CC BY
71
The life devoted for Alash
Smagulova Svetlana Odepkyzy, Doctor of Historical Sciences, Associate Professor, Deputy Director of Sh.Sh. Valikhanov Institute of History and Ethnography. 050010 Republic of Kazakhstan, Almaty, 28, Shevchenko str. E-mail: [email protected].
Abstract. In this article, the author made an attempt to highlight the biography of a prominent public and political figure of the Alash movement Khalel Gabbassov. Based on the analysis of identified archival and academic materials, the author highlights the life and views of Khalel Gabbassov and examines his relationship with representatives of the national intelligentsia.
Keywords: Alash; Kh. Gabbassov; national intelligentsia; 'Kazakh' newspaper; The Soviet government. Алаш деп гумыр кешкен
Смагулова Светлана Одепкызы, тарих гылымдарыныц докторы, доцент, Ш.Ш. Уэлиханов атындагы Тарих жэне этнология институты директорыныц орынбасары. 050100, Казахстан Республикасы, Алматы Шевченко к- ci, 28. E-mail: [email protected].
ty^h. Ма^алада Алаш ^озгалысыныц кернект ^огамдыщ-саяси ^ызметкер! Халел Габбасовтыц вмiрбаянын керсетуге талпыныс жасалынган. Аны^талган мурагат жэне гылыми материалдарды талдау негiзiнде, автор Халел Габбасовтыц емiрi мен кез^арастарын, оныц улт зиялыларыныц екiлдерiмен езара ^арым-^атынастарын ^арастырады.
ТYЙiн сездер: Алаш; Х. Габбасов; улт зиялылары; «Каза^» газету Кецес Yкiметi. Жизнь, посвященная Алаш
Смагулова Светлана Одепкызы, доктор исторических наук, доцент, заместитель директора истории и этнографии имени Ш.Ш. Валиханова. Республика Казахстан, 050010, г. Алматы, ул. Шевченко, 28. E-mail: [email protected].
Аннотация. В данной статье предпринята попытка осветить биографию видного общественно-политического деятеля в движении Алаш Халела Габбасова. На основе анализа выявленных архивных и научных материалов, автором освещается жизнь и взгляды Халела Габбасова, рассматриваются его взаимоотношения с представителями национальной интеллигенции. Ключевые слова: Алаш; Х. Габбасов; национальная интеллигенция; газета «Казах»; Советская власть.
УДК/ЭОЖ 94(574)(092)
Алаш деп гумыр кешкен
Смагулова С.О.
ХХ гасыр басында калыптаса бастаган улт зиялылары казак халкыныц тэуелаздИ жолындагы KYpeci килы кау^терге толы болды. Алашшыл азаматтардыц барлыгы да патша YKiMeTi тусында да, кецестк билiк кезЫде де YKiMeT тарапынан кугын^рпнге ушырады. 1919 жылы Yкiмет тарапынан Алаш козгалысына катыскан улт зиялыларына кешiрiм жасалынып, тYрлi кызметке тартылганымен де оларга деген сенiмсiздiк басым едк 20-жылдыц басынан-ак купия тYPде олардыц баскан кадамдарын аиду, эрбiр ютеген iстерiн, сейлеген сeздерiн тiзбектеу кейЫнен «халык жауы» ретiнде айыптауга непз болды.
Алаштыц 9. Бекейханов, А. Байтурсынов, М. Дулатов, Р. Мэрсеков, Ж. Акбаев, М. Тынышбаев сиякты кайраткерлерiмен бiрге улттыц мYДдесi, улттьщ улттыгы жолында eмiрлерiн курбан еткен Yзенгiлес азаматтардыц катары ете кеп. Олардыц бiрi ел арасына танымал болса, бiрi iздеушiлерiнщ жоктыгынан элi де атаусыз калып отыр. Бурындары купия болып келген архив
мурагаттарындагы кужаттардыц ашылуы, сол азаматтар е1шр CYрген кезецдеп мерзiмдi баспасезде бар материалдар мен тiрi кезiнде кезiн керген керегендердщ айткан естелiктерiнен узак жылдар бойы елеуаз калган, зерттеу нысанына айналмаган азаматтардыц есiмдерiн калпына келтiруге, олардыц емiрi мен когамга сНрген саяси кызметтерЫ ашуга казiрде бар мYмкiндiктiц орайы туып тур.
Алаш козгалысына катыскан азаматтарды турган елкесiне, тегiне карай галымдар Шыгыстыц, Батыстыц, ОцтYCтiктiц алашордашылары деп белiп карастыру YPДiсi орын алган. Осыган орай е^рлердеп зерттеуштер, елкетанушылар, эуеской азаматтар колда бар деректермен елЫе, жерiне, халкына ецбепн сИрт, атаусыз калган алашшыл кайраткердердщ есiмдерiмен кепшiлiктi кауыштырып-ак жатыр. Дегенмен элi де болса есiмдерi жалпылама гана аталып, ез децгешнде зерттелмей жаткан кайраткерлердщ, азаматтардыц, Алашка ниеттес болгандардыц катары баршылык.
^азактыц муцын муцдап, жогын жоктаган азаматтардыц катарында Халел Ахметжанулы Габбасовтыц орны ерекше. Бар-жогы 43 жас кана емiр CYрген кайраткердщ когамдьщ-саяси емiрi «Алаш» партиясымен, Алашорда Yкiметi-мен тыгыз байланысты. Алаш козгалысы токтатылганга дешн казак интеллигенциясыныц кесемi Элихан Бекейханмен, Ахмет Байтурсынов, Мiржакып Дулатов жэне тагы баска алашшыл азаматтармен бiрлесе казак халкыныц кYЙiн кYЙттедi, казак елЫщ когамда жеке мемлекет болып емiр CYPуiн кабалй отырып, сол жолда узак кYрес жYргiздi.
