылдыц аягына карай екiлдiктiц жумысы айтарлыктай жандана тYCтi. ©кiлдiктiц тiкелей араласуымен ТYркiстанfа темiр жолмен ауылшаруашылык тауарлар

22 9Р ОМА. Р-17-к. 1-т. 45-ю. 472-473 пп.

23 9Р ОМА. Р-17-к. 1-т. 59-iс. 192 п; Р-25-к. 1-т. 407-iс. 45 а.п.

мен техника, фабрика-зауыт еымдер^ азык^лк, дэрндэрмек, медициналык курал-жабдыктар, тYрлi мазмундагы эдебиет туындылары мен мерзiмдi баспасез тiгiндiлерi, РКФСР Yкiметiнiц жариялаган зацдары мен каулыларыныц жинактары женелттдк

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

1921 жылы 25 казанда еткен РКФСР ¥лт iстерi жeнiндегi халык комиссариаты коллегиясыныц мэжiлiсiнде С. Асфендиаров ТYPкiстанныц eкiлеттi eкiлi ретiнде бiр ауыздан оныц мYшелiгiне сайланады24. БОАК мYшесi жэне eкiлдiктiц басшысы ретЫде С. Асфендиаров тYркi-мусылман халык-тарыныц мYДДесi мен кукыктарын коргауга умтылды. РКФСР ¥лт iстерi жeнiндегi халык комиссариаты жанындагы езге улттык ектдктердщ бас-шыларымен бiрiге отырып ол Орталыктыц улттык аймактардагы жергiлiктi кецес органдарына катысты жYргiзiп отырган орталыктандыру жэне орыс-тандыру саясатына ашык наразылык бiлдiрдi. Кызмет бабымен БОАК-тыц жэне РКФСР Yкiметiнiц Ресей халыктарыныц мэдени жэне рухани eмiрiне катысты кабылдап отырган зацдармен жэне нормативтнкукыктык актiлерiнiц мазмунымен жiтi танысу аркылы улттык eкiлдiктердiц басшылары Орталык-тагы жогаргы кецес органдарынан олардыц жекелеген ережелерЫ кайта карастыруга кол жетюзуге умтылды. Мысалы, 1921 ж. 2 кыр^йекте кабыл-данган «РКФСР жогары оку орындары туралы ережемен» (Собрание узаконений, 1944:803-809) таныса отырып, С. Асфендиаров оныц непзп ере-желерi езге автономиялы республикалар Yшiн тиiмдi болганымен, ТYркiстан республикасы Yшiн бiркатар жецiлдiктердi кажет ететiндiгi туралы корытынды жасайды. Оныц пiкiрiнше, Ташкенттегi ТYркiстан мемлекеттiк университетiн eлкенiц ерекшелiктерiне сэйкестендiру Yшiн ТYркiстан республикасыныц Агарту халык комиссариаты ец алдымен ез дербестИне кол жеткiзу керек, сол кезде гана ол жергiлiктi жагдайды басшылыкка ала отырып, жумыс жасай алады25.

С. Асфендиаров университеттiц кыска уакыт iшiнде негiзгi жергiлiктi тiлдерде педагогикалык жумысты жYргiзетiн елке халыктарыныц мэдени даму жэне профессорлык-окытушылык курамды даярлау орталыгына айналуы Yшiн онда косалкы мекемелердiц желiсiн (жумысшы факультеттер, жерг^кл улт eкiлдерiнен студенттердi шугыл даярлау Yшiн арнайы курстар) кецейтудi усынысын алга тартты. С. Асфендиаровтыц пшрЫше, тек осы шарттар орын-далган жагдайда гана «жергiлiктi улт eкiлдерi университеттi eлкенi орыстан-дырудыц куралы ретiнде емес, оны улттык мэдени-агарту орталыгы ретiнде кабылдай алады»26.

1922 жылдыц кацтарына дейiн eкiлдiктi баскарып келген С. Асфендиаров ТYркiстанда жYрiп жаткан партиялык тазалау науканына байланысты Ташкентке кайта оралды. Кеп узамай, ол Жер шаруашылыгы комиссариаты коллегиясыныц курамына кiргiзiлiп, жерге орналастыру баскармасыныц бас-тыгы кызметiне тагайындалады. 1922-1924 жылдары С. Асфендиаров ТYркiстанныц кернект мемлекет кайраткерлерi катарынан орын алады. Жогары басшылык оныц уйымдастырушылык кабтеттерН бiлiктiлiгiн, жергiлiктi халыктардыц турмысы мен эдет-гурыптарыныц бiлгiрi ретiнде тYрлi жогары мемлекеттiк лауазымдарга тагайындап, кептеген мемлекетт комиссиялардыц курамына енгiзу аркылы мацызды нормативтi-кукыктык актiлердi курастыру iсiне тартады. Осы жылдары С. Асфендиаровка бiр уакытта бiрнеше кыз-меттердi катар алып жYPуге тура келедi. 1923 жылы Жер-су шаруашылы-гындагы жумысымен катар ол екiншi мэрте денсаулык сактау халык комиссары

24 РФ МА - Ресей Федерациясыныц мемлекетпк aрхивi. Р-1318-к. 1-т. 5-ic. 137 п.

25 РФ МА. Р-1318-ц. 1-т. 162-ic. 453 п.

26 РФ МА. Р-1318-ц. 1-т. 162-ic. 453 п.

болып тагайындалып, б1ркатар мемлекеттк комиссияларга жетекшiлiк xyp-гiздi. С. Асфендиаров TYpiKaTKOMHbi^, TYPKiCTaH республикасы YKiMeTiHi^, ТКП ОК Аткару бюросыныц мYшесi ретiнде улттык-мемлекеттк курылыска белсендi тYPде араласып, ез комакты Yлесiн косады.

