CC BY
10
Peculiarities of police supervision in the sevenervice DOI: 10.31551/2410-2725-2018-4-4-610-620 Shashaev Аuezhan Кadirzhanovich
Candidate of History, Leading Researcher in Ch.Ch. Valikhanov Institute of History and Ethnology of the Committee of Science of the Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan. Kazakhstan. E-mail: shashaevauezhan@mail.ru
Abstract. This article is devoted to the methods of police surveillance muslim population in Sevenrivers.In official papers, secret instructions and in circularic letters of the Police department, there were instructions on data gathering about frame of mind of a local population, its attitude to administration of the territory, what position they could accept in the international conflicts, whether an idea of independence was kept in memory, who was supported by youth, what could be expected from them in the future, who taught in schools and medreses, how many schools taught by new methods, how many teachers and pupils were in them, what subjects they taught, ets. Each year these objects of information were gathered through the secret agents, privately by policemen. One of such methods was eradication the ideas of independence, religions etc. from the memory of local population. The idea ofuselessness of resistance to police - administrative authority had to be strengthened in consciousness of native population.
Keywords: Turkistan; Sevenrivers; administrative authority; muslim population; police surveillance; schools; medreses.
Полицейлк кадагалаудьщ жетюудагы ерекшелiктерi Шашаев Ауезхан Кадиржанович
т.г.к., Казахстан Республикасы Б^м жэне гылым министрлИ Гылым комитет Ш.Ш. Уэлиханов атындагы Тарих жэне этнология институтыныц жете^ гылыми ^ызметкерк Алматы. Казахстан E-mail: shashaevauezhan@mail.ru
Андатпа. Бул ма^алада Жeтiсулiк мусылман тургындарын ба^ылауга алудыц полицeйлiк эдю-тэсiлдeрi ^арастырылады. Арнайы ю-^ужаттарда, ^упия нус^ауларда, сонымен ^атар полиция департаментшщ айналымдыщ хаттарында мынадай мэлiмeттeрдi жинау туралы буйрыщ бeрiлдi: жeргiлiктi тургындардыц кецт-^й ^айда ауады, айма^тагы билкке деген квз^арастары, халыщаралыщ шиeлeнiстeр бола ^алса олар ^андай устанымда болады, вздершщ тэуeлсiздiгi туралы еске ала ма, жастарыкiмдi жа^тайды, болаша^та олардан не ^туге болады, мектептер мен медреселерде гамдер саба^ бeрeдi, жаца тэсiлдiк мектептер ^анша, оларда ^анша устаз бен шэкiрт бар, ^андай пэндер о^ытылады. Жыл сайын осындай мэлiмeттeр полицияныц ^упия тыцшылары ар^ылы жиналатын. Осындай тэстдердщ бiрi жерплкт тургындар санасындагы тэуeлсiздiктeнi, дiнi жэне т.б. туралы eстeлiктeрдi жоюуга багытталды. Халы^тыц санасына ^арсыласудыц мYлдeм бекер екендИн струге кYш жумсалды.
Ty^h сездер: ТYркiстан; Жeтiсу;экiмшiлiк билiк; мусылман тургындары; полиция ^адагалауы; мектеп; медресе.
Особенности полицейского надзора в Семиречье Шашаев Ауезхан Кадиржанович
кандидат исторических наук, ведущии научный сотрудникИнститута истории и этнологи имени Ч.Ч. Валиханова Комитет науки Министерства образования и науки Республики Казахстан. Казахстан, Алматы. E-mail: shashaevauezhan@mail.ru
Абстракт.В данной статье рассматривается методы полицейского надзора мусульманского населения в Семиречье. В деловых бумагах, секретных инструкциях, а также циркулярных письмах департамента полиции имеются указания о сборе данных об: умонастроении местного населения, их отношении к админстрации края, какую позицию они могут принять в международных конфликтах, сохранилась ли память о независимости, кого поддерживает молодежь, чего можно ожидать от них в будущем, кто преподает в мектебах и медресе, сколько новометодных школ, какие предметы и сколько учителей и учащихся в них обучается и т.д. Каждый год эти сведения собирались негласно полицейскими через тайных агентов. Одним из таких методов являлось икоренение из памяти коренного населения мысли о своей
независимости, религи и т.д. В сознани народа укреплялась мысль о бесполезности сопротивления полицейско - админстративной власти.
Ключевые слова: Туркестан; Семиречье; админстративной власти; мусульманское население; полицейский надзор; мектеба; медресе.
УДК/ЭОЖ 94(574)
Полицейлк кадагалаудьщ жетюудагы ерекшелiктерi
А.К. Шашаев
Юрюпе. ОцтYCтiк ^азакстанда соныц Ынде, Жетiсу жерiнде отарлык кезецдеп экiмшiлiк билктщ мусылман тургындарын катал бакылауга алгандыгы мурагат деректерiнен айкын кeрiнедi.
Отаршылдык жYЙенiц аткарушы органы Полиция Департаментшщ Верный калалык сакшылар бeлiмi арандатушылары мен купия тыцшылары патша eкiметiнщ жарлыктарыныц орындалуы мен мемлекет тугырына кауiп тeнбеуiн кадагалауга тиiс болды.
Эр тYрлi айла-шаргылар аркылы тургындардыц ^цт^й мен ю-эрекеттерiн аныктауга тырысты. Басты максат жазалаудыц пэрмендiлiгiн арттыру Yшiн кылмыскердi табу керек болды. Жергiлiктi тургындар кадагалау мекемелерi алдында Yнемi кылмысты адамдай тартыншактап жYPуге тиiс болды. Полиция ДепартаментЫщ кол астындагы мекемелерЫщ кызметi осы максатка жумылдырылды. МЫе сондыктан да осы мекемелердщ кызметЫ деректер аркылы кeрсету eзектi мэселенщ бiрi болып табылады.