Халелдщ шын есiмi Халиулла Ахметжанулы ез колымен 1926 жылы 15 наурызда толтырган анкетасында 1888 жылы бурынгы Семей облысы Семей уезi, Шаган болысында дYниеге келдiм десе1, ал 1926 жылы 27 маусымда толтырган ецбек кiтапшасында туган жылын 1889 жылдыц 5 кацтары деп керсетедР. Барлык толтырган анкеталарында, тергеу жауаптарында да кеп жагдайда езiн «казакпын, тобыкты руынанмын» деп жазады. Бiрак 1928 жылдыц 28 казанында ОГПУ тергеушiсiне берген жауабында накты улты жайында: «Аргы ата-тегiм - татар, уста болган. Осыдан 200 жыл бурын Шаган болысына кешiп келген. Габбасовтарды тобыкты руына карайтын адамдар телецпт есебiнде кiрме етiп алган. Телецпт - бул когамдьщ жк, султандар мен терелердщ кызметшiсi ретЫде калыптаскан. Менщ ата-бабам сондай юрме дэрежесiнде емiр CYPдi» деп тYсiндiредi (Zhгutbaj 2008, Р.201). Оныц шыккан тегi аукатты, Семей е^рЫе танымал болган.
Оныц шыккан тегi аукатты, е^рге танымал болган екен. Алайда, толтырган анкеталарында, тергеу жауаптарында да кеп жагдайда езiн «казак» деп керсетедк
Халел 1898 жылы Семейде приход мектебшде, орыс-казак мектебiнде, ал 1901-1909 жылдар аралыгында Семей ерлер гимназиясында окиды. Осы гуимназияда окыган кезiнде Халел репетиторлыкпен айналысып, баскаларга кемек берген екен3. Революциялык козгалыска гимназияда окып жYрген кезден катыскан. Бул оку орнында революциялык Yйiрме 1905-1908 жж. аралыгында эрекет етт, оны бастапкыда Максут Бекмагамбетов баскарса, ал ол туткындалганда оган Досмагамбетов жетекшiлiк етiп, саяси жер аударылгандарга кемек керсету, саяси эдебиеттер, патша Yкiметiне карсы тYрлi Yндеулер шыгарумен айналыскан. Yйiрмеге жумысына Омбыдан куылган улт
1 КР ОМА. 5-ц., 18-т., 240-ic. 1-п.
2 КР ОМА. 5-^., 18-т., 241-ic. 9-п.
3 КР ОМА. 5-^., 18-т., 241-ic. 11-п.
зиялысы Ж. Акбаев катысып отырган. Патша Yкiметi Жакыпты революциялык эрекеттерi Yшiн устап, абактыга камаганда Халел оган кездесуге барып турган.
Халел Ахметжанулына осы гимназияда окып жYргенiнде екi рет Элихан Бекейханмен кездесу жазыпты. Оныц бiрiншiсi, кайраткердщ Выборг тYрмесiнен шыгып Семейге келген кезi болса, екiншiсi, студент кезЫде 1912 жылы Ж. Акбаевпен бiрге Петроградка арнай Элиханды iздеп баруы. Элихан оган 1907 жылгы 6 маусымдагы патшаныц казактарды Мемлекеттiк думага депутаттыкка сайламау женiндегi зацын жоюга байланысты карсылык бiлдiру Yшiн материалдар жинастыруды тапсырыпты (йу^Иепю МаэИ 2011, Р.12-13). Ел арасында беделi жогары Элихандай кайраткермен жолыгып, онмен сухбаттасып, ой-пiкiрiн тыцдау жас студенттiц кезкарасын шыцдай тYCтi.
Гимназияны бiтiрген соц Халел каражаттыц жоктыгынан бiрден окуын жалгастыра алмай, Сейтен болысында муfалiм болып бала окытады. 1910 жылдыц кYзiнде Мэскеудегi университетiнiц зац факультетЫе емтихан тапсырып, окуга тYседi. Алайда 1911 жылдыц кектемЫде болган студенток ереуiлге катысаны Yшiн окудан шыгарылады. Бiрак сагы сынбай ол тагы да багын сынап, сол жылдыц ^зЫде Мэскеу университетiнiц физика-математика факультетЫе кужаттарын тапсырып, окуга тYсiп кетедк Осы факультеттi ол 1915 жылы алтын медальмен бтред^.
^олына дипломын алган Халел туган жерiне оралып, усак кредит баскармасына жумыска орналасады. Алгашкы кезде ол стажер ретЫде кабылдап, бiр айдай сынактан етедк 9зi де уак карыз серктИн баскарады5. Бул жайында «^азак» газетЫщ 204 немiрiнде шагын «Уак карыз серктИ» деген макала басылып: «Семей Заречный Слободкасынада туратын казактар 18-ншi KыркYЙекте уак карыз серiктiгiн ашты. Инспектор Халел мырза Габбасов езi келiп, казактар жиналып кецестi. Серкттщ тYп сомасы 3 мыц сом болмак, муны Г. Банк бередк Кредит бiр серiкке 200 сомнан артык ашылмайды. Залог салгандарта 500-ге шейiн ашылады. Бул кYнгi мэжтюке председател кылып жиылган элеумет Халел мырзаныц езiн сайлады. Серiктiктiц жайын кецесiп болганнан кейiн праление шлендерi сайланды. Булар: Габрахман Юсуфуглы, Кдоманбай МYЗдыбайуfлы hэм Мустакым Малдыбайуглы. Буларга орынбасар Кдомаш Тэукеуглы сайланды. Есеп-кисап баскаруга ушител Кэрiм ДYЙсебайуfлы лайыктанды». К. ДYЙсебайулынан баскаларыныц барлыгы серктке тегiн кызмет етуге уагдаласкан. Халел баскарган бул уак серiктiк халык агарту iсiне де кеп кецт белiп, «Абай» журналын шыгаруга каржылай кемек бердi.
Сейтiп, 1915 жылы Орталык усак кредит баскармасыныц Семей каласындагы белiмшесiнде стажерден бастаган ол 1917 жылга дейiн есепшi, Мемлекетт банктiц Семей белiмшесiнде инспектор сиякты кызмет тердi аткарады.
