CC BY
57
УДК 070.1:2(574)
«Казак» газетшдеп дш мэселес
Смагулова Светлана Одепкызы
тарих гылымдарыныц докторы, доцент, Ш.Ш. Уэлиханов атындагы Тарих жэне этнология институты директорыныц орынбасары. 050100, Казакстан Республикасы, Алматы к., Шевченко кешеа, 28. E-mail: adep_s68@mail.ru
Абикова Гулшат Мэсэлiмкызы
«Гылым Ордасы» РМК Сирек кiтаптар мен колжазбалар белiмiнщ мецгерушю, Казахстан Республикасы. 050100, Казахстан Республикасы, Алматы к., Шевченко кешесi, 28. E-mail: adep_s68@mail.ru
Тушн. Дiн когамныц рухани жэне элеуметпк-саяси емiрiнде ерекше рел аткарады. Макалада 1913-1918 жылдар аралыгында Орынборда шыккан «Казак» газетiнде кетертген дiн мэселесi каралады. Авторлар аталган мерзiм аралыгында жарык керген макалалар негiзiнде казак жерiнде жYргiзiлген отарлау, орыстандыру негiзiнде дiнге керсетiлген кысым барысы мен дiнге катысты туындаган когамдык кезкарастар мен сол кезде калыптаскан дiни ахуалдарды нактылап бередк ТYЙiн сез: дiн; ислам; когам; отарлау; орыстандыру; дэстYр; шаригат; имандылык.
Казак когамында аса езект1 саналатын мэселелердщ б!р! - д1н мэселеск Эр килы заманда д1нге деген кезкарас турл1ше болды жэне соган сэйкес пайымдаулар да туындап отырган. Мэселен, кецест1к бил1к тусында д1нге деген устанымды жокка шыгаруга катысты пэрменд1 турде io-шаралар жург1з1л1п, д1нд1 устангандар кудаланды. Дiн мэселесiне калам тарткан немесе зерттегендер, бiрiншiден, д^ устем таптыц карацгы халыкты туншыктыруга багытталган куралы ретiнде керсетуге тырысса, екiншiден, дiндi адам санасын улаушы, керсокырлыкка карай жетелейтiн курал ретЫде багалады.
Х1Х гасырдыц соцы мен ХХ гасырдыц басында патша уюме^ дiнге аса мэн берiп, сол аркылы езЫщ кол астындагы орыс емес, «буратана» атаган халыктарды баскаруга талпынганы шындык. Патша Yкiметi Орта Азия халыктарына катысты устанган устанымы дiнiн шокындыру аркылы орыстандыру саясаты екендiгiн ашык та, айкын да айтып, жазган.
Х1Х гасырдыц соцында казак жерiне жiберiлген Н.И. Ильминский, А.Е. Алекторов, В.В. Катаринский, Н.П. Остроумов сиякты миссионерлер орыстандыру, шокындыруга катысты патша Yкiметiнщ саясатын сэтт аткарды. Олар мэдени тургыда элаз деп тапкан халыктарды отарлау, орыстандыру жэне шокындырудыц бiрден-бiр жолы оку жYЙесiн езгерту аркылы сейлейтiн ттЫен, ез тiлiнде ойлау кабiлетiнен айыру керектiгiн тYсiндi жэне сол жолда эрекет еттк Сейтiп, «туземдк» деп аталган мектептердi ашып, окыту жYЙесiнде оларга арналган арнайы окулыктар мен оку куралдарын шыгару мэселесiн колга алды. Мектептер ашып, Кудай жолында окытуда, ягни христиан iлiмiн Yйрету Yшiн орысша оку, орысша жазу, орысша ойлауга Yйрету жолын енпзудщ аса мацыздылыгын миссионерлердщ жогары орындарга жазган есептiк хаттарынан айыру киын емес.