Материалдары мен методтары. Бул зерттеудi жазу барысында соцгы жылдары отандык тарих гылымында болып жаткан тYбегейлi eзгерiстердi непзге алдык. Танымдык мYмкiндiктердщ кецеюуi зерттеу непзЫе тарихи -мэдени, eркениеттiлiк тэсiлдi колдануга жол ашты. Эрбiр eркениеттщ eзiндiк ерекшелiктерiн тану, оныц бiртутастыfы, eзiне тэн мэнге ие туракты жYЙесi, eмiрлiк философиясы, кундылыктар жYЙесi жэне тарихи - мэдени дэстYрлерi, соган сэйкестендiрiлген халыктардыц, жеке адамныц eмiрi, элеуметтiк жэне саяси институттары, улттык басымдылыкка ие устанымдар мен кундылыктарын негурлым терец танып бiлуге деген умтылыстарга жетелеуге экеледк Мiне, осындай тэсiлдердi пайдаланудыц аркасында зерттеу газдерЫщ негурлым тиiмдi багыттарга бет буруына жол ашты. Атап айтканда, зерттелуге алынган кезецдеп окигалар мен фактiлер накты нысанга катысты кешендi тYPде сол дэуiрмен байланыстырылып, улттык басымдылыктар мен кундылыктар тургысынан карастырылып, соныц негiзiнде оныц мэы, негiзгi агымдарыныц багыты жэне когамдьщ - саяси, элеуметтiк - экономикалык жэне халыктыц рухани eмiрiндегi алатын мацызды зерттеудщ eзегiне айналды.
Талдау.Патшалык Ресейдщ О^стк ^азакстандагы полицейлiк кадагалау жYЙесiнiц курылуы мен кызметiне катысты арнайы зерттеу жумысы жYргiзiлмегенiмен оныц кейбiр мэселелерiне катысты ой-пшрлер XIX гасырдыц соцы мен XX гасырдыц бас кезiнде жарык шрген ецбектерде кeрiнiс тапты. Революцияга дейЫп жэне кейiнгi Ресей, ^азакстан жэне шет ел тарихшыларыныц ецбепне тарихнамалык шолу мен талдау жасалды.
Тель-Авивте 2001 жылы жарык кeрген Е.Е. Лейзеровичтщ «Социальные и экономические итоги Российской колонизации Туркестана» деген монографиясында отарлаудыц элеуметтiк-экономикалык зардаптары, оныц кецестк кезецдеп кeрiнiсi берiлген (Лейзерович, 2001). ^оныстандыру нэтижелерi, отарлаудыц халык санына тигiзген эсерi, мэдени-турмыстык
е1^рдеп олкылыктар, шаруашылыктыц кYЙзелiсi, дэстYрлi шаруашылыктыц трансформациялануы, территориялык e3repicTep жэне т.б. мэселелер карастырылган.
Вена университетЫщ профессоры Андреас Каппелер зерттеуiнде Ресейдщ мусылман елдерiне катысты жYргiзген саясаты сез болган. Патшалык Ресейдщ ТYркiстан eлкесiндегi мусылмандарга катысты жYргiзген саясатыньщ негiзгi екi жолы болды. Оньщ бiрiншiсi агрессивтiк (зорлык, кYштеу) болса, екiншiсi прагматикалык (майыскак, жумсак) болды деп керсетедк
Негiзгi деректердщ ден ^азакстан Республикасы Орталык Мемлекеттiк Мурагатыньщ корларынан алынды. Мысалы, 65 - Полиция баскармасыньщ Жетiсу Жандармдык бeлiмi деген корда жандармдар бeлiмшесiне катысты буйрыктар, ережелер, айналымдык хаттар жэне кылмыстык iстер, саяси партиялар, эр тYрлi iздестiру шаралары жeнiндегi мэлiметтер бар. Жандармдар бeлiмшесiне катысты мэлiметтер: 726 - Жандармдык полиция баскармасы бастыгыньщ кeмекшiсi; 82 - Полиция баскармасыньщ Шымкент бeлiмшесi; бзбекстан Республикасы Орталык Мемлекеттк Мурагатыньщ 468 - Ташкент темiр жолы полиция баскармасы жандармы; 477 - Орта Азия темiр жолы полиция баскармасы жандармы корларында сакталган.
Полиция департаментi мен жандармдар бeлiмшесiне жэне тагы баска eлкедегi полиция мекемелерiне катысты мэлiметтердi 64 - Дала генерал-губернаторыньщ кецсеа; 383 - Сырдария облысы кыргыздары баскармасы; 382 - Сырдария облысы колбасшысы баскармасы; 385 - Жерплкт мекен-жайлар баскармасы кецсеа; 44 - Эскери министрлктщ Верныйдагы Жетiсу облыстык баскармасы; 46 - Жетюу облысы эскери штабы; 780 - Согыс министрлИнщ эскери бастыгы баскармасы корлары мен бзбекстан Республикасы Орталык Мемлекетт Мурагатыньщ И-1 - ТYркiстан генерал-губернаторлыгыньщ кецсеа; И-17 кор - Сырдария облыстык баскармасы корларынан косымша мэлiметтер алынды. Бул мэлiметтер бурын зерттеу кeзi болмагандыктан оларды e^^^ жYЙеге келтiрiп саяси полицияньщ басты мекемесi жандармдар баскармасыньщ кызметiн талдауга колдандык.
Верный каласындагы полиция мекемелерЫщ кызметi мен эдiс-тэсiлдерi жeнiндегi мэлiметтер, 51 - Верный калалык полициясы; 52 - Верный каласы полиция бeлiмiнщ бiрiншi приставтыгы деп аталатын корларында сакталган. Верный полиция баскармасыньщ iскаfаздарын ревизиялау, eкiмет мекемелерЫщ жаргылары, ережелер, Верный калалык полиция баскармасы кызметкерлерЫщ тiзiмi, купия хаттар, тьщшыльщ мэлiметтер жэне т.б. деректер де карастырылды.
Yлкен бiр мэлiмет кeздерi - купия деп аталатын 73 «с» - Жетюу облысы, Верный каласы iздестiру пунктЫщ мецгеруш1а деген корда кездеседк Мунда жеке адамдардьщ саяси сеымдтИ жeнiнде, социал-демократиялык топтар жайында, губернаторлар туралы мусылмандык козгалыс, полицияньщ eзi жайында астыртын жиналган купия тьщшылардьщ мэлiметтерi мен олардьщ кейб1реулерЫщ жеке кужаттары сакталган.