1916 жылы 25 маусымдагы жарлыкпен ел басына кYн туып, патша жарлыгымен кара жумыска карсы бас кетерулер болып, жаткан кезде Халел де улт зиялыларыныц «патша жарлыгына багынып, кара жумыска баруды» усынган устанымын колдап, оныц мэнiсiн езiнiц туып-ескен жерЫдеп жастарга тYCiндiрiп, басу айтып, кан текпеуге шакырады. Оны Султанмахмуд Торайгыровтыц Халелге арнаган мына бiр шумак елецiнен ацгаруга болады: Призыв себебЫен бiлдi халык, Толкыганда токтаткан акыл салып. Ыгын-шыгын кыргыннан ез уезЫ,
4 КР ОМА. 5-^., 18-т., 241-ic. 11-п.
5 КР ОМА. 5-^., 18-т., 241-ic. 11-п.
К;алды той акылымен аман алып (Тога]дугоу 1993, Р.150).
¥лт зиялыларымен бiрге патша жарлыгы бойынша кара жумыска алынып, Батыс майданга аттанган казактардыц жагдайын кадагалап отырады.
Елдегi патша жарлыгына карсы шыгып, кeтерiлiске катыскандарды <^лкштер» деп тYрмеге камап, eлiм жазасына кесiп, катац жаза колданып, улттык намысты аякка таптап, корлык-зорлыкты кYшеюi Халелдщ жанына батты. Сондыктан 1917 жылгы Акпан революциясыныц же^ан жетiп, патшаныц тактан тYсуiн ол зор куанышпен карсы алды. Осы кезден ол Алаш кайраткерлерiмен бiрге уакытша Yкiметтiц жерплкт органдарында эр тYрлi кызметтерiн аткаруга кiрiстi. 21 наурыздан Энияр Молдабаев, Ибрагим Керейбаевтармен бiрге Семей елкелк сотыныц эдiлказылар алкасында мYше болды. И. Тарабаевпен бiрге Семейдегi облыстык уйымдастыру комитетi терагасыныц орынбасары кызметЫе тагайындалады. Наурыз айыныц соцында комитеттщ терагалыгын Р. Мэрсеков аткарып, хатшылыгын 9. Ермеков, ал казынашылыгын А. Молдабаев журпзт, оган С. Сабатаев, Н. ^улжанов, А. ^озыбагаров, Б. Сэрсенов, С. ДYЙсенбин, М. Малдыбаев, Д. ^ияков, С. Молдабаев, М. Торайгыров жэне Ш. Керейбаев сиякты азаматтар мYше болган едi (Уоэ1осЬпое о1Ье!еп1е Ргау11е!'з1уа МавИо^у 2010, Р.7).
Осы жылдыц мамыр айынан бастап Халел Семей облыстык аткару комитет терагасыныц орынбасары кызметiн аткарып, облыстагы барлык экiмшiлiк орындарга берiлген нускаулардыц орындалу барысын кадагалап отырды6.
¥лт зиялыларыныц бастауымен жер-жерлерде казак жэне мусылман комитеттерi курылып, Торгай, Акмола, Семей, Жетiсу, Сырдария, Орал, Бекей Ордасында съездер eткiзiлiп, казак когамында eзектi саналатын мэселелердi жалпыулттык децгейге кeтерiп, накты талап-тiлектер усынды. Бул съездердщ барлыгы да Уакытша Yкiметтен Yлкен сенiм кYттi. Сондыктан съездщ басында бул Yкiметтi толыктай колдайтындыктарын бiлдiрдi.
Халел Семей облыстык казак съездерЫ eткiзудi уйымдастыруга белсене катысты. 27 сэуiрi мен 7 мамыры аралыгында eткiзiлген съездщ тiкелей терагасы болып Жакып Акбаев, ал оган серiктiкке Х. Габбасов, М. Боштаев, Р. Мэрсеков, Б. Сэрсенов, ал хатшылык кызметке 9. Ермеков, Ы. Оразалин, М. Малдыбаев, Ш. Акбанов сайланып, 20 мэселеден туратын жоба кабылданды. Солардыц iшiндегi ец мацыздылары автономия куру, комитеттер ашу, дЫ, жер, сот, эйел, акша, шаруа жайы, согыс жэне жумысшылар, оку, баспасез, жалпы казак сиезiн шакыру жэне т.б. мэселелерi едi. Халел осы съезде сайланган жаца облыстык казак комитетке мYше болып сайланады. Бул комитет негiзгi жаца курылган Уакытша Yкiметке колдау керсете, елде комитет жумысын жандандыру, жецiп алган бостандыкты халыкка тYсiндiре отырып, халыкты iшкi жаудан коргау, ец бастысы съезде кабылдаган Кдоылтай жиналысына даярлык жасау, казак автономиясын куру, жерплкт билiк пен уакытша комитеттер куру, халыкка б^м беру, денсаулык, д^ жэне тагы баска мэселелерiн шешудi жYзеге асыруды максат тутты7. Съездщ шешiмi Семейде шыгып турган «Сарыарка» газетiнде басылып турды. Бул басылымныц редакторлык кызметiн Халел Габбасов, Имам 9лiмбеков, Райымжан Мэрсеков, Шынже Керейбаевтар кезектесе аткарып, эр санында Алаш кайраткерлерЫщ кызмет барысы, Алашорда Yкiметiнiц каулы-карарларын, кужаттарын жариялап отырды.
6 КР ОМА. 840-к., 1-т., 1-ю. 792-п.
7 КР ОМА. 922-к., 1-т., 3-io. 219-п.