1924 жылы С. Асфендиаров Орта Азия республикаларыныц улттык-мемлекеттiк межелеуЫ жYзеге асыру iсiне катысады. 1924 жылы наурызда С. Асфендиаров РК(б)П Орталык КомитетЫщ арнайы комиссиясыныц MYшесi ретiнде Г. Бройдомен бiрге Хиуага аттанып, Хорезм республикасыныц жетекшi кызметкерлерiмен межелеу Yдерiсiне жэне оны жYзеге асыру жоспарына катысты мэселелердi талкылаудан еткiзедi27. 1924 жылы 15 штдеде С. Асфендиаров РК(б)П ОК Орта Азия бюросыныц каулысына орай TYркiстaн респуб-ликасынан С. ^ожановпен, С. Ескараевпен, А. Сергазиевпен, Казак АКСР-нан С. Мецдешевпен жэне 9. 6лiбековпен бiрге казак улттык комиссияныц курамына кiрiп, жацадан курылып жаткан республикалардыц территориялык дауларын шешумен, олардыц шекаралары мен экiмшiлiк курылысын анык-таумен, мYлiктi Yлестiру келiсiм-шaрттaрын, партиялык уйымдардыц жаргы-ларын даярлаумен, мемлекетт аппаратты куру^а кaжеттi болган кадрларды iрiктеумен, шаруашылык жоспарлар мен бюджеттердi жасаумен айналысады. Казак кaйрaткерлерi тобыныц курамында ол казак жерЫЫщ тутастыгы Yшiн кYресiп, Сырдария облысы казактарыныц нарыгы болган Ташкент каласын ^азак АКСР-на беру идеясына колдау бiлдiрдi (ЖYнiсбaев, 2013:39-50 бб.). Межелеудщ акыргы кезецЫде С. Асфендиаров TYркiстaнныц жэне РК(б)П ОК Орта Азия бюросыныц тарату комиссияларында жумыс жасайды. 1924 жылы 18 карашада TYрiкaткомныц IV тетенше сессиясы TYрiкaткомныц, TYркiстaн АКСР Yкiметiнщ жэне Экономикалык кецеанщ кызметЫ токтатып, бYкiл билiктi жацадан курылган республикалардыц ревкомдарына беру туралы каулы шыгарады. Бул тарихи кужатка казактыц жауапты кызметкерлерЫщ iшiнен С. Асфендиаров жэне С. кожанов кол койды28.

КYPделi межелеу Yдерiсi аякталганнан кешн С. Асфендиаровты ©збек КСР-нщ ревкомы медицина ¡анщ бiлiктi маманы мен тэжiрибелi уйым-дастырушысы ретiнде жаца республиканыц туцгыш денсаулык сактау халык комиссары болуга шакырды29. Алайда ез болашагын Казакстанмен байла-ныстырган ол бул усыныстан бас тартып, бiрaздaн кейiн Казак АКСР-ныц Орта Азиядагы екiлеттi екiлдiгiн баскаруга келiседi30. Бул кызметЫде С. Асфендиаров межелеуден кейЫ орын алган Орта Азия аймагы респуб-ликалары Yшiн ортак саяси, элеуметт-экономикальщ жэне мэдени мэсе-лелердi шешуге атсалысады (ЖYнiсбaев, 2014b:11-16).

Мэскеу кезе^- 1925 жылы С. Асфендиаров Акмеш^те етiп, казактарга ез тарихын атауын кайтарган жэне жаца астананы - Кызылорданы бекiткен V БYкiлкaзaк кецестер съезiне катысады. Съездщ корытындысы бойынша казак делегациясыныц курамында Мэскеуге КСРО кецестерЫщ Ill съезiне жэне БYкiлресейлiк кецестердщ XII съезiне катынасу Yшiн аттанады. Бул съездерде С. Асфендиаров КСРО жэне РКФСР Орталык Аткару КомитеттерЫщ мYшесi болып сайланады. 1925 жылы мамырда съездерден кейЫ еткен КСРО ОАК-тыц жэне БОАК-тыц жаца шакырылымдагы сессияларында С. Асфендиаров КСРО ОАК ¥лттар кецеанщ хатшысы, БОАК тералкасы-ныц хатшысы А. Киселевтщ орынбасары жэне ¥лттар бел1мЫщ мецгерушiсi кызметтерiне тагайындалады (ЖYнiсбaев, 2014c:59-60). Бул лауазымдарда ол

27 РЭСТМА - Ресейдщ элеуметтiк-саяси тарихыныц мемлекетпк архивi. 62-к. 1-т. 20-iс. 50 п.

28 9Р ОМА. Р-17-к. 1-т. 372-iс. 5 п.

29 9Р ОМА. Р-87-к. 1-т. 3-iс. 1 п.

30 КР ПА - Казакстан Республикасы Президенгпнщ архивк 141-к. 1-т. 12-iс. 2 п.

автономиялы республикалар мен облыстарды куруга, олардыц шекаралары мен эюмштк-территориялык бeлiнiсiн аныктауга, экономикалык аудандас-тыруды негiздеуге, орталык жэне жергiлiктi жердеп кецестк органдардыц арасындагы байланыстарды реттеуге, РКФСР-дщ территориясында кYн кешкен аз санды улттар мен халыктардыц улттык мYДделерi мен кукыкта-рын коргауга бел шеше араласады. Оны тэжiрибелi кызметкер ретiнде БОАК-тыц сессияларына уйымдастыру жэне даярлык жумыстарын журпзумен, тYрлi жер мэселелерiн шешумен айналысатын туракты Yкiметтiк комиссиялардыц курамына косып, автономиялы республикалар мен облыстардыц конститу-цияларын курастыру iсiне тартады. 1926 жылы ол Т. Рыскуловпен жэне кыргыз жауапты кызметкерлерiмен бiрiге отырып, Къргыз автономиялы облысын РКФСР-дщ курамындагы автономиялы республика етiп кайта куру жумыс-тарына жетекшiлiк жYргiзедi.

1926 жылы караша айында улттык аймактар мен республикалардыц жауапты кызметкерлерЫщ БОАК-тыц III сессиясына катысуга келуiн пайдалану максатында С. Асфендиаров пен РКФСР Yкiметi терагасыныц орынбасары Т. Рыскуловпен бiрлесе отырып, улттык-мемлекеттiк курылыс мэселелерЫ талкылау Yшiн арнайы кецес етюзу бастамасын кeтередi. 12 карашада еткен бул кецестщ мэжiлiсiнде С. Асфендиаров ез тезистерЫде кецестк жэне партиялык органдарды барлык улттык республикаларды жумыстарды ^шей-туге шакырып, жогары билк органдарында iс жYргiзудi орыс жэне жергткт тiлде жYргiзудi, экiмшiлiк-территориялык б1рлктердщ рухани кажеттiлiктерiне ортак агымдагы корды куруды, улттык республикалардагы халык шаруа-шылыгына материалдык жэне каржылай кемект улгайтуды, жергiлiктi билiк органдарыныц ектетттктерЫ кецейтудi усынды. 0кiнiшке орай, РКФСР-дщ улттык-мемлекеттiк курылысты жYзеге асыру тэжiрибесiнен туындап отырган бул келелi жэне езект усыныстар жогары басшылык тарапынан улттык-ауыткушылык деп танылып, руксатсыз еткен кецеске катысканы улттык кайраткерлер ез республикаларында тYрлi кугын^рпнге жэне саяси кысымга ушырайды. Ал оныц уйымдастырушылары Т. Рыскулов, С. Асфендиаров, 9. Досов жэне И. Наговицын телей И.В. Сталиннщ кабылдауына шакырылды (На приеме, 2008:671).