Аралас мектептер ашу мен оган казак балаларын тартып, окыту аркылы, бiрiншiден, оку, жазуды орыстандыруга мYмкiндiк тугызса, екiншiден, пэн непзЫде христиан дiнiн уагыздау аркылы олардыц санасын улауга жол ашты. Мусылман халыктарын дiнiнен, ата-бабадан берi келе жаткан салт-дэстYPден, эдет-гурыптан бас тарткызуга кадам жасады. ТYрлi эдеби ютаптарды шыгару, эцпме^кен куру аркылы мусылмандардыц сенiмiне енiп, рухын улау Yдерiсi ез нэтижесiн бере бастады. Орыс шаруалары коныстанган жерлерге шiркеулер салу мен iрi калаларда аралас орыс-казак мектептерiн ашумен мусылман
халыктарын кызыктыру аркылы тартуда патша Yкiметi жергiлiктi бай-болыстарды шен-шекпен беру аркылы пайдаланды. Алайда бул эккi саясат жергiлiктi халыктыц наразылыгын тудырмас Yшiн аса сактыкпен жYргiзiлдi. Дiни кiтаптарды жариялауга немесе кажылыкка баруга жагдай жасай отырып, жаймен ислам дiнiн ыгыстырудыц да амалдары карастырылды.
Патша Yкiметi ислам дУнщ керегарльщ эрекеттерiн эшкерелейтiн макалаларды жазу аркылы халык арасында дЫ иелерiн, молда, ишандарды карацгылыкка жетелейтЫ, тура жолдан адастыратындар есебiнде керсетуге тырысты. Орыс тiлдi газеттерде, шыгарылып жаткан тYрлi эдеби кiтаптарда ислам дУн каралайтын тYрлi пiкiрлер жариялады. Мэселен, Ресей Гылым академиясыныц ХХ гасыр басында шыгарган «Мусульманский мир» журналына жарияланган макалалар Дуранды талдауга алып, оны Библиямен салыстыруга тырысып, iшiнде жазылган CYрелердi сынга алып, «фанатизмге толы» деген тужырым жасауга тырыскан. Бул журналга ислам дУне катысты шет мемлекеттерде жарык керген ютаптар жайында шагын акпарат бертт отырды. Осы аркылы бiр жагынан Ресей кол астындагы мусылмандардыц ислам дУне деген кезкарастарын езгертуге талпынып, осы аркылы христиандандыру саясатын насихаттап бакты.
Дiн мэселесi ашык тYPде айтыла бастагандыктан, жергiлiктi шыгарылатын баспасез беттерЫде бул мэселенщ еркiн тYPде жариялануына барлык жагдай жасалынган. А. Байтурсынов айткандай, казактыц тiлi мен кезi болган «Казак» газетi дЫ мэселесi те^репнде кепштктщ кезкарасын ашык жариялауга жэне дiн мэселесiне катысты патша Yкiметi тарапынан жYргiзiлген ю-шараларды калыц казакка жеткiзуге тырысты.
Карапайым халыкка ислам дiнiнен баска дYниежYзiндегi дiндер жайында терец маглумат берудi кездеген газет бул дЫдердщ каншалыкты когамга, халыкка кажеттiгiн жеткiзуге тырыскан. ©зЫщ 1913 жылгы бiрiншi санында-ак дiн проблемасына байланысты «Дiн таласы» деген макаланыц жариялануы, дYниеде жаратушыныц бар-жогын аныктамак болган галымныц кулымен арадагы диалогы тургысында эр халыктыц кулшылык ететiн, риясыз сенетiн рухани сеым^ кYштi дiнi барлыгын таразылап керсеткендей. Ислам мен православие дУнен баска брахма, еврей (яхуд) дЫи наным-сенiмдерiн устанып, брахмалык абыздар кулшылык ететiн брахма кудайын таныгандар мен Ибраhим, Ыскак, Яхуд пайгамбарларды Кудай деп таныган яхудтардыц арасындагы алгашкы кай дiн деген тартыстан туындаган тYрлi пiкiрлерге токталады.