Жаца Уакытша Yкiметтiц орнауы улт зиялыларыныц алдына Yлкен мiндеттердi жYктедi. Олардыц уйымдастыруымен ^азакстанныц тYпкiр-тYкпiрiнде жиналыстар еткiзiлiп, алдагы уакытта кандай iс-шаралар жYргiзу мэселесi нактыланып, оны жYргiзетiн аткару комитеттер курыла бастады. Олардыц алдында бурынан езект болып табылган Yш мэселенi - агарлык, улттык жэне республика тYрiндегi жаца саяси жYЙенi калыптастыру мэселес турды. Уакытша Yкiметтiц тапсырмасы бойынша Халел Габбасов казак комитеттерiн куру, Земствога сайлау еткiзу мэселелерiне орай Зайсан уезЫе iссапарfа жiберiлiп, уездi аралап, тYсiндiру жумыстарын жYргiздi.
1917 ж. 1 мен 9 маусымда Халел казак комитет атынан Семей облысы шаруалары мен казактарыныц съезде катысып, онда каралган билiк тYрi, Уакытша Yкiметке, сотыс, Кдоылтай жиналысына сайлау жYргiзу, жер жэне т.б. мэселелерге байланысты талкылауга катысып, ез ойын бiлдiрген.
Элихан Бекейханов бастаган улт зиялылары 25 маусым жарлыгынан кейiн ^ытайга босып барып аштыкка урынган казак-кыргыздарды кайтару мэселесiн де колга алып, 12-23 сэуiрде болган Жетiсу облыстык съезiнде баскындарды елге кайтарып экелу жэне оларды орналастыру аркылы жерлердi пайдалануга беру кажетппн кетерген едi. Осыган орай 1917 жылдыц 15 маусымында ТYркiстан комитетЫщ екiлi О. Шкапский Уакытша Yкiметке жеделхат жолдап, онда ^ытайга кеткендер мен кытайлыктардыц кYштеп алып кеткен малдар мен кыз-келiншектердi кайтару Yшiн тамыз айында халыкаралык съезд жасауды усынды. Оныц бул идеясын 21 тамызда еткен делегаттар кецесiн катскан Халел де куаттады.
«^азак» газетЫщ 11 маусымдагы санында Э. Бекейханов бастаган 8 улт зиялысы «Алаш азаматтарына!» деген Yндеу жариялап, ^ытайга боскан кыргыздардыц ауыр турмыс халше кемек керсетуге шакырган едi. Оган А. Ацдамасов, И. Элiмбеков, А. ^озыбагаров, С, ДYЙсенбин жэне тагы баска зиялылармен Халел де Yн косып, бiрлесiп, боскын кыргыз, казактарга акшалай жэрдем бердi.
1917 жылдыц 21-26 штдеанде Халел Досмухамедовтыц терагалыгымен еткен Бiрiншi жалпыказак съезi Кдоылтай жиналысына эр облыстан лайыкты 81 адамныц тiзiмiн бекiтiлiп, Семей облысынан катысатын кандидаттар арасында Х. Габбасов та болды. Осы съезден кейЫ ^азакстанныц барлык жерлерiнде Кдоылтай жиналысына депутат сайлау жешнде жиналыстар етюзте бастады.
Семей облыстык казак комитетЫщ уйымдастыруымен еткiзiлген съезд, кецестердiц барлыгына да Халел Ахметжанулы катысып, алда мЫдеттелген ю-шараларды жYзеге асырудыц жолдарын талкылауга алып, батыл усыныстар айтып отырды. Мэселен, 12 кыр^йекте болган облыстык кецестiц жумысы барысында Халел Габбасов казак комиттерiнiц орыс комитеттерiмен косып, бiрге кызмет ету, оку, сот мекемеан жасау, милиция сайлау, уездк комитеттердi сайлау, азык^лк, керек-жарак Yлестiру, земство сайлауын жYргiзу, жер комитеттерiн казакка пайдалы етт жасау, етiк тiгетiн шеберханалар ашу сиякты жетi iрi мэселелердi карастыруды усынды. Оныц жобасы бойынша кецес бакылаушы (милиция) сайлау мэселесiне орай кабылданган каулыда милиция жасактакталынып, оган кажеттi каржы казынадан суралатын болды жэне Алаш каласында, казактар туратын баска калаларда да бакылаушы устап, ездерЫен шыгын шыгаратын, бакылаушы (милиция) облыстык казак комитетЫе багынатын, ерект кару-жарак комиссариаттан, Уакытша Yкiметтен сурап алатын болды8.
8 Семей облыстьщ кецеанщ ^аулылары // Сарыар^а. - 1917. - 24 сентябрь. - №14.
213
Делегаттар кецеанщ шешiмiмен Халел тамыз айында тагы да Зайсан уезЫе жiберiлiп, уезде комитет, сот куру, земство сайлауына дайындык, мал урлау жэне астыкты жинау, салык телеу сиякты мэселелердщ орындалу барысын кадагалап, кецестщ 21 тамызда болган мэжiлiсiнде баяндама жасап, уезде орын алган кемшiлiктер мен жYзеге асыруга кажетт iс-шараларды нактылап бередi. Халел Ахметжанулыныц бакылауынша, Зайсан уезiндегi Кекпект белiмшесiндегi екi уезде гана комитеттер курылмаган. Дегенмен сот iсi ел арасында бой алган мал урлыгына катысты iстi колга алып, жемют жумыс жYргiзе бастаган. Мал урлаушылардыц тiзiмi жасалынып, урлык барысында колга тYCкендер сотка тартылды жэне жерплкт казак комитеттерi аркылы удайы бакылауга алынды.
Халел уездщ казак комитет тарапынан орын алып отырган кемшiлiктердi де тiзiм керсеттi. Оныц бiрi - казак комитетi тарапынан ауыл казактарына сансыз салыктыц салынуы. Алдагы уакытта салык тек земство тарапынан гана жинап алынып, тiзiмделiнсе деген усыныс айтады жэне алдагы уакытта бакылауды кYшейту кажеттiгiн кетерiп, езi де осы мэселенi назарда устайтынын бiлдiрген9.