ТYркiстан eлкесiндегi приставтык мекемелер туралы 145 - ТYркiстан бeлiмшелiк приставыньщ баскармасы; 52 - Верный каласы бiрiншi полиция бeлiмшесiнщ приставтыгы; 236 - ЖYлек бeлiмшелiк приставтыгы; 47 - Верный уезЫщ ага бeлiмшелiк приставтыгы; 237 - Жаркент калалык приставы; 54 -Верный уезЫщ Зайцев бeлiмшесi приставы; 748 - Асы бeлiмшесi приставы; 691 - Мерю бeлiмшесi приставы; 768 - Шымкент уезЫщ Yшiншi бeлiмшелiк приставы; 53 - Верный каласы, екiншi полиция бeлiмшесiнщ приставы корларыньщ мэлiметтерi Yлкен деректер ^i болып табылады.
ТYркiстан аудандык сакшылар бел1мЫщ курылуы оныц бeлiмшелерi, негiзгi кызмет мен жумыс iстеу тэсiлi жeнiндегi аса кеп мэлiметтер ©збекстан Республикасы Орталык Мемлекеттiк Мурагатыныц 461 - ТYркiстан аудандык сакшылар бeлiмiнiц корынан алынды. Сол сиякты Ташкенттегi осы мурагаттыц 462 - ^аланыц орыстар туратын бeлiriнiц полиция баскармасы; 463 - ^аланыц ескi бeлiriнiц (буратаналар туратын) полиция баскармасы; 467 - ТYркiстан аудандык сакшылар бeлiмiнiц, Верный iздестiру пунктi корлары полиция мекемелерЫщ жеке бiр бeлiмшелерi бойынша жинакталган мэлiметтерге толы. ^азакстан Республикасы Орталык Мемлекеттк Мурагатыныц 251 - Перовск уезi Yшiншi бeлiмшесiнiц билер соты; 261 - Ташкент аймактык сотыныц, ^азалы уезi екiншi бeлiмшесi билер соты; 91 - Жаркент уезi бiрiншi бeлiмшесiнiц билер соты; 119 - 1шк iстер министрлИнщ ТYркiстан уезi бойынша iстерi корларында полиция мекемелерУц эрекетi мен оныц кызметкерлерi тарапынан орын алган тэртiп бузушылык мэселелерЫе катысты мэлiметтерге толы. Мiне жогарыда айтылган архив корларыныц мэлiметтерi осы макаламызды жазуга Yлкен септiгiн типздк
Нэтижелерi. ОцтYCтiк ^азакстанда соныц шшде, Жетiсу жерiнде отарлык кезецдеп эюмштк билктщ мусылман тургындарын катал бакылауга алгандыгы мурагат деректерiнен айкын кeрiнедi.Патшалык Ресейдщ сакшылар бeлiмiнiц тыцшылары аркылы алуга ынталы болган мэлiметтерi ец алдымен мусылмандык козгалыс жайында болды. Мурагаттыц купия корларыныц бiрiнде жеке жандармдар корпусыныц ротмистрi В.Ф. Железняковтыц мэлiметi сакталган. Онда «тыцшы "Гардъ" (шын аты Габдулали Сангатула Юнусов) магазинде ет сатушы кызметiн аткарып мусылмандык козгалыс жайында мэлiмет жинайды. Оган 40 руб. жалакы тeлендi»- деп баяндайды1.
Деректерде «Слива», «Смелый», «Сметливый» деген жалган атпен Верный сакшылар бeлiмiнде кызмет аткарган Аристов, Кучинов, Семенов жэне баскалардыц эр тYрлi мэлiметтерi сакталган2. Жетiсу жерЫдеп сакшылар бeлiмiнде кызмет аткарган тыцшылардыц жергiлiктi мусылман тургындарына катысты жYгенсiздiк эрекеттерi полиция департаментi бойынша жiберiлген айналымдык (циркулярное) хаттары аркылы ^рЫс бередi. Жандармдар корпусы ротмистрi Астраханцевтщ мэлiметiнде олардыц (тыцшылардыц) eз эрекеттерЫе жауапсыз карайтындыгы, маскYнемдiгi, аныкталмаган мэлiметтер беретiндiгi, тeбелес-кикiлжiцдерге жакындыктары жэне eздерiн эшкерелеп коятындыгы жайында айтылады3. ^ызмет бабын пайдаланып, тургындарга катысты ^ш кeрсету жагы да орын алып отырган. Оныц бiр мысалы ретЫде ТYркiстан генерал-губернаторына Верный каласыныц тургыны Дурбан Ходжиев Махмуд-кажыныц батыс - Талгар ояздыгы казактары атынан жазган арызын келтiрдiк: «Верный каласында туратын мусылмандардыц басына тYCкен ауыр жагдай маган колыма калам алгызып тeмендегiнi баяндауды мЫдеттейд»>- дей келiп, бурыннан Верный каласында Намангандык сарт Закирбай Исабаевтыц туратындыгын айтады4. Ол бастапкыда усак саудамен айналысып, кейiнiрек саудасы журмей, такыр кедей болып калады. Верный каласыныц полицмейстрi кызметiне штаб-ротмистр Поротников (кейЫ пара алганы жэне жYгенсiздiгi Yшiн жумыстан куылган) отырган соц, Исабаев пысык адам релнде полицияга купия тыцшы болып кабылданады. Осы салада екi-Yш ай кызмет еткеннен кейЫ,
^азакстан Республикасы орталык мемлекетпк мурагаты (будан api -КРОММ). 41 к., 1 т., 226 ic, 141 п.).
2КРОММ. 73 «с» купия коры, 2 т., 2 ic, 3 п.
3КРОММ. 73 «с» к., 2 т., 2 ic, 7 п.
4КРОММ. 73 «с» к., 2 т., 2 ю, 15 п.
полицмейстрге кай кылыгымен жакканын, эйтеуiр оны ^ашкарльщ сарттардыц аксакалы eTin бекiтедi. Деректерге жYгiнер болсак, буган не халыктыц келiсiмi, не эскери губернатордыц буйрыгы бeрiлмeгeн. Соган карамастан осы кызметте Закирбай Исабаев ею жыл жумыс iстeп, eзiн тек жаман жагынан гана кeрсeттi. Халыктан эр тYрлi салыктар жинап, аукатты адамдардан пара талап eттi. Пара бeрмeгeндeрдi саяси сeнiмсiз рeтiндe полицияга устатамын деп бопсалады, оган кенпа келмегендерге, осы айтканын iскe асырды.