«Рыскулов кецеанен» кейiн С. Асфендиаров БОАК-тыц орталык аппара-тында ез жумысын жалгастырганымен, бiртiндеп ез кызметiн гылыми iзденiс жэне педагогикалык жумыска карай буруга талпыныс жасайды. 1927 жылы сэуiрде Мэскеуде еткен XIII БYкiлресейлiк кецестер съезЫщ корытындысы бойынша С. Асфендиаров БОАК-тыц мYшесi ретiнде кайта сайланганымен, осыган дейiн аткарган барлык кызметтерден босатылып, тек туракты Yкiметтiк комиссиялардагы мYшелiгiн гана сактап калады. Осы кезецде С. Асфендиаров Жаца тYрiк элтбиЫщ БYкiлодактык Орталык Комитетiн куру жумыстарына белсендi тYPде араласып, 1927 жылы мамырда оныц тералкасы курамына сайланды. Сол жылы маусымда С. Асфендиаров Бакуде еткен Жаца тYрiк элтбиЫщ БYкiлодактык Орталык КомитетЫщ ОК-ныц I пленумына катысып, «Комитет туралы ереженi» кабылдауга атсалысты. Пленумныц корытын-дысында ол 12 адамнан куралган тералканыц курамынан орын алады. Алкалы жиында еткен мэж^стердщ бiрiнде С. Диманштейн «егер С. Асфендиаров туракты тYPде жумыс iстейтiн болса, бул бiз Yшiн Yлкен жетiстiк болар едЬ> деген пiкiр бiлдiредi (Стенографический отчет, 1927:168). С. Асфендиаров латын карпЫщ негiзiнде ортак тYрiк элтбиЫе ету идеясына колдау бiлдiрiп кана коймай, оны енгiзуге алдымен Орталыкта, артынан ^азакстанда кызмет ете жYрiп кYш салганын айта кеткен жен. Буган дэлел ретiнде оныц 1930 жылы Алматыда еткен Жаца тYрiк элiпбиi БYкiлодактык Орталык КомитетЫщ кезект

пленумында латындандыру мацызы жеынде жасаган кeлемдi баяндамасын келтiруге болады31.

Гылым жэне бiлiм беру салаларын уйымдастыру. 1927 жылы тамызда КСРО басшылыгы С. Асфендиаровты Мэскеудегi Н. Нариманов атындагы Шыгыстану институтыныц ректоры етт тагайындайды32. С. Асфендиаров бул кызметЫде оныц жанданып жацаруына кеп ^ш-кайрат жумсады. Осы багыттагы оныц алгашкы кадамдарыныц бiрi - «Институт туралы ереженщ» жаца жобасын даярлау болды. Оныц КСРО Орталык Аткару комитетi тек 1928 жылы акпанда гана бекiттi. Сонымен катар, оку багдарламасы жэне гылыми зерттеу жоспары толык кайта курастырылып жасалды. С. Асфендиаровтыц бастама кeтеруiмен Институтта Орта Азия халыктарыныц тарихы мен ттЫ, эдет-гурыптары мен дэстYрiн, экономикасы мен шаруашылыгын зерттейтiн жаца Орта Азия бeлiмi ашылды33. Бул бeлiмнщ оку багдарламасы С. Асфен-диаровтыц телей катысуымен жасалып, ол Институттыц студенттерЫе тYркi-тiлдес хальщтардыц тарихы бойынша дэрiс окыды. С. Асфендиаровтыц нак осы багытта белсендiлiк таныта бастауы 1927 жылы карашада Шыгыс халык-тарыныц этникалык жэне улттык мэдениеттерЫ зерттеу институты дирек-торыныц мЫдетЫ аткаруга кiрiскендiгiмен жэне Кргамдьщ гылымдар бойынша гылыми-зерттеу институттарыныц Ресей ассоциациясыныц тералка мYше-лiгiне кiргендiгiмен тYсiндiруге болады34.

С. Асфендиаров шыгыстану саласындагы осы кос гылыми жэне б^м беру мекемелерiндегi экiмшiлiк-баскарушы жумысын педагогикалык кызметпен бiрге катар алып журдк Ол осы институттардыц студенттерi мен аспирант-тарына КСРО тYркiтiлдес халыктарыныц тарихы бойынша дэрiс окып, 2^ Мэскеу мемлекеттiк университетЫщ педагогикалык факультетЫде Шыгыс тарихы бойынша сабак бердк 1927 жылдыц аягында осы факультеттщ когам-тану кафедрасы гылыми кецеанщ шешiмiмен оган профессор атагы бертдк С. Асфендиаров бул жогары гылыми атакка казактардыц арасынан алгаш-кы болып кол жеткiзгендiгiн де айта кеткен орынды (Сулейменов, 1987:161).

Ею шыгыстану орталыгыныц басшысы, КСРО Орталык Аткару КомитетЫщ жанындагы БYкiлодактык шыгыстану гылыми ассоциацияныц, Коммунистiк академияныц жанындагы Шыгыс халыктарыныц эдебиетiн жэне ¥лт мэселесiн зерттеу бойынша комиссиялардыц мYшесi ретiнде профессор С. Асфендиаров еткен гасырдыц 20-жылдардыц аягында Мэскеуде кецестк шыгыстанудыц негiзiн калаган алдынгы катарлы галымдардыц катарына кiрдi. ¥зак уакыт бойы С. Асфендиаров ислам тарихын зерттеу iсiмен айналысып, кецестк тарихнамада алгашкылардыц бiрi болып марксистiк гылымныц негiздерi тургысынан Араб тYбегiндегi исламныц шыгу себептерiн талдауга алады. Осы багытта аткарылган жумыстардыц басты корытындыларын ол eзiнщ «Материалы к изучению Востока. Часть первая. Причины возникновения ислама» атты туцгыш гылыми ецбепнде ^пш^кт^ назарына усынды (Асфендиаров, 1928). Ею жылдан кейiн, оныц бул монографиялык ецбеп Ташкент пен Самаркантта латын карпЫщ негiзiндегi eзбек тiлiнде 3 мыц таралыммен кайта басылып шыкты (Асфендиаров, 1930). 1930 жылы ислам тарихыныц мэселе-лерЫе арналып шыккан «Атеист» журналыныц арнайы санында С. Асфен-диаровтыц «Ислам жэне кeшпелi шаруашылык» атты кeлемдi макаласы жарык

31 Асфендиаров С. Борьба за новый алфавит - борьба за новую культуру // Советская степь. - 1930. - 13 мая. - №103.

32 РФ МА. Р-3316-к. 13-т. 6-ю. 230 а.п.

33 РФ МА. Р-3316-к. 21-т. 55-1с. 1 п.

34 РГАА - Ресей Гылым академиясыныц архивi. 355-к. 1-т. 60-iс. 37 п.

керт, онда ол исламныц шыгуына катысты ез ойлары мен кезкарастарын терецдете тYCiрдг5.