Х. Габбасов 1917 жылдыц казан айынан бастап Алаш партиясыныц Семейде уакытша облыстык комитетiнiц терагасы кызметiн аткарды. Семей калалык думасыныц шешiмiмен Том каласында 8-15 казан аралыгында еткен
жалпысiбiрлiк съезге катысып, казактардыц Сiбiр автономиясына косылу-
10
косылмау мэселесiне орай еткен талкылауда ез ойын ортага салды10.
1917 жылдыц караша-желтоксан айларында Семей облысына карасты бес уезде Земство жиналысына гласныйлар мен кандидаттар сайлау науканы еткiзген кезде ол Семей уездк Земствога Зайсан уезiнен сайланады.
Халел Акпан революциясы когамда орын алган барлык мэселелердi шеше алмагандыгын тYсiндi. Дегенмен елдiц саяси бостандык пен когамдык емiрдi демократияландыруга деген сеымнщ арткандыгына кезi жеттi. Сондыктан жаца когамдык езгерiске белсене араласып, ез ултыныц емiрiн тYбегейлi езгертуге, жаксартуга талпынды. Алайда Уакытша Yкiметтiц де, барлыгын халыкка белiп беремiн деген большевиктерге де кецiлi толмады. «Сарыарка» газетiне жариялаган «Мемлекет кYЙi» деп аталган макаласында: «Мемлекет iштен iрiп-шiрiп, тiгiсiнен сегiлуге айналды... Yмiт Yзiлген сиякты, эркiм, эр журт ез басыныц камын ойлап, ез ^нЫ езi керу жагын iздейтiн керiнедi... мемлекет журтынан елдiц бэрi кеше женелсе, бiз журтта калмакшымыз ба, жок бiз де бетiмiздi бiр жакка бурамызба, муны 5 декабрде басталатын жалпыказак съезi керсетер» , - деп алдагы съезге аса Yмiт артты11.
Il-жалпыказак съезде Семей облысынан делегат болган ол автономия, милиция мен ¥лт кецеан куру мэселесiне орай курылган комиссияга мYше болып, автономия, милиция жэне халык кецесiн куру мэселесiне орай баяндама жасайды. Автономияны жариялау мэселеане орай екiге жарылган топта Халел «елдеп езге улттармен сейлескенше жэне милиция курып алганша токтата туралык» дегендердiц катарында болды.
Милиция курудыц аса кажеттiгiн дэлелдеген баяндамасы да съезд барысында талдауга алып, соныц негiзiнде милиция куру тэртiбi жасалып, алынатын казак жастарыныц жас мелшерi белгiлендi жэне оган жалданып алынатын болды12.
9 КР ОМА. 5-к., 2-т., 422 -iс. 101 кайыр.- 102 кайырм.-пп.
10 КР ОМА. 434-к., 1-т., 51 -iс. 342 арт.-п.
11 Габбасов Х. Мемлекет // Сарыарка. - 1917. - 5 декабрь. - № 23.
12 ЦДНИ ВКО. 37-к., 1-т., 98-ю. 2-п.
Бул жалпыказак сьезЫде ол Алашорда YKiMeTi курамына сайланды. Осы съезбен шамалас Семейде еткен уездк жиналыста банкiлiк TeKcepic (ревизиялык) комиссияга, сондай-ак сметалык-каржылык комиссияга сайланады.
Семейде билк кецес уюметЫщ колына кешкеннен кeйiн Халел 1918 жылдыц наурыздан бастап Семей губерниялык жумысшы, шаруа жэне солдат депутаттары кецес терагасыныц орынбасары кызмeтiн аткарады. Осы жылдыц кектeмiнeн Алаш козгалысыныц кeйбip екiлдepi жepгiлiктi кецестермен кыска мepзiмдiк ымырага кол жeткiзiп, ресми баскару органдарында мYшe болып сайлана бастаган кезде ол да Семей облыстык кецес аткару комитетЫщ мYшeлiгiнe етeдi. Бул кездерде кецестердщ тарапынан улттык мекемелер жойылып, олардыц мYшeлepiн кудалай бастаган болатын.
Халел казак халкыныц ерюндИн ацсады. 1918 ж. 20 наурызда Алашорда уюметЫщ тапсыруымен телеграф аркылы 9. Бекейхановпен бipгe Мэcкeудeгi Совет уюметЫщ басшысы Ленин мен Халык комиссары И.В. Сталинмен жYpгiзгeн келюсезЫде улттарга езiн-езi билеу кукыгын бepудi талап eттi. Алаш Yкiмeтiн танып, Алаш автономиясын жариялауды усынды (Krasnyj terror 2013, P.118).
Дегенмен Кецес Yкiмeтi Алашорда автономиясын жариялауга асыкпады. Кepiciншe кeйбip облыстарда «Алаш» облыстык комитеттерЫ жоюга кipicтi. Мэселен, 11 cэуipдe Жeтicу облыстык комиссарлар кецес Верныйда Жeтicу облысында оpыc-тYзeмдiк катынастарды калпына кeлтipу Yшiн «Алаш» комитет^ жою турасында шeшiм шыгарды. ©здерЫщ бул эрекеттерЫщ максатын каулыларында, бipiншiдeн, оныц курамына темeнгi тап ектдерЫщ тагдырын ойламайтын байлардыц мYшe болуынан, eкiншiдeн, кедей казактарга кол ушын бepмeйтiндiгiнeн, Yшiншiдeн, комитетке жиналган акшаныц накты пайдаланылмауынан деп керсеттг3.
Халел Габбасов уюметтщ алаш мYшeлepiнe катысты устанып отырган саясатына назары болды. Ол В. Ленин мен И. Сталинге жiбepгeн жеделхатында жерплкт кецес комитeтepi элi казак уйымдарын кудалап, мYшeлepiн туткындап жаткандыгын, Алашорда автономиясын куру мэселеанщ элi шеште коймагандыгын батыл айтып, тез арада автономия идеясына байланысты жауап кутетЫдИн жeткiздi.