0зiнe багынышты ^ашкар сарттарын тонаудан баска, мусылман тургындарыныц барлыгыныц i^e араласты. Оныц бас сукпайтын id болмады, олар жайында Yнeмi полицияга ез баяндауын бeрiп отырды. Оныц етУштерЫ полицмейстр Поротников еш карсылыксыз орындайтын.
Арызда осы мэселелер айтылып, бул тургындардыц ашу-ызасын келтрт отырганын, оган карсы шаралар кабылданбагандыгы, полиция бастыгыныц кeрiсiншe ез кызметкерЫе кемек кeрсeтiп, колпаштап отыргандыгы айтылады.
Ал, Исабаевтыц купия кызметкер екендИнщ шындыгын, мурагат корынан алынган Верный каласы мен Жeтiсу облысы iздeстiру пунктiнiц берген аныктамасы дэлeлдeйдi5.
^упия корларда Исабаев Закирбайга катысты бiрнeшe кужат сакталган. Бiрiншiсi, жеке жандармдар корпусыныц ротмистрi Астраханцeвтiц буйрыгы: «1913 жыл, 1 штде, жума. Мен - жеке жандармдар корпусыныц ротмитрi Астраханцев, келт тYCкeн купия мэлiмeттeр бойынша, тараншылар Садыбек БYшiриeв жэне Турсын Турдиeвтiц аксакал Закирбай Исабаевка карсы лацкeстiк эрекет жасамак болгандыгы, бiрак бакытымызга орай жузеге аспай калгандыгын аныктадым. Оныц жYзeгe асу мYмкiндiгi барлыгын ескере отырып буйырамын, БYшiриeв пен Турдиeвтi устап, Верный каласы TYPмeсiнe камалсын»6.
Осы кужаттыц 32 парагында олардыц 5 штдеде усталып, Мемлекет кауiпсiздiгi eрeжeсiнiц 21 бабына сай, тYрмeгe камалганы айтылады. ^упия тыцшылардыц мэлiмeтi бойынша кастандык жасаушылардыц максаты полицмейстр мен кала аксакалы Исабаевты eлтiру болган. Дeрeктeрдi мукият зерттей отырып бул айыптардыц эдeйi уйымдастырылган арандату эрeкeтi екендИ байкадык.
Iздeстiру бeлiмiнiц берген аныктамасында кастандыкты уйымдастырушылар мен жYзeгe асырушылардыц тiзiмiндe мына адамдар кeрсeтiлгeн:
1. Абдрахманов Пiрiмкул. Ташкeнттiк сарт, 65 жаста, саудагер. Верный каласында турады.
2. Мэуленкулов Кeбiлжан. Маргеландык сарт, 44 жаста, саудагер. Верный каласында турады.
3. БYшiриeв Садыбек. Кирасу болыстыгы, тараншы, 38 жаста, саудагер. Верный каласында турады.
4. Турдиев Турсын, ^арасу болыстыгы, тараншы, 41 жаста, уста. Верный тургыны.
5. Абдрахманов Райымкул. Ташкeнттiк сарт, 23 жаста, Верныйтургыны.
6. Триерст Давид Яковлевич, бурынгы Верный каласы аймактыксотыныц жеке iстeрiмeн айналыскан сот кызмeткeрi.
Мэлiмeт бойынша 1913 жылдыц шiлдeсiндe Верный арестант бeлiмiнiц лазарeтiндe (бiздiц топшылауымыз бойынша, сiрэ, соккыга жыгылып емделуге
5КРОММ. 73 «с» к., 2 т., 2 ю, 77 п.
60збекстан Республикасы орталык мeмлeкeттiк мурагаты(0зРОММ).0зРОММ. 467 к., 1 т., 90 ю, 41 п.
жiберiлген) жаткан Абдрахманов Пiрiмкул, Мэуленкулов ^бтжан, Абдрахманов Райымкул (Пiрiмкулдыц улы), Триерстщ акылымен (арандатушы болуы мYмкiн) полиция бастыгы мен кала аксакалы Исабаевка карсы кастандык жасауды газдейдк Оларды eлтiруге жалдау Yшiн кайсарлыгы жэне батылдыгымен кeзге тYCкен БYшiриев Садыбек пен Турдиев Турсынга токталады.
1914 жылдыц кацтарында Верный жандармдар корпусыныц ротмистрi Соколов, ТYркiстан аудандык сакшылар бeлiмi бастыгыныц буйрыгына сай БYшiриев пен баскалардыц да саяси сеымдттн аныктауды одан эрi жалгастырган.
Жетiсу облыстык прокуратурасыныц «Пшпек ояздыгындагы 1898жылгы кыргыздардыц (казак) кeтерiлiске шыкпак ойын» тексеру барысында мына мэселелер аныкталды: Осылай деп арыз берген шаруалар Яков Мумелков, Иван Прокопьев жэне Степан Пойдиннщ мэлiметтерiн тексеру барысында, казактар арыгындагы суды емЫ-ерюн пайдалану Yшiн жэне олардыц элаз карсылыгын болдырмау Yшiн жала жапкандыктары аныкталды. «Олар, казактар Yкiметтi балагаттап, орыс шаруаларын кырып саламыз деп айтты дейдi. Шаруалардыц бул айткандарыныц жаны жоктыгын казактар айтып отыр, олай дейтiн себебiмiз кыргыздардыц ^пш^н^ц маган берген тYсiнiгiнде (тергеушi Игнатев) орыс шаруаларыкыргыздардыц арыгындагы суларын eз калауларынша пайдалангысы келгендiктен, карсылык гарсеткендерге, орыс Yкiметiне карсы бYлiк уйымдастырды деген жала жабамын деп кокан-локкы жасауында екен». Сонымен тексеру корытындысы бул арыздардыц казактар Yстiнен жабылган жала екендiгiн аныктады, нэтижесiнде ю токтатылды.