lнжiл дУнен ислам дУнщ артьщшылыгы бар ма, жок па - осы сауал те^репндеп дЫдарлардыц арасындагы айтыстыц тете кеамЫ конфуций дiнiндегi пiрадардан жасауды етiндi. Ол кYндi мысал ретЫде алып, эр тYрлi галымдардыц ^нге катысты болжамдарын келтiре отырып, ол туралы адасу да, алдану бар дегендей, д^де де осындай жолдардыц барлыгын жеткiзгендей болды. Пiрадар бар дЫнщ бiр Кудайы бар екендИн, тэ^рЫщ iзгiлiгiн ныfыметiмен тану, ракымды, мейiрiмдi, кайырымды болу керектiгiне Yндедi. Астарлы сезiмен эр халыктыц устанган дiнi мен сенiмiн жYрекпен сезЫудщ, кер сокырлыкка барып, етiрiкке иланбай емiр CYPудiц мацыздыгын керсеттi.
Бул жерде автор тYрлi дЫдердщ арасындагы алдыцгы орынга карай умтылып, тартысуынан акырында Балканда Yлкен кан тепстер туындап отыргандыгын мысалга ала келе, окырмандарына кандай дiндегiлер болса да б1рЫщ сенiмiн бiрi курметтеп, сокырлыктан ада болса деген ниеттi кездедП.
1 Дiн таласы // ^азак. - 1913. - № 1 (2 акпан); №2 (10 акпан); №3 (17 акпан).
267
Шындыгында да «Казакта» жарияланган осы макаланыц TYn-TepKÎHi 6ipiHi^ дУн 6ipi танымай, сыйламай аякка таптап, акырында кыргынды тудырып отырган согыстыц Kecipi зор екендiгiн дэлелдегендей. Мусылман болып, христиан болып кыркыскан Балкан согысыныц бiр ce6e6i де дЫи бакталастык болгандыгын кeрсетiп тур. «Казак» бул согыстыц халыкка кандай зияны мен пайдасыныц болгандыгын эрбiр санында жариялап бакты.
Балкан согысында жалгыз мусылман дiнiндегi ТYркия мен калган кандас жэне дiндес христиан мемлекетЫщ арасындагы согыс жер тартысы екендИн газет ашык та, айкын жазды. «....согысушылар арасында баска дiндi, баска канды жалгыз ТYPкия. ТYPкия келт Стамбулды алып, Аясофияныц кiрешiн алып тастап, ай орнатканы христиан журтыныц есiнен кетпейдi. «Шарк мэселесi» деген араларында сез бар. Оныц тYп максаты тYрiктi Еуропадан куып, Стамбулды алып, ай орнына кiрештi кайта орнатпак», - деп, узак жылдарга созылган бул согыс дiни согыс екендiгiн дэлелдi мысалдармен келтiрдi2. Сонымен катар газет француз, агылшын газеттерi тYркiлер, мусылмандар туралы eтiрiк акпарлар жазатындыгын да жасырмады3.
Ашылган мектептерге шэюрт кабылдау мэселесiнде де патша Yкiметi айла -шаргыга жупнген. Окуга телер каражатка зэру шэкiрттердi арнайы каржы белу аркылы кабылдау, мектептердеп окыту жYЙесiн насихаттау аркылы халык арасында олардыц кызыгушылыгын тугызу, орыс эрiпi негiзiнде казакка катысты тYрлi мазмунда кiтаптар шыгару, мектепт аяктаган шэюртттердщ одан эрi окуына барлык жагдайларды жасау мэселесiн колга алды. Ногай, татарлар аркылы окушыларга арналган жэрдем орталыктарын куру аркылы орыс мектептерЫде окып жаткан мусылман балаларыныц оку акысын eсiмсiз телеп, бар жагдайын жасауга тырысты.