Кецес уюметЫщ казак автономиясын жариялау мэселеане орай устанган немкурайлыгы Алашорда укiмeтiнe езiндiк шeшiм кабылдауына алып кeлдi. 1116 маусым аралыгында Алашорда уюметЫщ терагасы 9. Бекейханов пен оныц мушeлepi М. Тынышпаев, Х. Габбасов кол койган бipнeшe буйрыктары жарык кеpдi. Оныц бipiншici Алаш автономиясы территориясындагы кецес уюметЫщ шыгарган барлык Жарлыктарын непзаз деп тапса, eкiншi буйрык Алаш автономиясы территориясында кецестк билiк жойган 1917 жылы 17 маусымда Уакытша укiмeт eнгiзгeн земство мeкeмeлepiн куру зацы калыпына кeлтipiп, болыстык земства курылганша, бурынгы Акпан революциясынан кейЫ курылган болыстык, ауылдык жэне селолык комитеттер зацды билiк peтiндe тану, ушiншi буйрык Алашордада уш адамнан туратын эскери кецес куру, теpтiншici облыстар мен уездерде Алашорданыц кецестерЫ куру, ал бeciншici Сот жэне тергеу комиссияларын куру болды. Сейтт Алашорда укiмeтi облыстарда, уездерде Алашорда кецестерЫ куруын етiндi жэне алдагы уакытта милиция (эскер) курылып, елден салык жинау мэceлeciн колга алу кажеттИн де ундeдi. Большевиктерге карсы согысуга эзip болуды кетepдi. Осы
13 АОМА. 489-^., 1 -т., 36-ic. 17-п.
жарлыктарды непзге ала Алашорда Yкiметi Семей облысында ез билетерш
■ ■ -14
жYргiзуге юрютг4.
Халел 1918 жылдыц шiлдесiнен Семей облыстык земство баскармасыныц азык-тYлiк, дэргерлк iсiне жауапты болып, азык-тYлiкке зэру болган жергiлiктi халыкты азык-тYлiкпен камтамасыз етуге бар кYшiн салды. Райымжан Мэрсеков iссапарда жYрген кезiнде Баскарма терагалыгын да аткарды, Семей облыстык 9скери штабына финанстык ведомствоаралык комиссия терагасы ретiнде Земство Баскармасынан ©скемен уезiне жiберiлiп, казак автономиясына катысты eткiзiлген съезге катысып, Алашорда Yкiметiнiц шешiмдерiмен таныстыруга тырысты. Уездiц жалпы жагдайымен, уездiк земствоныц жYргiзiп жаткан жумысымен танысып, eлкенi жайлаган жукпалы ауру барысын аныктап, оны ауыздыктауга кажеттi каражаттыц мeлшерiн нактылап, кемек беру жолдарын карастырып, eзi осы юке тiкелей басшылык жасады
1918 жылдыц 22 казанында БYкiлресейлiк Уакытша Yкiметтiц Алашорданыц кызметiн токтату жeнiнде Жарлыгын шыкканнан соц алаш кайраткерлерi Кецес eкiметiне багынатындыктарын бiлдiрдi жэне олардыц усынган кызметiн аткаруга белсене кiрiстi. Дегенмен кецес Yкiметiнiц бурынгы алаш мYшелерiне деген сеымаздИ олардыц белсене кызмет етуiне кедерп болды16.
1919 жылдыц басында ^азакстанныц кeпшiлiк облыстары актар мен кызылдардыц курсауында калды. Екi жак та ешкiмдi де аямады. ^арсы келгендердi аяусыз жалады, eлтiрдi, тYрмеге камады, азаптады. Семей каласы бiрде актардыц, бiрде большевиктердiц колына eтiп, халыктыц кай билiкке сенерiн бiлмей сендей согылды. Колчак тэртiбi орнаган кезде Алашорданыц бiрнеше мYшесi большевиктерге жактас болды деп камауга алынды. Олардыц арасында Семейдегi азаттык iстер жеындеп казак сотыныц терагасы Ж. Акбаев пен «Сарыарка» газетiнiц кезектi редакторы И. 9лiмбеков бар едi. И. 9лiмбековке «зацсыз кару-жарак сактады, эсер уйымымен байланыста болып, Колчак Yкiметiне карсы листовкалар таратты» деген айыптар тагылган кезде оган арашага земство баскармасыныц терагасы болган Р. Мэрсеков пен орынбасары Х. Габбасов тYсiп, Семей облысыныц баскарушысыныц атына арнайы хат жолдап, И. 9лiмбековты «Алаш iсiне шын берiлген, большевизммен белсендi кYресушiсi» деп мiнездеме берiп, оны туткыннан босатуга бар кYштерiн салды.
Билк кайтадан большевиктердiц колына еткен кезде Х. Габбасов пен 9. Ермеков губерниялык революциялык комитетiне мYше болды ^ыргыз революциялык комитеттiц ек^ ретiнде Омбыдагы Сiбiр революциялык комитетЫде кызмет еттi. Семей губерниялык революциялык комитеттщ улттык бeлiмiнде кызметкер болды, ^азак АКСР ОАК жанынан Акмола жэне Семей облыстарын кабылдап алу Yшiн курылган, С. Мендешев терагальщ еткен тетенше тетенше комиссияныц курамына енгiзiлiп, Акмола мен Семей облыстарына уэкiл ретiнде жiберiлiсол облыста п, . Ол туындаган жагдайга байланысты экономикалык мэселелердi шешуге катысады17.
1921 жылдыц тамызынан Халел губерниялык аткару комитетi жер бeлiмiнiц мецгерушiсi болды. Осы жылдыц казанындагы ^азак Орталык Аткару комитетi Алкасыныц мэжiлiсiнiц шешiмiмен Орынборга шакырылып, ^азак ОАК-
14 Казак. - 1917. - 30 июль. - № 262.
15 КР ОММ. 1398-к., 1-т., 99-ю. 2-п.
16 ЦДНИ ВКО. 48-к., 2-т., 92-iс. 91-п.
17 КР ОМА. 5-к., 18-т., 241 -iс. 13-п.