Мiне, осындай ютердщ бiрнешеуiн келтiруге болады. ^апал ояздыгыныц орта шаруасы Шаяхмет Мустафиннщ, трактирде орыс eкiметiн балагаттагандыгы, Балгалы болыстыгыныц тургыны Есенбай ЖYрбаевтыц Илек ауылы орыстарын, Кэрiбжан Байсаковтыц (шалгынга таласып) барлык орыстарды кырып саламын дегенi прокуратура жагынан тексерiлiп, дэлелденбеу себептi iстерi токтатылган. Орыс шаруаларыныц бул бассыздык эрекетiне жол берген жергiлiктi полиция eз тарапынан бурын соцды Ресей империясында болмаган жYгенсiздiктерге барды, тежеуаз тонаулар мен арсыздыктарга, кYштеуге жYгiнiп пара алды. ^атардагы орыс полиция кызметкерлерi акшалай да, кез-келген казактыц эйелiн тартып алумен де, eз кажетiне сай кYшке жYгiнiп отырды. Егер карсылык кeрсеткендер болса урып -согып, кылышпен шапты, атып eлтiрдi, ягни ойына келгенiн ютедк Олардыц Yстiнен шагымдангандардыц арызын полиция бастыктары басып тастап отырды. ОцтYCтiк ^азакстандагы полиция кызметкерлерi Ресейден эр тYрлi жагымсыз кылыктары Yшiн жазага ушырагандар катарынан толыктырылган едi. Жетюу жерiндегi полиция кызметiнiц басты багдары мен эдiс тэсiлдерi де eзiнiц аса катыгездiгiмен кeрiндi. Жогарыда айтылгандай орыс шаруалары казактардыц жерiн жайлап, суын пайдаланып, шалгындарын eз меншктерЫдей иемдене отырып, оларды зацмен коркытып, Yнсiз мойын усынуларын калаган едк Карсылык кeрсеткендер аяусыз жазаланды.
Зац орындары ец алдымен орыс шаруасыныц мYДдесiн коргады. Орыс шаруаларыныц бассыздыгыныц тым шектен шыгып кеткендiгi соншалык, зац орындары, олардыц шагымдарын шектеп, тексеру аркылы тэртiп орнатуга, белг^ бiр дэрежеде жергiлiктi тургындардыц кукын ескеруге мэжбYP болды.
Отаршылдык жYЙенiц аткарушы органы Полиция департаментiнiц Верный калалык сакшылар бeлiмi арандатушылары мен купия тыцшылары патша
еюметЫщ жарлыктарыныц орындалуы мен мемлекет тугырына кау^ тeнбeуiн кадагалауга тию болды.
Эр тYрлi айла-шаргылар аркылы тургындардыц кeцiл-кYЙi мен ю-эрекеттерш аньщтауга тырысты. Басты максат жазалаудыц пэрмeндiлiгiн арттыру Yшiн кылмыскeрдi табу керек болды. Жергткт тургындар кадагалау мeкeмeлeрi алдында Yнeмi кылмысты адамдай тартыншактап жYPугe тиiс болды. Полиция департаментЫщ кол астындагы мeкeмeлeрiнiц кызмет осы максатка жумылдырылды.
1907 жылдыц сэуiр айында ТYркiстан генерал-губернаторы атына <^ркютан станциясы сауда жасаушыларынан» деп кол койылган домалак арыз келт TYсeдi. Арыздагы мэлiмeт бойынша 1903-1905 жылдары салынып жаткан тeмiржолдыц ТYPкiстан учаскeсiнiц бурынгы подрядчигi Ариф Ходжа Азиз-Ходжиков Муцикевич ай сайын ТYPкiстан станциясы жандармдары: вахмистр Макаровка, унтер-офицерлер Устиновка, Глухов, Ступанов, Козлов, Кутыров, Саксоновтарга 10 руб. акы телеп турган. Сол Yшiн сауда жасауга мYмкiндiк алып, жандармдар жагынан кысым кермеген. Жeргiлiктi саудагерлерге ерюн сауда жасауга жол ашылды. Участоктеп жол салу жумысы аякталуымен жандармдар ездерУц пайда кeздeрiнeн айырылды, теленетЫ акы токтатылды нэтижeсiндe аталган жандармдар коммерсиялык кэсiпкeрлiктeрмeн айналысып кызмет бабын пайдаланып, бэсeкeлeстi азайту Yшiн жерплкт саудагерлерге кысым кeрсeтiп, куа бастады7.
1906 жылдыц наурыз айында вахмистр Макаров Илецк каласынан 1 вагон туз жаздырып алып, ТYркiстан станциясындагы саудагерлерге 80 тиыннан сатып алуга мэжбYP eттi (базарда туздыц багасы 75 тиын болса да). Жерплкт саудагeрлeрдiц бiрi Грушин осы багамен алуга кeлiспeгeндiктeн вахмистр Макаров эр тYрлi китуркы кысым жасаулар аркылы, оныц кетуЫе жэне саудасын токтатуына эсер eттi. Будан баска вахмистр Макаров пен унтер -офицер Кутырев казынага тиiстi сeксeуiлдi жерплкт саудагерлерге eткiзiп, базардагы багасы 13-15 тиын (пуды) болса да, оны 20 тиыннан сатып алуга ^штеп кeндiрeдi. Саудагер Кадыров унтер-офицер Кутыревтен сатып алмак болганда, вахмистр Макаров тек кана eзiнiкiн алу керектИн ныгыздап айтады. Кадыров Макаровтыц мЫезЫе канык болгандыктан сeксeуiлiн айтылган багага алуга мэжбYP болды. Буган ашуланган Кутырев шикi нан сатты деп ^адыровтыц Yстiнeн протокол толтырып 50 р. айып тeлeттi. «Ары тартсац ат елед^ бeрi тартсац арба сынадыныц» кeрi осы емес пе?!
^ызмет бабын пайдалану, сауда-саттыкпен айналысу зац бойынша полиция шeндeгiлeрiнe тыйым салынган эрeкeттeрдiц бiрi болатын. 1890 жылгы 5 кыркYЙeктeгi «Полиция кызметмен катар жеке iстeрмeн айналысу ережеане» сэйкес былай дeлiнгeн:
«1. Барлык полиция кызмeткeрлeрiнe тiкeлeй eздeрi немесе аралык делдалдар аркылы болсын сауда жасауга, кэсiпкeрлiкпeн айналысуга жэне кызметЫен тыс баска iстeрмeн айналысуга тыйым салынады.