Жалпы ногай, татарлар курган осындай жэрдем когамынан казак балалары жиi кемек сураган. Мэселен, «Казак» газетi жазгандай, Орынборда ногайлардыц «Окушыларга жэрдем» когамы Петербордагы политехникалык институтта окып жYрген Актебе облысы Ыргыз уезЫщ Аманкел болысыныц казагы Тел Бокпанулы Жаманмурыновтыц кемек сурай жазган арызын карастырып, 25 сом акша жэрдем берудi шешiптi. «Казак» когамныц бул iсiне шексiз алгыс айткан екен4.
Жергткт шенеуыктердщ, миссионерлердщ мусылман мектептерiндегi окыту жYЙесiнщ нэтижесiз оку екендiгiн дэлелдеген кажырлы насихаты еш калган жок. Орыс мектебiнде окыган казак жастары мен кeзi ашык азаматтардыц eзi де баспасез аркылы орыс окуын жактай сейлеген. «Казак» газетiнде Керейбалта деген бYркенiш атпен танымал болган Ахмет Жанталин медреседегi тек Куранды окытуга арналган оку жYЙесiне карсы болып, одан окып шыккан балалардыц болашагын булыцгыр кeрдi. «Эмма Семей, Каргалы, Орск, Костанай, Кызылжар медреселерЫдеп он мыцнан артык шэкiрттерге айтатынымыз мынау: «Фздердщ медреседе окылган гакаид, шарх мулда, психология, шамсие, жамиг аррумуз секiлдi сапсатаныц елге де, ездерще де, дYние hэм акыретке керегi жок. Сол айтылган ютаптарды окып эзиз eмiрщiздi далага жiбермей, езНзге hэм ел-журтыцызга пайдасы тиетЫ оку окыцыз», -деп, мусылман дУ окуынан гeрi, окуга, жазуга, сейлеуге YЙрететiн орысша окуды окып, орысша таза бтуге шакырды.
Бул жерде автордыц дiнге катысты туындаган тYрлi пiкiр, тужырымдардан хабардар болгандыгын ацгару киын емес. Ол дЫи iлiмнен гeрi математика,
2 Оренбург, 18 февраль // Казак. - 1913. - №3 (17 акпан).
3 ТYркия хабарлары // Казак. - 1913. - №3 (17 акпан).
4 Окушыга жэрдем // Казак. - 1913. - № 1 (2 акпан)
жаграфия, орыс Tmi сиякты пэндердщ окытылуын куп кeрдi. Алган дiни iлiммен молда болып, жаназа шыгарумен гана шектелмей, дYниедегi болып жаткан e3repicTepMeH таныстырудыц артыктыгын калады5. Сонымен катар А. Жанталиннщ казак халкыныц алга умтылып, тек ислам дУ гана емес, езге халыктардыц тiлiн бiлумен катар, олардыц б^м, гылымынан кажеттiгiн алуды оц санаганын байкауга болады.
Жалпы ХХ гасыр басында калыптасып, осы «Казак» газетЫщ тeцiрегiне топтаскан улт зиялылары оку, б^м, гылымды казак арасында насихаттауга тырыскан. Мектеп ашу, осы мектептерге кажетт оку кiтаптары мен окыту куралдарын жазып, шыгару мэселесiн кетерген. Ол Yшiн игi жаксылардан (байлар, казак окыгандарынан) каражат жинап, колга алудыц мацыздылыгын макалаларында жазып, жиындарда сейлеген сeздерiнде айтып жатты.