Бул уакытта Казакстанда туцгыш жогары оку орнын куруга багытталган аукымды даярлык жумыстары жYрiп жатты. Yш жыл бойы Казак АКСР-ныц басшылыгы Орталыктыц алдында жогары бiлiктi маман кадрларды даярлай-тын ез орталыгын ашу кажетттИн негiздеумен болды. Тек 1928 жылдыц кeктемiнде гана Казак АКСР Агарту халкомыныц орынбасары Д. Авксен-тьевскийдiц кYш салуымен жэне Т. Рыскуловтыц тiкелей колдауымен РКФСР Yкiметi Алматыда Казак мемлекеттiк университетiн куру туралы каулы шыгарды. Осы ЖОО-ныц туцгыш ректоры кызметiне ресейлiк гылыми-академиялык ортада бедел жинактап Yлгерген С. Асфендиаров шакырылды36. 1928 жылы 19 казанда Мэскеу шыгыстану институты баскармасыныц КСРО Орталык Аткару КомитетЫщ хатшысы А. Енукидзенiц атына жолдап, онда белдi галым-устаздар Институтта орын алган барлык игi бастамалар мен оц езгерютер С. Асфендиаровтыц кауырт кызметiнiц нэтижесi екенiн атап етт, оны директорлык кызметте калдыруды бiрауыздан eтiндi37.

1928 жылы казанда Казакстанга кызметке ауыскан С. Асфендиаров 1937 жылдыц тамызына дейiн республикада жогары оку орындарыныц жэне гылыми-академиялык мекемелердщ желiсiн куруга багытталган аукымды жумыска жетекшiлiк жYргiзедi. Осы он жылдыц Ынде С. Асфендиаровтыц кауырт гылыми-уйымдастырушылык кызметiнiц аркасында Казакстанда педа-гогикалык, мал дэрiгерлiк, медициналык жотары оку орындар, кез ауруларын емдеу, бала мен ананы коргау, терi мен жыныс, екпе ауруларыныц, улттык мэдениетт зерттеу гылыми институттары, кiтапханалар мен музейлер бой кетердк С. Асфендиаров КазМУ-дыц туцгыш ректоры болумен катар, оныц курамында ашылган тарихи-географиялык факультеттщ туцгыш деканы жэне «Тарих» кафедрасыныц алгашкы мецгерушiсi болып кана коймай, студенттер Yшiн казак жэне орыс тiлдерiнде алгашкы окулыктар мен оку куралдарды жазды (Асфендиаров, 1931, Асфендиаров, 1932).

С. Асфендиаровтыц тусында университетке Мэскеу, Ленинград, Киев жэне Ташкент калаларынан 50-ге тарта жогары бткт мамандар кызметке алынды. С. Асфендиаровтыц беделЫщ аркасында КазМУ-дыц кажеттiлiктерiне бурынгы Верный гимназиясыныц оку шмараттары мен жатакханалары, кiтапханасы бeлiнiп, гылыми кызметкерлер орналасатын тургын YЙлер салынды. С. Асфендиаровтыц ерк танытуыныц нэтижеанде КазМУ-дыц жанынан жогары оку орындарына маман даярлайтын жумысшы факультетi, педагогикалык техникум, жексенбiлiк университет, 9-жылдык тэжiрибелi-Yлгiлi мектеп пен педагогикалык курстар, уйымдастырылып, халыкка кызмет еттк С. Асфендиаровтыц бастама кeтеруiмен 1928-1931 жылдары КазМУ-дыц жанынан кiтап коры 150 томга жеткен республикадагы ец iрi эрi бай гылыми ютапхана, муражай жэне студенттiк асхана ашылды (ЖYнiсбаев, 2014).

1930 жылы С. Асфендиаров КазМУ-ды педагогикалык кадрларды даярлайтын институт етт кайту куру жэне Казакстанда туцгыш медициналык институтты уйымдастыру iсiне басшылык жYргiзедi. 1930 ж. карашада КазМИ-дiц ректоры жэне уйымдастыру комиссияныц терагасы кызметЫе тагайын-далган С. Асфендиаров Б. 6бдiрахманов, В. Авербург, Л. Витте, М. Кацва сынды медицина саласыныц тэжiрибелi эрi бiлiктi мамандарымен болашак институттыц курылымын аныктау, алгашкы кафедраларды ашу, профессорлык-

35 Асфендиаров, 1930 - Асфендиаров С. Ислам и кочевое хозяйство // Атеист. - 1930. - №58. - С. 3-18.

36 КР ПА. 141-к. 1 -т. 2243-ю. 35 п.

37 РФ МА. Р-3316-к. 21-т. 55-ю. 1-1 а.п.

окытушылык курамды жасактау, оку шмараттарын жэне жатакханаларды жeндеу, лабораториялар мен кабинеттердi жабдыктау, окуга кабылданатын тыцдаушыларды iрiктеу жумыстарымен айналысады. Жогарыда есiмi аталган кайраткерлердщ кажырлы ецбепнщ аркасында 1931 жылы сэуiрде Алматы-да К^зМИ-дщ салтанатты ашылу рэсiмi eтiп, ол eз жумысын бастайды (ЖYнiсбаев, 2015а:189). 1931/1932 оку жылында КазМИ-де, оныц жанында кызмет еткен жумысшы факультетiнде, кыска мерзiмдi жэне туракты медициналык курстарда 400-ден астам (тек бiр емдеу факультетiнде 255 студент) тыцдаушы бiлiм алды.

1931 жылы маусымда С. Асфендиаровты КазМИ-дщ ректоры мЫдетЫ Е. Касаболатов eткiзiп, eзi Казак АКСР-ныц Денсаулык сактау халык комиссары кызметiнде казак даласын жайлаган сурапыл ашаршылыкка жэне соныц салдары ретiнде туындаган iндеттер мен жукпалы ауруларга карсы кYреске бел шеше кiрiседi. Аукымы кYн eткен сайын аштык пен iндеттердi ауыздыктау максатында Казак АКСР Yкiметiнщ жанынан С. Асфендиаровтыц тeраfа-лыгындагы Тeтенше комиссия курылып, оган Ыдеттердщ ошактарын жэне оган ушыраган тургындарды санын аныктау, жылжымалы бригадаларды жэне санитарлык дэрiгерлердi аттандыру, тiркеуге алынган барлык медициналык кадрларды, соныц iшiнде КазМИ-дщ студенттерiн мобилизациялау, iндеттi жуктыргандарды дереу окшауландырып, емдеу пункттерiне жеткiзу, Ыдеттерге тоскауыл кою Yшiн халык арасында санитарлык-профилактикалык iс-шараларын аткару, губерниялык жэне аудандык тeтенше Yштiктердi куру, олардьщ кызметiн катац кадагалау сынды мЫдеттер жYктелiндi. С. Асфен-диаровтьщ жэне оньщ кол астында 1931-1933 жылдары кызмет еткен Денсаулык сактау комиссариаты кызметкерлерЫщ, дэрiгерлер мен сани-тарлардьщ тарихи ецбеп мен ерлИнщ аркасында казак ултыньщ генофонды сакталынып, жуз мыцдаган адамдардьщ eмiрлерi куткарылды.