2. Полиция кызмeткeрлeрiнiц жубайлары мен отбасы мYшeлeрiнe саудамен, кэапкерлкпен жэне саудага катысты кужаттар беретЫ жерде iстeугe, шеберханалар ашуга тыйым салынады. Сонымен катар полиция бакылауындагы барлык кызмет атаулылар (жезекшелер YЙiн устау, жeцiл жэне ауыр арбалы арбакештер жэне т.б.) тыйым салынгандардыц катарына жатады».
70зРОММ. 1 к., 18 т., 361 ю, 1 п.
Мше осы ережеге катысты баптардыц О^стк ^азакстандагы полиция шендерi Yшiн куны болмаган сиякты. Оныц дэлелi жогарыдагы келтiрiлген мысалдар. Полиция кызметкерлерi eздерiнiц жазага тартылмайтынын сезiнiп, eлкенiц толык кожайындарына айналган едi.
Жас тYрiкшiлер комитетЫщ Ресейге енген Yгiтшiлерi кызметi нэтижесiнде мусылман тургындары арасында ислам идеясы кец тарала бастады. Жетiсу eлкесiндегi осы идеяны таратушылар негiзiнен татарлар болды. Олардыц кызметЫе тыйым салу жэне бакылау Yшiн Жетiсу облысыныц эскери губернаторы, ояз бастыктарына аса купия хат жолдайды.
Хатта ояз бастыктарына карамагындагы аудандагы пайда болган еш бiр эрекетаз жYргендердi жэне мусылмандардыц кандай да болмасын бас косуларын астыртын бакылауга алуды буйырады. Сол Yшiн Пшпек оязы бастыгына екi купия кызметкер алуга, Жаркент пен Лепсi ояз бастыктарына -эркайсысына айына 25 р. жалакы тeленетiн бiр-бiреуден купия тыцшылар жалдауга руксат бередi.
Бул орынга сэйкес келетiн адам табылмаган жагдайда жандармдар офицерi ротмистр Астраханцев ояз бастыктарына купия тыцшылар бeлiп, саяси iздестiру iсiмен таныстырады делЫген болатын.
Сонымен катар ояз бастыктары купия тыцшылармен катар сенiмдi адамдар аркылы, ояздагы христиан тургындары мен мусылмандардыц гацт кYЙi жайында аса кау^т кылмыстар жайында, жергiлiктi жердеп Yстем болган eсек-аяц, экiмшiлiктегi, когамдагы кызметкерлер арасындагы кызмет бабын пайдаланушылык туралы, жалпы когамдагы кобалжулар мен ой-пшрлер туралы мэлiмет жинауга мiндеттелдi.
Барлык мэлiметтер саяси iздестiрудi баскарушы ротмистр Астраханцевке жiберiлдi. Ол мэлiметтердi eццеп аса мацызды деп тапкандарын эскери губернаторга баяндап отырды.
Жетюу облысыныц Батыс ^ытай мен ^ашкарга жакын орналасуы себептi ^улжа ауданына бeлiнетiн каржыныц есебiндегi, ерекше шараларга жумсалатын каражат купия агенттер мен тыцшыларга сый ретiнде бертетЫ. ^ашкардагы агылшындар эрекетi жайында жiберiлген тыцшылык бiр мэлiметке токталар болсак, оны № 119-шы 1874 жылдыц 12 казанындагы генарал-адьютант Игнатевтщ императорга жiберген рапортынан кeруге болады: «агылшын елшiсi Г.Форсит ^ашкарда шп жетiстiктерге кол жеткiзгенi белгiлi болды. Ол ^ашкар басшысы Атталыга «Падишахтыц сенiмдi эмiрi» атагын усынды. Осы саясаттыц дэлелi ретiнде жылына оган 10000 фунт бeлiнбек. Менiц алган мэлiметiм бойынша (агент Капуке-хан) жакында ^ашкардан Англия мен Константинопольге елшi жiберiлiп, дiн жагынан султанга багыну жайында келiсiмге келмек. Форсит жауынгер кашкарлыктарды бiзге карсы айдап салуда еш нэрседен тайынбайды. Жаппай карулануды усынып, бiзге карсы кeтерiлуге Yндеуде. Атталыктыц сенiмiне кiрiп алган агылшын тыцшысы Г.Шоу саяси жэне коммерсиялык эрекеттерге гана емес эскери миссияга да руксат алды. Бурынгы Yндi-аfылшын армиясыныц отставкадагы офицерлерi ^ашкар эскерЫе нускаушылыкка (инструктор) усынылды»8. Кейiнгi кезецдеп шекарадагы жагдайлардыц шиеленiсе тYсуi нэтижеанде, iшкi бакылау мен сырткы барлауды кYшейту Yшiн тыцшылар мен агенттер санын кeбейту кажет болды. Олардыц казiргi кездегi жалакысы мен аса мацызды мэлiметтер Yшiн берiлетiн сый акылары мардымсыз едi. Мiне, сондыктан Жетiсу облысы эскери губернаторы, ТYркiстан генерал-губернаторына жiберген рапортында бурынгы
8КРОММ. 825 к., 1 т., 36 ю, 1-2 п.
2 мыц руб. орнына ^iPri кезде 6 мыц руб. керек екендИн баяндайды. Оны ^улжа ауданына бeлiнгeн каржыдан алу мYмкiн еместИ де айтылады9.
Мeмлeкeттiц тыцшылык эрекеттерге жумсаган шыгындары ете зор болды. Ал ол шыгындар каншалыкты акталгандыгына кeлeтiн болсак, тыцшылардыц берген мэлiмeттeрi эр кашанда шын жагдайды дэл сипаттаудан аулак болды. Оны мурагат дeрeктeрi анык тYPдe дэлeлдeйдi. ТYркiстан аудандык сакшылар бeлiмiнe кeлiп тYCкeн купия аныктамаларда Жeтiсу облысы Пшпек ояздыгында туратын коныстанушылар Костюков пен Ковалев 1908 ж. кацтарында революциялык Yгiт жайында мэлiмeт берген едк Олар агентуралык кызмeтi Yшiн акы сураган. Аныктау барысында олардыц Жижимовтыц Yстiнeн "¥лы мэртeбeлiмiздi сезбен балагаттады жэне революциялык Yгiт жYргiздiи деп жалган мэлiмeт бeргeндiгi аныкталды. Олардыц бундай эрекетке баруы, коныстандыру мэселеане байланысты кикiлжiцнeн туындаган10. Бул мэлiмeт, тыцшылардыц кызмет бабын пайдалануыныц тагы бiр кeрiнiсi болды.