Мектеп-медресеге катысты каражатты жинауда дiндi колдану, ягни халык арасынан осы ю-шарага байланысты зекет, пiтiр жинау аркылы жYзеге асыруды да оц керген. «Казак» газетЫщ 196-ншы нeмiрiне жарияланган Жиенгали Ттепбергеновтыц макаласы осы мэселен кeтерген. Ол кeпшiлiкке «Зекет, птр сиякты кудайы садакаларды ел болып уйымдастырып, бiр жерге жинап, мектеп, медресе ашып, туп-тура гылым журттарыныц жолына жумсауга жол бар ма?» деген сауал тастайды6. Оган 9. Бeкейхан, Ж. Аймауытов, Н. ^зембаев, F. Пiшенбаев жэне т.б. азаматтар жауап берген екен.
9лихан Бeкейхан рамазан айына байланысты берiлетiн садаканы тек молдаларга гана бермей, пакыр, муктаждарга, кедейлерге бергенде сауабы мол екендИн айта келе, «пакыр» деген сeздi кец аяда тYсiу керектИн саралап бередi. Ол садаканы б^м^нерге куштар, бiрак каражаты жок жастарга бергеннщ ырыздыгы мол екендiгiн, сондыктан бiр молданыц гана пайдасына бермей, ултка пайда берерлiк мектеп, медреселердi каржыландыруга жумсалса, кейiн игiге жарар едi деген тужырымда болды («К^ак» gazeti 1998, B. 305-306).
Мемлекетт Думада каралган мэселелердщ бiрi - дЫ мэселесi. Осы Думада жерге мэселеан карастыру барысында коныстанушы православие мен христиан дУндеп орыс шаруаларына берiлетiн жерлерге катысты Зацдарды карастыру барысында, eзге дiнгегiлерге жер беру мэселеане орай туындаган тартыстарды «Казак» талдауга алуга тырысты. Дала ЕрежесУц 136-бабында катысты казактардыц арасында туындаган наразылык барысына Кыр баласы «Тeртiншi дума hэм казак» деген макала жариялап, Дума барысында христиан дУндеп шаруаларга берiлген барлык мYмкiншiлiктерге баска дiндегiлер кол жеткiзе алмай отыргандыгын, казактарды жер алу Yшiн мэжбYрлеп eзге дiнге енгiзу амалыныц жYргiзiлуiн сынга алды7. Жалпы, Дума барысында депутаттар дЫге еркiншiлiк беру мэселеан гатерген. Дегенмен патша Yкiметi орыстарга eз дiнiнен баска дЫге eтуге тыйым салган. Осы мэселен газет кeтере отырып, жариялаган «Русияныц iшкi жайы» деген макалада 1905 жылгы октябрь манифеанщ халыкка берген бес тYрлi бостандыгын бiрi осы дЫ мэселесi екендiгiн кeтере келе, кай дiнде болсам да ыктиярлы деген бап бойынша баска дЫнен орыс дiнiне енуге руксат болып, орыс дУндеплер баска дiнге юруге жол жоктыгын ашык кeрсетедi8. Мунда орыстардыц шокындыру саясатыныц пэрмендiлiгi шрУп тур.
5 Жанталин Ахмет. Медреседе окып шыккан шэкiрттерде не болашак? // Казак. - 1913. - № 2 (10 акпан).
6 Казак. - 1916. - №196.
7 Кыр баласы. Тeртiншi Дума Иэм казак // Казак. - 1913. - №25 (8 тамыз).
8 Русияныц iurni жайы // Казак. - 1913. - № 6 (16 наурыз).
Осыган орай казактар тарапынан Петрогадка мусылман фракциясына xi6epinreH ашык хатта Думада тeмендегiдей мэселенi ашык шешуiн талап еткен:
1) ДЫ баскалык жагынан, буратаналык жагынан койылган бeгеттердi жогалту;
2) Депутаттык правосынан айырылган журттардыц правосын кайтару;
3) Бiр дiннен екiншi дiнге кешу руксаты кай дiнге болса да бiрдей болу;
4) Мухалеттерiн тYзеу;
5) МYфтилiктердiц мекемелерiн тYзету;
6) Мусылман мектептерЫде окыту ана тонде болу;
Бул мэселелер Думада шештген жагдайда мусылмандардыц рухани мекемелерiн жендеу, мусылмандарга келтiрiлетiн бeгеттердi жогалтуды колга алса деген eтiнiштерiн бiлдiрген («К^ак» gazeti 1998, B. 279-280).