1932 жылы С. Асфендиаров жауапты кызметкерлер тобыньщ курамында КСРО Гылым академиясыньщ Казакстандык базасын куру бойынша жумысына жетекшiлiк жYргiзiп, Академиктер А. Самойлович ^рага), Б. Келлер, Э. Брицке, профессор И. Барышников (гылыми хатшы) жэне М. Тeлеповтермен бiрге база Гылыми кецеанщ алгашкы курамына мYше болып кiрдi. Жогарыда есiмi аталган галымдардьщ кажырлы ецбепнщ аркасында кыска уакыт iшiнде Казакстандык база республиканьщ iрi гылыми орталыгына айналды. Оньщ курамында геофизикалык, тарих-эдебиет, кум-шeл, биологиялык секторлар жумыс жасап, ботаникалык бак пен химиялык лабораториялар ашылды. 1936 жылдан бастап жергiлiктi улт eкiлдерi арасынан бiлiктi гылыми кадрларды даярлайтын аспирантура iске косылды (Сулейменов, 1961). Егер базаньщ алгашкы тeраfалары академиктер А. Самойлович пен А. Архангельский Казакстанньщ мYДдесiн Ленинградта коргаумен айналысып, Казакстанга сирек келгендiгiн ескеретiн болсак, жергiлiктi жерде базага тiкелей жетекш^кп профессор С. Асфендиаров жYргiзгендiгi айкын. Буган дэлел ретiнде А. Архангельскийдщ базаны баскаруга С. Асфендиаровтьщ атына берген сенiмхатын келтiруге болады38. 1936 жылы С. Асфендиаров КСРО Гылым академиясы Тeралка-сыньщ мэжiлiсiнде Казакстандык базаньщ кызметi туралы есептiк баяндама жасап, оньщ корытындысында алкалы жиын оны бурынгысынша екi бiрдей каражат кeзiнен - одактык жэне жергткт бюджеттен каржыландыруды жалгастыруга жэне каржыньщ кeлемiн арттыру жeнiнде шешiм кабылданды39.

38 РГАД. 188-к. 2-т. 147-ю. 10 п.

39 КР ПА. 141-к. 1 -т. 10620-iс. 62-77 пп.

С. Асфендиаровтыц ем1рЫщ соцгы кезец оныц гылыми-шыгармашылык кызметiндегi ец табысты жылдарына айналды. 1935-1936 жылдары оныц «История Казахстана (с древнейших времен)» (Асфендиаров, 1935a) жэне «Национально-освободительное восстание 1916 года в Казахстане» (Асфендиаров, 1936a) атты iргелi гылыми ецбектер1 орыс жэне казак ттдерЫде жарияланды (Асфендиаров, 1935b) (Асфендиаров, 1936b). Сонымен катар, оныц редакторлыгымен Казакстан тарихына катысты кунды тарихи жэне жазба деректерЫен Yзiндiлер енген «Прошлое Казахстана в источниках и материалах» атты кужаттар мен материалдар жинагыныц (Прошлое Казакстана, 1935) (Прошлое Казахстана, 1936) ею томдыгы жарык кердк Оны курастыруга профессорлар А. Кунте мен С. Томсинский, сондай-ак Орта Азия-ныц тарихын жетiк бтген К. Кожыков ез Yлестерiн косты. 0ткен гасырдыц 30-жылдары мерзiмдi баспасез беттерiнде С. Асфендиаровтыц Казакстан тари-хыныц eзектi мэселелерiне арналып жазылган гылыми жэне публицистикалык макалалары да туракты тYPде жарык керт отырды (ЖYнiсбаев, 2015b).

Корытынды. 1937-1938 жылдардагы сталиндiк кугын^рпн С. Асфен-диаровты да, оныц жануясын да айналып eтпедi. 1938 жылы 25 акпанда ол атылып, казiргi Алматы облысыныц Жацалык ауылында езге казак зиялы-ларымен бiрге жерлендi. Оныц eмiрлiк серiгi, Мемлекеттiк кeпшiлiк ютапханада бeлiм басшысы болып кызмет еткен Рабига Сералыкызы «халык жауыныц жубайы» ретiнде 10 жылга сотталып, Акмоладагы Отан саткындары эйел-дерЫщ лагерЫе айдалды. Санжар мен Рабиганыц кыздары - 9лия мен Адаляттыц тагдырлары тэлкекке тYсiп, eмiрдiц бар ауыртпалыгыныц ащы дэмiн татты. Олар анасы Рабигамен тек 1954 жылы гана кайта кауышты. Р. Асфендиарова 1958 жылы 31 наурызда КСРО Жогаргы Сот 9скери коллегиясыныц шешiмiмен акталып, езЫщ жубайы Санжардыц акталуын керетЫ бакытты кYнге бiрнеше кYн жете алмай, 4 мамырда ауыр наукастан кез жумды. С. Асфендиаров 1958 жылы 27 мамырда КСРО Жогаргы Сот 9скери коллегиясыныц шешiмiмен толык акталды.

С. Асфендиаровтыц есiмiмен Казакстандагы академиялык гылымныц, жогары бiлiм беру жYЙесiнiц, мэдениет пен оку-агарту салаларыныц толыктай бiр даму кезец байланысты. Оныц ецбепнщ аркасында елiмiзде жогары оку орындары мен гылыми-зерттеу орталыктары, кiтапханалар мен мектептер, музейлер ашылып, Казакстан тарихыныц eзектi мэселелерiне арналган кешендi зерттеу ецбектер^ кeлемдi гылыми макалалар жарык кeрiп, казак халкыныц бай рухани жэне материалдык мурасы жинакталды.

1989 жылы С. Асфендиаровтыц 100 жылдык мерейтойына орайластырып етюзтген гылыми конференцияда, кайраткердщ eмiрi мен бай гылыми-тарихи мурасын жYЙелi эрi кешендi тYPде зерттеу iсiн колга алгашкылардыц бiрi болып алган академик Р.Б. СYлейменов ез баяндамасын келесщей сездермен корытындылады: «Оныц [Асфендиаровтыц] кайтыс болганына жарты гасыр, ал туганына жYЗ жыл толып отырган уакытта галымныц, революционердщ, мемлекеттiк кайраткердщ улылыгы, оныц шыгыстану мэселелерiн зерттеуге коскан комакты Yлесi накты эрi айкын кeрiнiп отыр. Кептеген тарихи мэселелердщ казiргi тYсiнiгi оныц зерттеулерiне арка CYЙейтiнi анык жэне бiз бул туралы умытпауымыз абзал» (Сулейменов, 1990:26).

Эдебиеттер tî3îmî/ Список литературы

1. Апаш козгалысы. Кужаттар мен материалдар жинагы. Cayip 1901 жыл - желтоксан 1917 жыл. Движение Алаш. Сборник документов и материалов. Апрель 1901 г. - декабрь 1917 г. Т.1. Алматы: Алаш, 2004. 552 б.

2. Асфендиаров, 1928 - Асфендиаров С.Д. Материалы к изучению Востока. Часть первая. Причины возникновения ислама. Самарканд-Ташкент: Узгосиздат, 1928. 70 с.