нщ Кш Президиумында Халык Жер комиссариатыныц колдауымен Федеративтiк жер комитетЫщ уэкiлдiгiне тагайындалады18.
^азак жерЫ аштык жайлаган кезде Халел де баска казак азаматтарымен бiрге аштыкты ауыздыктауга белсене кiрiстi. Осыган орай 1922 жылы 9 наурызда болган Семей казак азаматтарыныц бас косуына катысып, ашыккан елдерге жэрдем беру мэселеан талкылауга ез ойын косады. М. Дулатовтыц ^азакстандагы ашаршылык мэселеане орай жасаган баяндамасынан кейiн кабылданган Yш iрi каулыны Х. Габбасов колдады. Ол ашыккан елге ез тусынан жэрдем беретiн айырыкша казак комитет^ жасау, Семей, Акмола hэм баска ашыккан губернияларларга кемек керсету жэне аштыкты ауыздыктауга кiрiсетiн азаматтарды партия мен кецес кызметiнен босату мэселелерi болатын. Семей облысына босып келген аштарды азык-тYлiк камтамасыз етудi колга алды.
1920 жылдан бастап Кецес Yкiметi бурынгы Алашорданыц курамында болгандардыц Yстiнен жасырын тYPде мэлiметтер жинастыра бастады. Алаш кайраткерлерiне кешiрiм жасалган кезде олардыц еткен емiрлерi кудалануга жатпайтындыгы, жаца билiкке кызметке тартылатындыгы айтылса да, iс жYзiнде бэрi керiсiнше болып шыкты.
1922 жылы купия тYPде ^КСР бойынша ГПУ екiлдерi Бабиков, Шишков жэне Якубовскийлер ^азакстанда эрекет жасаушы непзп топтар туралы зерттеулер жYргiзiлiп, Yш бiрдей тотыц барлыгын аныктап, оныц бiрiншi бурынгы алашордашылардан куралган Бекейханов тобын, екiншiсiне А. Байтурсыновтыц басшылыгымен калыптаскан, кецестiк жуйеде жумыс ютейтЫдердщ, ягни Кенжиннiц соцынан ерген топты, ал Yшiншiге коммунистерден курылган Мендешев тобын жаткызды. Бекейханов тобындагылар коммунист партияныц катарын элсiрету аркылы «Алаштыц» жYзеге асыра алмаган багдарламасын кайтадан насихаттауды кездейдi делiндi. Бул топтыц курамынан Халел Габбасов та аталды. Халел Габбасовка катысты жиналган мэлiметте Халелдi «аса ку кызметкер, айлакер, акылды эрi ете кауiптi дипломат-саясаткер» деп керсеткен. Сонымен катар Халелдщ М. Дулатовпен тыгыз байланыс жасап, кецеске карсы эрекет ететiндiгi
19
де айтылды
Басына тYCкен киыншылыктарга, жаппай тексерiстерге карамастан ол кецес кызметЫе белсене кiрiсiп, мэдениет, агарту салаларына кызу араласты. 1922 жылдыц желтоксанынан Семей кыргыз (казак) педагогикалык техникумында алгебрадан дэрiс бердi. 1923 жылдыц желтоксанынан 1925 жылдыц карашасына дейЫ Алаш каласындагы аудандык ауылшаруашылык Одагында жумыс iстедi20.
Халел Семейдеп Орыс географиялык когамыныц толык да мYшесi болып, елкенiц тарихына катысты зерттеулерге катысып, тYрлi iс-шараларды уйымдастырып отырды. Белiмшенiц терагалыгын Н.Ф. Ницкевич аткарса, iстi баскару Н.Я. Коншинге жYктелiндi. Эр жылдары бул белiмшеге казак зиялыларынан Райымжан Мэрсеков (1902), Нургали ^улжанов (1908 жылы мYше болып кiрдi), жакып Акбаев (1907), Семей каласыныц мусылман мектебiнiц муfалiмi Рахметолла Елiкбаев (1907), Зайсан уезЫщ тiлмашы Жэмбек Иманкулов (1902), ттмаш Омарбек Оспанов, КYре болысыныц басшысы Сагындык Сандыбаев (1902), Семей елкелк сотыныц тiлмашы Имамбек Тарабаев (1907), Семей уезЫщ Бугылы болысыныц казагы, акын Шэкэрiм ^удайбердиев (1903), Павлодар кепес Ахметолла Айткин (1902),
18 КР ОМА. 5-^., 18-т., 241-ic. 1-2-пп.
19 КРПА. 718-^., 1 -т.,114 а-ic. 1-5-пп.
20 КР ОМА. 5-^., 18-т., 241-ic. 14-п.
кепес Мухамет Хамитов (1902) жэне Аргынгазы Абылайхановтар мYше болды21.
Когамныц 1924 жылдыц 29 желтоксанда казак акыны Абай Кунанбаевтыц кайтыс болганына 20 жыл толуына орай жасаган Луначарский атындагы театрда еткен эдеби кеште «Ибраhим (Абай) Кунанбаевтыц биографиясы мен
эдеби шыгармашылыгы» такырыбында гылыми баяндама жасап, кeпшiлiктi
22
улы акынныц eмiр жолдарымен, елеццер^щ мацызымен таныстырды22. Осылайша Халел Абай ^унанбаевтыц тулгалык касиетiн улыктауга eзiндiк Yлесiн косты.
1926 жылдыц акпанда Казак АКСР Жоспарлау комиссариатына кызметке шакырылып, Халык Комиссарлар Кецесiне мемлекеттiк Жоспарлаудыц финанстык-экономикалык секциясыныц мецгерушiлiгiне тагайындалады23. Алайда казан айында Семейде ол туткындалып, тергеуге алынды. Туткындалуына бiрiншiден, оныц Алаш козгалысына катыскан улт зиялыларымен тыгыз байланыста болуы болса, еюншщен, Семей губерниялык революциялык комитет басшыларына карсы шыгуы, эр мэжiлiсте орыс eкiлдерiнiц улт мэселесiне катысты устанымдарын eткiр сынга алуы едi. Оныц осы эрекеттерi 20-жылдыц соцында саяси кугын^рпнге iлiгуге себеп болган сиякты. Сeйтiп оныц Yстiнен 1928 жылы тагы iс козгалып, 15 карашада туткындалып, тYрмеге камалады.