Кeлeсi бiр деректе Тибилиси губерниясы, Гори каласыныц бурынгы тургыны Владимир Андреевич Давидов жалган аты «Восточный» ТYPкiстан аудандык сакшылар бeлiмiндe купия кызметте болган. Мурагат корларыныц мэлiмeтiнe талдау жасай келе, оныц бопсалаумен (шантаж) айналыскандыгы мэлiм болды.
Жeтiсу облысы, Верный каласы iздeстiру пунктiндe малдэрiгeрiнiц эйeлi Ольга Андреевна Люблинская купия кызметте болады. Ол нeгiзiнeн социал -демократиялык партия кызмeтi бойынша эрекет еткен. Бiрак оныц берген мэлiмeттeрi мардымсыз болып, сeнiм керсетуге турмайтын eдi. Сол сeбeптi eзiнiц кызметн усынган жагдайда жогарыдагы кызмeткeрлeрдiц барлыгынан бас тарту усынылды.
Осы Верный каласыныц тургыны мещанин Кузьма Митрофанов Левинский (партиялык жалган аты «Митяй») iздeстiру бeлiмiнiц купия кызмeткeрi ретЫде жeргiлiктi социал-демократиялык уйымда эрекет етп, мэлiмeт жинауга тиiс eдi. Бiрак ол eзiнe жYктeлгeн сeнiмдi актамады. Жогарыдагы тыцшылар тиiстi жалакыларын алып отырганымен, ез кызмeттeрiнe жауапсыздыкпен карап, маскYнeмдiккe, бопсалауга, кызмет бабын пайдалануга жэне eздeрiн эшкерелеп коюымен бeлiмшe Yшiн тиiмсiз болып, олардыц кызметнен бас тартылды.
Жeргiлiктi казактар арасынан тыцшылыкка тартылгандар жайында мэлiмeттeр аз, оныц басты бiр сeбeбi олардыц тыцшылык эрекетт ар санап одан бас тарткандыгы жэне кeлiскeндeрдiц саныныц аздыгы. Соган карамастан бiрлi-жарымды тыцшылык кызметке тартылгандар туралы мэлiмeттeрдi мурагаттан кeздeстiрдiк. Соныц бiрi «Жeтiсу облыстык баскармасы» деген 44 корда, ^аркаралы оязы Шубартау болыстыгыныц TYPfыны Жиенкулов Баймолда полицей Поляковтыц, Верный iздeстiру (сыск) бeлiмiнiц бастыгы Петровтыц жэне iздeстiру бeлiмiнiц купия тыцшысы ^асым Абдуллиннiц зацсыздык эрeкeтeрiнe шагым берген. Осы кордыц кeлeсi бiр кужатында Жиенкулов Баймолда полиция шeнeунiктeрiн балагаттады деп, Верный полициясыныц экiмшiлiк айыбына тартылган. Екi дeрeктiц бiр^рЫе карама кайшы кeлiп турганын жай кезбен-ак байкауга болады. Эдiлeттiк iздeп полиция кызмeткeрiнiц Yстiнeн шагымданганда «карга-карганыц кeзiн шукымайтындыгы» бeлгiлi болды. Арызданушыныц eзi айыпка тартылды.
Кeлeсi бiр деректе Кiшi Алматы болыстыгыныц № 10-шы ауылыныц тургыны Батырбеков Кешебай eзiн Верный iздeстiру бeлiмiнiц тыцшысы ^асым
90зРОММ. 461 к., 1 т., 338 ю, 26 п.
100зРОММ. 461 к., 1 т., 970 ю, 6 п.
Абдуллиннщ бопсалагандыгын, сол Yшiн арызданганда, iздестiру бeлiмiнiц бастыгы Петровтыц оны соккыга жыккандыгы баяндалган. Ок-Акши болыстыгыныц тургыны Батырхан Азимов eзiн iздестiру бeлiмiнiц тыцшысымын деп айтатын Yзгембай Байсауатовтыц кысым кeрсетiп салык жинагандыгына арызданады.
1916 жылгы буратаналарды тыл жумысына алу туралы патша жарлыгына байланысты казактар арасындагы орын алган кeтерiлiске катысты зерттеу ецбектерi молымен жарык кeрдi.
Бiздiц максатымыз ТYркiстан аудандык сакшылар бeлiмiнiц купия тыцшылары мен мэлiмет берушiлер аркылы алган мэлiметтерiне токталу.
Жетiсу облысы бойынша патша жарльнына сэйкес 19 бен 31 жас аралыгындагы 60 000 адам кара жумыска алынуга тию болды. Тыцшы «Красивый» мен мэлiмет берушi «Нияздыц» мэлiметтерiнде, калада жумысшы болып iстейтiндер, жалшылар, кызметтерiн тастап далалык аймактарга кетуде. Верный уезЫщ казактары кара жумыска бармау туралы шешiм кабылдады, -делiнсе, тыцшы «Гардь» «кала мен болыстыктардагы тараншылар жумыска бармайтындыгын жариялады жэне олар жагынан карулы карсылык кeрсетiлуi мYмкiн», - деп мэлiмдейдi.
«Алматинский» казактардыц арасында согыска бiз казактар сиякты эскери жасак ретiнде барамыз деуштердщ басым екендiгiн баяндайды.
Мiне, осы сиякты ТYркiстан аудандык сакшылар бeлiмiнiц тыцшылары («Красивый», «Ниязбек», «Гардь», «Алматинский», «Ахмет») казактардыц патша бiздiц жерiмiздi коныстанушыларга тартып эпердi, ендi мЫе бiздi алдыцгы шепке окоп казуга жумсап, eлiмге айдап кутылмакшы дегендерЫ мэлiмдейдi.
^ара жумыска шакыру мал санагымен, егiн жинаумен дэл келуЫе байланысты, шаруашылыкта кYЙзелiстiц орын алу мYмкiндiгiн де тыцшылар баяндауды умытпаган.