3. Асфендиаров, 1930 - Асфендиаров С.Д. Ислам зухурыныц себеблерк Самаркант-Ташкент: езнэшр, 1930. 66 б.

4. Асфендиаров, 1931 - Асфендиаров С. Шыгыстагы улттык тецкерюшт козгалыстыц тарихы. Алматы: Казахстан баспасы, 1931. 25 б.

5. Асфендиаров, 1932 - Асфендиаров С. История национально-революционных движений на Востоке (задание 1-е). Алма-Ата: Казгосиздат, 1932. 24 с.

6. Асфендиаров, 1935a - Асфендиаров С.Д. История Казахстана (с древнейших времен). Том 1. Алма-Ата-М.: Казкрайиздат, 1935. 262 с.

7. Асфендиаров, 1935b - Асфендиаров С.Д. Казак тарихыныц очеркюк 1-белiм. Алматы: Казахстан баспасы, 1935. 91 б.

8. Асфендиаров, 1936a - Асфендиаров С.Д. Национально-освободительное восстание 1916 года в Казахстане. - Алма-Ата-Москва: Казахстанское краевое издательство, 1936. 149 с.

9. Асфендиаров, 1936b - Асфендиаров С. Казакстандагы 1916 жылгы улт-азаттык кетертюк Тарихи очерк. Алматы: Казахстан баспасы, 1936.

10. Бюллетень, 1921 - Бюллетень VI Съезда Коммунистической партии Туркестана. 1921. №7.

11. Давлет-Юсупов, 1953 - Давлет-Юсупов М.Х. Союз «Кошчи» и его роль в укреплении Советской власти в Туркестане (1919-1924 гг.). Т.: Госиздат УзССР, 1953. 66 с.

12. ЖYнiсбаев, 2011a - ЖYнiсбаев А. Санжар Асфендиаровтыц агалары мен эпкелерУц емipi туралы // «Когам жэне дэyip». - 2011. - №1. - 115-125 бб.

13. ЖYнiсбаев, 2011b - ЖYнiсбаев А.6. Санжар Асфендиаров - эскери дэр^ер // Когам жэне дэyip. - 2011. - №4. - 126-144 бб.

14. ЖYнiсбаев, 2012 - ЖYнiсбаев А. CYЙiк 6лi жэне Асфендиар султандар (Санжар Асфендиаровтыц аталары туралы) // Казахстан мурагаттары. - 2012. - №1. - 15-23 бб.

15. ЖYнiсбаев, 2013 - ЖYнiсбаев А.6. ¥лттык-мемлекетпк межелеу барысында Санжар Асфендиаровтыц казак жерЫщ тутастыгын калпына келтipy жолындагы кызмет // Казахстан мурагаттары. - 2013. - №3. - 39-50 бб.

16. ЖYнiсбаев, 2014a - ЖYнiсбаев А. Санжар Асфендиаров: емipi мен кызметi (1889-1938 жж.). Т. 1: (1889-1918 жж.). Алматы: «Елтаным баспасы», 2014. 256 б.

17. ЖYнiсбаев, 2014b - ЖYнiсбаев А.6. Санжар Асфендиаров - Казак АКСР-нщ Орта Азиядагы ектетп екiлi (1924-1925 жж.) // Тарих таглымы. - 2014. - №1. - 11-16 бб.

18. ЖYнiсбаев, 2014c - ЖYнiсбаев А.6. Санжар Асфендиаров - РКФСР БОАК тералкасы жанындагы улттар белiмiнiц мецгеpyшiсi (1925-1927 жж.) // Казакстан мурагаттары. - 2014. - №1. - 58-71 бб.

19. ЖYнiсбаев, 2014d - ЖYнiсбаев А.6. Казак мемлекетпк университетнщ курылу тарихы жэне Санжар Асфендиаровтыц ректорлык кызметi (1928-1931 жж.) // - Асфендиаров С. Шыгармалар жинагы / Кураст. 6бжанов Х.М., ЖYнiсбаев А.6. Алматы: «Ел-шежipе», 2014. Т.4. - 306-335 бб.

20. ЖYнiсбаев, 2015a - ЖYнiсбаев А.6. Казак медициналык институтты куруцагы Санжар Асфендиаровтыц орны мен pелi // Вестник Кыргызского Государственного университета им. И. Арабаева. - Бишкек: КГУ им. И. Арабаева. - №2. - 2015. - 184-193 бб.

21. ЖYнiсбаев, 2015b - ЖYнiсбаев А.6. Сацлак галымныц мурасы: Санжар Асфендиаровтыц шыгармалар жинагы туралы // «edu.e-history.kz» электрондык гылыми журналы. - №4. - 2015.

22. Кокебаева, 2009 - Кокебаева Г.К. Германия - Россия - СССР: политика, война и плен. Алматы: Казак университету 2009. 345 с.

23. Коцыратбаев, 1994 - Коцыратбаев О. Турар Рыскулов: когамдык-саяси жэне мемлекетпк кызметк ТYpкiстан кезецк Алматы: Казакстан, 1994. 448 б.

24. Коцыратбаев, ЖYнiсбаев, 2011 - Коцыратбаев О.М., ЖYнiсбаев А.6. Мусылман Бюросы -егемендiк идеясыныц жаршысы (1919-1920 жылдар). Алматы: ИП «Уатханов» баспасы, 2011. 246 б.

25. Махаева, 2007 - Махаева А.Ш. Казак-кыргыз саяси байланыстарыныц тарихы (XVIII гасырдыц екiншi жартысы - XX гасырдыц бас кез^. Алматы: Ценные бумаги, 2007. 357 б.

26. На приеме, 2008 - На приеме у Сталина. Тетради (журналы) записей лиц, принятых И.В. Сталиным (1924-1953 гг.). Справ. / Науч. ред. А.А. Чернобаев. М., 2008. 784 с.

27. Победа Октябрьской революции в Узбекистане. Сб. документов. В 2-х томах. Т.1. Установление Советской власти в Узбекистане. Т.: Издательство АН Узбекской ССР, 1963. 659 с.

28. Прошлое Казакстана в источниках и материалах. Сборник 1. Под ред. проф. С.Д. Асфендиарова и проф. П.А. Кунте. Алма-Ата-М.: Казкрайиздат, 1935. 299 с.

29. Прошлое Казахстана: В источниках и материалах. Сб. 2. Под ред. проф. С. Асфендиарова. Алма-Ата-М.: Казкрайизд., 1936. 293 с.

30. Собрание узаконений, 1944 - Собрание узаконений и распоряжений правительства за 1921 г. М., 1944. 1198 с.

31. Стенографический отчет, 1927 - Стенографический отчет первого пленума Всесоюзного Центрального Комитета нового тюркского алфавита, заседавшего в Баку от 3-го до 7-го июня 1927 г. М.: Издание ВЦК НТА, 1927. 176 с.