Газеттщ кетерген тагы мэселелерЫщ бiрi - бул кажылык. Басылым кажылыкка баратындардыц кандай жолмен барган тиiмдi жэне eздерiмен кажеттi кандай зат немесе к^м алу керектiгiне жол сттедк Кажылыкка барар жолдыц алыс, жакыны немесе арзан, кымбаты жайында акпар берiп, темiржолмен барганныц немесе те^з жолымен жYргеннiц тиiмдi, тшмаздИн нактылады. Темiржол салынса, бiр жагынан жол пулы арзанга тYсiп, еюншщен, алаяктардыц алдауынан ада болар едi деген болжамды да бeлiнiстi9. Сeйтiп, зиярат етушЫщ кандай багыттагы жолмен жYPудi тандауына жeн сiлтедi жэне кажылык сапарга кажеттi дайындыктыц болуын да ескерттi.
«Казактыц» кажылыкка баратындардыц тагы бiр естерiне салганы жол бойында кездесетiн киыншылыктарга дайын болуы. Сондыктан бiрiншiден, жолга алатын нэрселердi укыптап алу, ягни аса кажетт деген киер киiм, бiр кабат жатар тeсек орын мен бузылмайтын тамак гана алу кажеттiгiн атап гарсеттк Жолга азык-тYлiк алудан ^i акша болса, тамак табылатындыгы да ескерттк Екiншiден, кажы жолына керек кужаттарды реттеу. Кажылыкка барушылар паспорт алганда Меккеге деп емес, шет мемлекеттерге деп алудыц мацыздылыгы ескерттдк Ондагы максат кажыга зиярат етуштердщ жолдагы алаяктардыц алдауы мен арбауына тYсiп калмау, оныц Yстiне паспортта Меккеге дегеннен ^i саяхаттап деген жазу болса, ттеген парахоттарына мУп, еркiн тYPде дiттеген жерiне жетуге болатындыгын бiлдiру болды. Yшiншiден, паспорт алганнан кейiн ец бастысы кажыга баратын жолды тацдау. Те^збен немесе темiржолмен жYргенде кететiн шыгынды есептеп, колында бар каржысын Yнемдеуге шакырды. Тeртiншiден, зияратшыларды жалгыз немесе ек^ш адамнан емес, топ болып жYруiн тиiмдi санады. Бул жолда кездесетЫ тYрлi кауiптi жагдайдан бiрiн-бiрi коргауга немесе ауырып-сыркап калган кезде, каражаттары бiткен уакытта демеу болып, eзара кол уштарын усынуга болады деп пайымдады. Оныц Yстiне топ болып жYргендерге алаяктар жолай алмайды жэне заттарыныц жогалып кетпейдi деген тужырым жасады10.
Газеттщ бiр колга алган iсi осы кажылыкка баргандар туралы жэне тYрлi себептермен д^теген жерiне бара алмай керi кайткандар немесе ауырып жолда кайтыс болгандар жайында да мэлiметтер бер11. Кажылыкка ниеттенгендердщ аты-жeнi мен олардыц кай облыстан баратындыгы жэне кашан жолга шыккандыгы немесе шыгатындыгын жазды.
9 Стамбулдан Меккеге дешн отарба жолы // Казак. - 1913. - №13 (8 мамыр).
10 Кажы жолы // Казак. - 1913. - №23 (23 июль).
11 Хасенэлi Ацдамас. Кажылар // Казак. - 1913. - №26 (15 август); Кажылар кайтты // Казак. - 1913. - №41 (8 декабрь).