Осы жагдайларга байланысты толык мэлiмет алу Yшiн эскери губернатор облыска арнайы максатпен жiберiлген тыцшылармен катар («Ахмет») аудармашы Токсанбаевты Пiшпек уезЫе жiберсе, хат тiркеушi отставкiдегi полковник Мальковскидi сарттар арасын-дагы жагдайды кадагалау Yшiн жолына 70 руб. берт iссапар деп бYркемелеп жiбередi.
Сонымен катар губернатор бYлiк басталган жагдайда оны басуга кажеттi Yш жYЗ казак жасактарын жинауга eтiнiш жасады. Бул мэлiметтерге карап отырып eлкедегi патша жарлыгына наразылыктыц eршiп тургандыгы жайында берген тыцшылардыц мэлiметi неге ескеруаз калып, Жетiсудаfы 1916 жылгы кeтерiлiске жол берiлдi деген сурак туындайды. Сiрэ бул, мэлiметтi карастырып шара кабылдайтын eлке басшыларыныц сауатсыздыгы мен мэселенiц катты шиеленiскендiгiн есепке алмай, eз eктемдiгiне толык сенiмi болгандыгында шыгар.
1916 жылы 13 штдеде келiп тYCкен агентуралык мэлiметте 7 шiлдеде Бурган жайлауында барлык казак болыстарыныц eкiлдерi бас коскандыгы жайында баяндалады. Сeз сeйлегендер бурынгы болыс бастыгы Сэт Ниязбеков, болыс бастыгы ^алшабаев жэне Тэнеке.
Олардыц айтуы бойынша Жетiсу облысы Ресейге косылган кезде генерал Г.А. Колпаковский салтанатты тYPде кыргыздар (казак) ешкашан эскерге алынбайды деп уэде берген едк Бiрак уэдесiн орындамады, казактарды алдымен акшалай тонады, артынан к^з YЙ, алашасын алса, ендi мусылмандардыц ден сау, жарамды дегендерiн согыс отына тастамак. Оларды орыс солдатыныц алдына койып, окоп каздырмак. Алдынан немiс эскерi,
артынан орыс эскeрi ок жаудырып казага ушыратар. Сонымен кыргыз (казак) халкында кэрi-куртац мен эйелдер гана калады. Осылайша орыстардыц ойластырган мусылмандарды кыруы жузеге асады. Мiнe, сондыктан дeдi сез алган шешендер «кемуаз ит сиякты окоп казып елгенше, туган жeрдiц топырагында eлгeнiмiз артык» деп карсылык керсетуге шeшiм кабылдады.
Шыдамы шeгiнe жеткен халык шокпармен, кYрeк, кетпенмен, колына iлiнгeн байыргы куралдармен карулы эскерге карсы шыкты. БYлiктi басудыц нэтижeсi аса катгездк пен айуандыктыц кeрiнiсi болды.
Жизак уeзiнiц кышлактары мен Жeтiсу жэне Сырдария облыстарындагы ондаган ауылдар жер бетЫен жойылып кeттi. Эйел, бала-шага мен шал-кeмпiрлeр койша бауыздалды. Судай болып аккан кан, кулаган саз балшык кабыргалармен араласып койыртпак батпакка айналып жатты. Жер, дYниe-мYлiк, мал, кора-копсы мен YЙ-жайлар тэркiлeнiп кeтeрiлiстi басуга белсене катыскан орыс кулактарына сыйга бертдк Осы 1916 жылы eлдi тонаудан байып алган кулактар революция кезЫде де eскi заманды еске алып тонаумен айналысты.
Корытынды. Жогарыдагы айтылган дeрeктeрдiц мэлiмeттeрiн корытар болсак, жогарыда жарылкаушы - коргаушысы бар тыцшылыкка тартылгандар барлык ереже кагидаларды буза отырып, жасырын эрекеттен ашык эрекетке кешкеын кeрeмiз. Жeргiлiктi тургындардыц азаматтык кукын аякка басып, олар Yшiн зац шыгарушы да, оны орындататын жазалаушы да нак осы полиция кызмeткeрi болды. Бул бiзгe деректер аркылы белг^а гана, ал белпаз жактарыныц жeргiлiктi тургындарга катысты каншалыкты касiрeттi болганын ойша жобалай гана аламыз.
XX гасырдыц алгашкы жылдарынан бастап, патша eкiмeтi тэжiрибe ретЫде бiрнeшe шараларды кабылдаган eдi, нэтижеанде полицeйлiк рeжимнiц шeгiнeн асып тYCкeн, касiрeттi тоталитаризм тYнeгi орнаган болатын. Тоталитаризмнiц eрeкшeлiгi, бYкiл когамдык институттар, когамдьщ eмiрдiц кубылыстары, тiптi саяси магынасы жоктардыц eзiнiц полиция тарапынан катац бакылауга алынуында. Барлык нэрседен саяси астар iздeп, барлыгы бакылауга алынады. Полицeйлiк режим кeзiндe саяси ю-эрекет зацнан тыс деп жарияланды, оны кадагалаушы кауiпсiздiк органдары шешз eкiлeттiлiкпeн камтамасыз eтiлдi. Мундай жуйе шын мэнiндe, жат пигылдардыц таралуынан сактану Yшiн, корганыс рeтiндe курылуга тиiс eдi. Бiрак оныц тоталитаризмнщ негурлым тыцгылыкты тYPдe жYзeгe асуымен магынасы eзгeрдi. Полицeйлiк мeмлeкeттiц барлык касиеттерЫе ие бола отырып, одан да эрi терецдеп когамныц барлык саласын кауiпсiздiк бeлiмiнiц кармагына т^рген eдi. Ал оныц кeйiнгi нэтижес не болды дегенге жауап iздeр болсак, кeцeстiк eкiмeтiнiц жYргiзгeн саясатын сараптау аркылы багамдай аламыз.
Эдебиеттер tî3îmî/ Список литературы
1. Лейзерович Е.Е. Социальные и экономические итоги российской колонизации Туркестана. -Тель-Авив, 2001. - 269 с.
Reference
Lejzerovich, 2001 - Lejzerovich, EE. 2001 Social'nye i ehkonomicheskie itogi rossijskoj kolonizacii Turkestana, Tel'-Aviv, 269 p. (Lejzerovich, EE 2001,Social and economic results of the Russian colonization of Turkestan, TelAviv, 269 p). (in Rus).