32. Сулейменов, 1961 - Сулейменов Р.Б. Из истории развития науки в Казахстане (1933-1940 гг.) // Вопросы истории социалистического и коммунистического строительства в Казахстане. Алма-Ата: Издательство АН КазССР, 1961. С. 139-165.

33. Сулейменов, 1987 - Сулейменов Р.Б. С.Д. Асфендиаров и становление советской исторической науки в Казахстане // Великий Октябрь и социально-экономический прогресс Казахстана. Алма-Ата: Наука, 1987. С. 155-183.

34. Сулейменов, 1990 - Сулейменов Р.Б. Видный деятель социалистического строительства в Средней Азии и Казахстане, ученый востоковед // Санжар Джафарович Асфендиаров. (Сб. научных статей). Алма-Ата: КазПИ им. Абая, 1990. - С. 3-26.

35. Ходжаев, 1926 - Ходжаев Ф. К истории революции в Бухаре. Т.: Узбекское госиздательство, 1926. 77 с.

36. Шокай, 2016 - Чокай М. Избранные труды: в 2-х т. Сост. и автор предисловия К.Л. Есмагамбетов. Алматы: Арыс, - 2016. - Т. 2. 456 с.

References

Alash qozgalysy. Quzhattar men materialdar zhinagy. Sauir 1901 zhyl - zheltoqsan 1917 zhyl. Dvizhenie Alash. Sbornik dokumentov i materialov. Aprel' 1901 g. - dekabr' 1917 g. [Alash movement. Collection of documents and materials. April 1901 - December 1917]. T.1. Almaty: Alash, 2004. 552 b. [in Rus. and Kaz.] Asfendiarov, 1928 - Asfendiarov S.D. Materialy k izucheniju Vostoka. Chast' pervaja. Prichiny vozniknovenija islama [Materials to the study of the East. Part one. Causes of Islam]. Samarkand-Tashkent: Uzgosizdat, 1928. 70 s. [in Rus.] Asfendiarov, 1930 - Asfendiarov S.D. Islam zuhurynyng sebebleri [he causes of the origin of Islam].

Samarqant-Tashkent: Uznashr, 1930. 66 b. [in Uzbek] Asfendiarov, 1931 - Asfendiarov S. Shygystagy ulttyq tongkerisshil qozgalystyng tarihy [History of

national-revolutionary movements in the East]. Almaty: Qazaqstan baspasy, 1931. 25 b. [in Kaz.] Asfendiarov, 1932 - Asfendiarov S. Istorija nacional'no-revoljucionnyh dvizhenij na Vostoke [History of

national-revolutionary movements in the East]. Alma-Ata: Kazgosizdat, 1932. 24 s. [in Rus.] Asfendiarov, 1935a - Asfendiarov S.D. Istorija Kazahstana (s drevnejshih vremen). Tom 1. [History of

Kazakhstan (since ancient times). Volume 1] Alma-Ata-M.: Kazkrajizdat, 1935. 262 s. [in Rus.] Asfendiarov, 1935b - Asfendiarov S.D. Qazaq tarihynyng ocherkisi. 1- balim. [Essays on the history of

the Kazakh. Part 1] Almaty: Qazaqstan baspasy, 1935. 91 b. [in Kaz.] Asfendiarov, 1936a - Asfendiarov S.D. Nacional'no-osvoboditel'noe vosstanie 1916 goda v Kazahstane [National liberation uprising of 1916 in Kazakhstan]. - Alma-Ata-Moskva: Kazahstanskoe kraevoe izdatel'stvo, 1936. 149 s. [in Rus.] Asfendiarov, 1936b - Asfendiarov S. Qazaqstandagy 1916 zhylgy ult-azattyq koterilisi. Tarihi ocherk [National liberation uprising of 1916 in Kazakhstan. Historical essay]. Almaty: Qazaqstan baspasy, 1936. [in Kazakh]

Bjulleten', 1921 - Bjulleten' VI S'ezda Kommunisticheskoj partii Turkestana [Bulletin of the VI Congress

of the Communist Party of Turkestan]. 1921. №7. [in Rus.] Davlet-Jusupov, 1953 - Davlet-Jusupov M.H. Sojuz «Koshchi» i ego rol' v ukreplenii Sovetskoj vlasti v Turkestane (1919-1924 gg.) [The Koshchi Union and its role in strengthening Soviet power in Turkestan (1919-1924)]. T.: Gosizdat UzSSR, 1953. 66 s. [in Rus.] Zhunisbaev, 2011a - Zhunisbaev A. Sanzhar Asfendiarovtyng agalary men apkelerining omiri turaly [About the life of brothers and sisters of Sanjar Asfendiarov] // «Qogam zhane dauir». - 2011. -№1. - 115-125 bb. [in Kaz.] Zhunisbaev, 2011b - Zhunisbaev A. Sanzhar Asfendiarov - askeri dariger [Sanjar Asfendiarov -

military doctor] // Qoram zhane dauir. - 2011. - №4. - 126-144 bb. [in Kaz.] Zhunisbaev, 2012 - Zhunisbaev A. Syjik 9li zhane Asfendiar sultandar (Sanzhar Asfendiarovtyng atalary turaly) [Sultans Suyik Ali and Asfendiar (On the Ancestors of Sanjar Asfendiarov)] // Qazaqstan muragattary. - 2012. - №1. - 15-23 bb. [in Kaz.] Zhunisbaev, 2013 - Zhunisbaev A. Ulttyq-memlekettik mezheleu barysynda Sanzhar Asfendiarovtyng qazaq zherining tYtastygyn qalpyna keltiru zholyndagy qyzmeti [Sanzhar Asfendiarov's activities on the unification of the Kazakh lands during the period of national-state delimitation] // Qazaqstan muragattary. - 2013. - №3. - 39-50 bb. [in Kaz.] Zhunisbaev, 2014a - Zhunisbaev A. Sanzhar Asfendiarov: omiri men qyzmeti (1889-1938 zhzh.) [Sanjar Asfendiarov: life and activity (1889-1938)]. T. 1: (1889-1918 zhzh.). Almaty: «Eltanym baspasy», 2014. 256 b. [in Kaz.] Zhunisbaev, 2014b - Zhunisbaev A. Sanzhar Asfendiarov - Qazaq AKSR-ning Orta Azijadagy okiletti okili (1924-1925 zhzh.) [Sanzhar Asfendiarov - Plenipotentiary Representative of the Kazakh

Autonomous Soviet Socialist Republic in Central Asia (1924-1925)] // Tarih taglymy. - 2014. -№1. - 11-16 bb. [in Kaz.]