Бiрiншi дYниежYзiлiк согыстыц басталуына орай «Казак» кажылыкка баруды эзiрше сабыр сактап, токтата туруга шакырды12. Газеттщ жазуынша кейбiр баргандар жолда киындыкка тап болып кайтадан керi кайтуга мэжбYP болган. Мэселен, Меккеге жол тарткан казактар согыстыц улгая тYсуiнен Адис каласынан керi кайткан13. Адис каласынан согыс кимылы YДей тYсуiне орай кажыга параходтар жYPу бiржола токтатылгандыгы хабардар еттi 14.
Газет дiндi кара басыныц камына айналдырып алган кейбiр молдалар мен имамдардыц эрекеттерiн де сынга алды. 0здерiн «пайгамбар эулетiнен, аксYЙек кожамыз» деп халыктыц сенiмiне кiрiп алып, алдап-арбау аркылы зекет, гушыр, садака жиып жYрген алаяктардыц кeбеюi, оларга казактардыц сенiп, барлык жагдайларын жасап, малдай да, акшалай да колдарына устатып жiберуiн надандыктыц бiр шрУа есебiнде кeрсеткен. Газетке жарияланган «Алдану» деген макала осыныц кeрiнiсi. ТYркiстанда осындай алдау жолымен байып алган молда, ишан, кожалардыц эрекетiн YДемесе, тыйылмай тургандыгын тиек еткен бул макала авторы казактыц элi де болса карацгылыкта калып отыргандыгына кынжылады.
Молдалардыц «Егер казактыц бiр жерi ауырса, тYк бiлмесе де, казакка тэуiп бола кояды» дей келе, ауырса дэр^ерге каралмай, молдаларга барып, оларга жалынып-жалпайып, тамырын устатып, Yшкiртiп дуга жазып алуынан жазылып кеткендерЫщ шамалы екендiгiн де айкын кел^редк Молдалар да: аурудыц тамыры устап турып: «Буган ауру актардыц салкыны тиген екен, бiр жетi дем салдырып, бiр малмен кактырып, бiрсыпыра киiмдерiн садака кылу керек»,-дегеыне, «Малым-жаным садакасы» деп, колындагы барын шашып, eз колымен алдаушы молда-кожаныц колына устатаныдыгын «надандыкка» балайды.
Кожаныц Yшкiрiп, тамырын устап, дем салуынан жазылудыц нышанын байкамаган соц, ауру ем-домныц конганандыгын айтып кейiсе, «гард^ер ме, мынаныц жындары менiц окуыма карсыласып тур, маган бiр камшы бербер, куайын» деп аурудыц ею колын артына байлатып койып, камшыныц астына алып, ауруын бурынгыдан да штерт, одан сайын элсiрету YЙреншiктi эдетке айналып бара жаткандыгын сынайды15.
Бул жерде газет авторы ислам дУн жамылып, пайда табуды шздеген eтiрiк молда-кожалардыц эрекеттерiне тоскауыл коюды кажет санайды. Кeпшiлiкке «Бул алданудан токталатын кYн бар ма?!» деген сауал тастай отырып, осындай eз кулкынын ойлаган адамдардан мусылман дУне Yлкен нуксан келтiрiп, каралайтындыгын жетюзгендей. Ел арасында етек жайган алдау-арбаудыц нэтижесiнде карапайым халык капыда калып, бармактарын тiстейтiндей жэйттерге жи урынатындыгын тiлге тиек етедi.
«Казак» газетЫщ дiнде кeтерген тагы бiр мэселесi - мYфтилiк. Жеке мYфтилiкке багыну, осы мYфтилiк аркылы ерюнштИн алу, адаскандыкпен eзге дiнге e™ кеткендердi керi мусылмандыкка кайыру, дЫи оку жYЙесi жэне т.б. дЫ iстерiн шешудi осы мYфтилiктер колга алса деген пiкiрлердiц газеттте жариялануы казак журтына ой салды.
Газет дЫи кiтаптардыц шыгуы мен дЫге катысты ой-тужырымдарды жариялап отырган «ДЫ уа машшат» журналы, дiнге катысты кабылданган зацдар, Мемлекеттiк думада немесе Думаныц мусылман фракциясында кeтерiлген мэселелер мен осыган орай туындаган пшрлер мен тужырымдар барысымен кeпшiлiктi Yздiксiз хабардар етуге тырысты.
12 Биылгы кажылар // Казак. - 1914. - №72 (31 июль).
13 Кажылар // Казак. - 1914. - №72 (31 июль).
14 Кажы сапары // Казак. - 1914. - №73 (8 август).
15 Алданган. Алдау // Казак. - 1915. - № 104.
Патша Yкiметi кулап, кецестер мен Уакытша Yкiмет курылган кезде болган тYрлi облыстык съездерде, ею бiрдей жалпыказактык съездерде дiн мэселеане катысты койылган талаптармен журтшылык осы басылым аркылы танысты.
1913-1918 жылдар аралыгында жарык керген басылымдагы дЫге катысты жарияланган макала, елец, фельетон жэне акпарлар аркылы сол кезецдеп Yкiметтiц саясаты мен казак журтшылыгыныц, улт зиялыларыныц кезкарастарын накты саралау казiргi кезде аса мацызды деуге болады.
Эдебиеттер Ti3iMi/ Список литературы
1. «Каза^» ra3eTi. / Бас редактор 6. Нысанбаев. - Алматы: «Каза^ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998.
References
«Kazak» gazeti 1998 - «Kazak» gazeti 1998, Bas redaktor A. Nysanbaev, Almaty, «Kazak e'nciklopediyasy» Bas redakciyasy. (in Kaz).
Проблемы религии в газете «Казак»
Смагулова Светлана Одепкызы
доктор исторических наук, доцент, заместитель директора истории и этнографии имени Ш.Ш. Валиханова. Республика Казахстан, 050010, г. Алматы, ул. Шевченко, 28. E-mail: adep_s68@mail.ru
Абикова Гульшат Масалимкызы
заведующий отделом редких книг и рукописей РГП «Гылым Орда». 050100, Республика Казахстан, г. Алматы, ул. Шевченко, 28.
Аннотация. Религия играет значительную роль в духовной и социально-политической жизни общества. В данной статье освещаются религиозные проблемы, которые затрагивались в статьях, опубликованных в газете «Каза^», издаваемой в 1913-1918 годах в г. Оренбург. Авторы, опираясь на данные газеты, анализируют проблемы, а также давление на религию посредством политики колонизации и русификации, проводимых на казахской земле. Кроме того, в исследовании освещается общественное мнение о религиозной проблеме и сложившейся в тот период религиозной ситуации.
Ключевые слова: религия; ислам; общество; колонизация; руссификация; традиция; шариат; духовность.
Religious issues in «Kazakh» newspaper
Smagulova Svetlana Odepkyzy
Doctor of Historical Sciences, Associate Professor, Deputy Director of Sh.Sh. Valikhanov Institute of History and Ethnography. 050010 Republic of Kazakhstan, Almaty, 28, Shevchenko str. E-mail: adep_s68@mail.ru
Abikova Gulshat Masalimkyzy
Head of Department of Rare Books and Manuscripts MSE "GylymOrdasy". 050100, Republic of Kazakhstan, Almaty, 28, Shevchenko str.
Abstract: Religion plays an important role in the spiritual, social and political life of society. This article highlights religious issues that are addressed in articles published in the newspaper "Kazakh", published in 1913-1918 years in Orenburg city. Authors, based on data of the newspaper, analyze problems and pressure on the religion through a policy of colonization and russification pursued on the Kazakh land. In addition, the study highlights the public opinion about the religious problem and the religious situation at that time.
Keywords: religion; Islam; society; colonization; russification; the tradition; the Sharia; spirituality.