Zhunisbaev, 2014c - Zhunisbaev A. Sanzhar Asfendiarov - RKFSR BOAK toralqasy zhanyndagy ulttar beliminin menggerushisi (1925-1927 zhzh.) [Sanjar Asfendiarov - Head of the Department of Nationalities at the Presidium of the Central Executive Committee (1925-1927)] // Qazaqstan muragattary. - 2014. - №1. - 58-71 bb. [in Kaz.] Zhunisbaev, 2014d - Zhunisbaev A. Qazaq memlekettik universitetining qurylu tarihy zhane Sanzhar Asfendiarovtyng rektorlyq qyzmeti (1928-1931 zhzh.) [The history of the formation of the Kazakh State University and the activities of Sanzhar Asfendiarov as rector (1928-1931)] // - Asfendiarov S. Shygarmalar zhinaqy / Qurast. Abzhanov H.M., Zhunisbaev A.A. Almaty: «El-shezhire», 2014. T.4. - 306-335 bb. [in Kaz.] Zhunisbaev, 2015a - Zhunisbaev A. Qazaq medicinalyq institutty qurudagy Sanzhar Asfendiarovtyng orny men roli [The place and role of Sanjar Asfendiarov in the creation of the Kazakh Medical Institute] // Vestnik Kyrgyzskogo Gosudarstvennogo universiteta im. I. Arabaeva. - Bishkek: KGU im. I. Arabaeva. - №2. - 2015. - 184-193 bb. [in Kaz.] Zhunisbaev, 2015b - Zhunisbaev A. Sanglaq galymnyng murasy: Sanzhar Asfendiarovtyng shygarmalar zhinagy turaly [The legacy of a prominent scientist: a collection of essays by Sanjar Asfendiarov] // «edu.e-history.kz» elektrondyq-gylymi zhurnaly. - №4. - 2015. [in Kaz.] Kokebaeva, 2009 - Kokebaeva G.K. Germanija - Rossija - SSSR: politika, vojna i plen [Russia -

USSR: politics, war and captivity]. Almaty: Kazai universiteti, 2009. 345 s. [in Rus.] Qongyratbaev, 1994 - Qongyratbaev O. Turar Rysqulov: qogamdyq-sajasi zhane memlekettik qyzmeti. Turkistan kezengi [Socio-political and state activities of Turar Ryskulov. Turkestan period]. Almaty: Qazaqstan, 1994. 448 b. [in Kaz.] Qongyratbaev, Zhunisbaev, 2011 - Qongyratbaev O.M., Zhunisbaev A.A. Musylman Bjurosy -egemendik idejasynyng zharshysy (1919-1920 zhyldar) [Muslim Bureau - the conductor of the idea of sovereignty (1919-1920)]. Almaty: IP «Uathanov» baspasy, 2011. 246 b. [in Kaz.] Mahaeva, 2007 - Mahaeva A.Sh. Qazaq-qyrgyz sajasi bajlanystarynyng tarihy [The history of the Kazakh-Kyrgyz political relations] (XVIII gasyrdyng ekinshi zhartysy - XX gasyrdyng bas kezi). Almaty: Cennye bumagi, 2007. 357 b. [in Kaz.] Na prieme, 2008 - Na prieme u Stalina. Tetradi (zhurnaly) zapisej lic, prinjatyh I.V. Stalinym (19241953 gg.) [At the reception at Stalin. Notebooks (journals) of records of persons taken by I.V. Stalin (1924-1953)]. Sprav. / Nauch. red. A.A. Chernobaev. M., 2008. 784 s. [in Rus.] Pobeda Oktjabr'skoj revoljucii v Uzbekistane. Sb. dokumentov. V 2-h tomah. T.1. Ustanovlenie Sovetskoj vlasti v Uzbekistane [The victory of the October Revolution in Uzbekistan. Sat documents. In 2 volumes. T.1. The establishment of Soviet power in Uzbekistan]. T.: Izdatel'stvo AN Uzbekskoj SSR, 1963. 659 s. [in Rus.] Proshloe Kazakstana v istochnikah i materialah. Sbornik 1. [The past of Kazakhstan in sources and materials. Collection 1.] Pod red. prof. S.D. Asfendiarova i prof. P.A. Kunte. Alma-Ata-M.: Kazkrajizdat, 1935. 299 s. [in Rus.] Proshloe Kazahstana: V istochnikah i materialah. Sb. 2 [The past of Kazakhstan in sources and materials.

Collection 2]. Pod red. prof. S. Asfendiarova. Alma-Ata-M.: Kazkrajizd. 1936. 293 s. [in Rus.] Sobranie uzakonenij, 1944 - Sobranie uzakonenij i rasporjazhenij pravitel'stva za 1921 g. [Collection of

legalizations and orders of the government for 1921] M., 1944. 1198 s. [in Rus.] Stenograficheskij otchet, 1927 - Stenograficheskij otchet pervogo plenuma Vsesojuznogo Central'nogo Komiteta novogo tjurkskogo alfavita, zasedavshego v Baku ot 3-go do 7-go ijunja 1927 g. [Stenographic report of the first plenum of the All-Union Central Committee of the new Turkic alphabet, which met in Baku from the 3rd to the 7th of June, 1927]. M.: Izdanie VCK NTA, 1927. 176 s. [in Rus.]

Sulejmenov, 1961 - Sulejmenov R.B. Iz istorii razvitija nauki v Kazahstane (1933-1940 gg.) // Voprosy istorii socialisticheskogo i kommunisticheskogo stroitel'stva v Kazahstane [From the history of the development of science in Kazakhstan (1933-1940) // Questions of the history of socialist and communist construction in Kazakhstan]. Alma-Ata: Izdatel'stvo AN KazSSR, 1961. S. 139-165. [in Rus.] Sulejmenov, 1987 - Sulejmenov R.B. S.D. Asfendiarov i stanovlenie sovetskoj istoricheskoj nauki v Kazahstane // Velikij Oktjabr' i social'no-jekonomicheskij progress Kazahstana [S.D. Asfendiarov and the formation of Soviet historical science in Kazakhstan // Great October and the socioeconomic progress of Kazakhstan]. Alma-Ata: Nauka, 1987. S. 155-183. [in Rus.] Sulejmenov, 1990 - Sulejmenov R.B. Vidnyj dejatel' socialisticheskogo stroitel'stva v Srednej Azii i Kazahstane, uchenyj vostokoved [A prominent figure in socialist construction in Central Asia and Kazakhstan, a scientist orientalist] // Sanzhar Dzhafarovich Asfendiarov. (Sb. nauchnyh statej). Alma-Ata: KazPI im. Abaja, 1990. - S. 3-26. [in Rus] Hodzhaev, 1926 - Hodzhaev F. K istorii revoljucii v Buhare [To the history of the revolution in Bukhara].

T.: Uzbekskoe gosizdatel'stvo, 1926. 77 s. [in Rus.] Shokaj, 2016 - M. Izbrannye trudy: v 2-h t. [Selected Works. In 2 vol.]. Sost. i avtor predislovija K.L. Esmagambetov. Almaty: Arys, 2016. T. 2. 456 s. [in Rus.]

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Пользовательское соглашение Политика конфиденциальности
Открытая наука