Тергеу барысында Халелге саяси устанымына, таптык жкке, кецес eкiметiнiц коныс аудару, шиюзат eндiру, халыкка бiлiм беру саясаттарына, Алашорда козгалысына, 1916 жылгы кетертюке, коммунистiк партияга деген кезкарасына катысты жэне тагы баска да сурактар койылган екен.
Yкiмет тарапынан усталып, айыпталуыга iлiккендердiц барлыгын тергеушелiр бiр-бiрiне карсы койып, арандатуга тырыскан. Халелмен байланысы бар деген барлык адамдар жауапка алынган. ¥лт зиялыларын бiр-бiрiне айдап салу аркылы шатастырып, акырында кажеттi сурактарына жауап тапкандай болган. Сeйтiп, оларды eтiрiк айгактар аркылы бiр-бiрiне карсы койып, акыры сотталуына, атылуына лайыкты дэлел жинаудыц амалын тапты. Осындай колдан жасалынган жалган дэлелдер кeбiнiц тYсуiне жеттк
Тергеушi Халелдiц iсiнен еш нэрсе таппаганнан кейiн оган баспасез аркылы айыбын мойнына алып, кешiрiм сурауды усынган. Бiрак ол Yзiлдi-кесiлдi «eзiмнiц «кiнэмдi» жууга умтылган сиякты карабет боп кeрiнгiм келмедi» деп бас тарткан екен. Халел езЫщ iсiне адал, эр iсiне, сезЫе жауап бере алатындыгын осындай жауабымен керсете бiлдi. Сонымен катар тергеуштердщ сурак-жауап алардагы iстi жYргiзудегi тэжiрибесiздiгiн, сауатсыздыгына ашык наразы болды.
Халел езЫе тагылган айыптардыц бiрде бiрiн мойындамады. ©зiмен бiрге iстi болган азаматтармен 1929 жылдыц 17 штдеанде Мэскеуге Бутырка тYPмесiне жeнелтiлдi. 1930 жылдыц 4 сэуiрiнде ОГПУ сот коллегиясыныц шешiмiмен №78754 iс бойынша оган Кылмыстык Ережесiнiц 58 бабыныц 2 тармагына сэйкес оган «кецес территориясында карулы кeтерiлiс жасап, Yкiметтi басып алуды кeздедi» деген айып тагылып, ату жазасына кесiлдi (Р^Иете МаэИ 2011, Р.223).
21 Летопись Семипалатинского прдотдела Западно-Сибирского отдела Императорского Русского географического общества. 1902-1Х-1910. Семипалатинск, 1911. - С. 81-92.
22 Отчет о деятальности Семипалатинского подотдела Западно-Сибирского отдела Императорского Русского Географического общества за 1902 год. Семипалатинск, 1903. - С.1.
23 КР ОМА, 5-к., 18-т., 240-ю. 3-4-пп.
Баска алашордашылардыц ici кайта каралган кезде, ол бул ракымшылыкка тЫбей, шыгарылган укiм езгepicciз калып, 1931 жылгы cэуipiндe атылды. Тек 1988 жылгы 4 карашадагы Жогаргы соттыц шeшiмiмeн оган тагылган айып нeгiзciз деп табылып, акталды.
Халел Ахметжанулыныц казак когамына сНрген ецбеп ушан те^з. 1скер басшы, бткт уйымдастырушы бола бiлгeн кайраткер улт зиялыларымен бipгe казак халкыныц бостандыгы, тэуeлciздiгi, улттык мудде жолында кажырлы, саналы курес жуpгiздi, осы жолда кызыл империяныц курбаны. Тэуeлciз ел болып, ipгeмiз кетepiлe бастаган кезде оныц eciмi казак тарихында бостандык ушiн, казак елЫщ болашагы ушЫ курескер кайраткер peтiндe улыктала бастады. Алашшыл азаматтыц, кайраткердщ емip жолдары мен когамга сНрген кызмeтiн аша тусу - бул алдагы мiндeтiмiз деп бiлeмiн.
Эдебиеттер Ti3iMi/ Список литературы
1. Восточное отделение Правительства Алашорды. Сборник документов. - Семей, 2010. - 425с.
2. Движение Алаш: Сборник материалов судебных проссесов над алашевцами: в 3 т. - Т.2. -Алматы: Ел-mexipe, 2011.- 376 б.
3. Журтбай Т. ¥раным - Алаш. - Т.1. - Алматы: «Ел-шeжipe», 2008. - 472 б.
4. Красный террор: из истории политических репрессий в Казахстане (Сборник документальных материалов 20-50-х годов ХХ века) / Сост.: М.К. Койгелдиев, В.И. Полулях, Ш.Б. Тлеубаев. -Алматы: «Алаш» баспасы, 2013. - 384 с.
5. Торайгыров С. Ею томдык шыгармалар жинагы. - Т.1. - Алматы,1993. - 280 б.
Reference
Dvizhenie Alash 2011 - Dvizhenie Alash: Sbornik materialov sudebnyh prossesov nad alashevcami: v 3 t. 2011, T.2, El-shezhire, Almaty, 376 b. (Alash movement: proceedings of a court of procesov over the members of Alash Horde: 3 vol. 2011, T.2, El-shezhire, Almaty, 376 p). (in Rus). Krasnyj terror 2013 - Krasnyj terror: iz istorii politicheskih repressij v Kazahstane (Sbornik dokumental'nyh materialov 20-50-h godov XX veka) 2013, Sost.: M.K. Kojgeldiev, V.I. Poluljah, Sh.B. Tleubaev, «Alash» baspasy, Almaty, 384 s. (Red terror: history of political repression in Kazakhstan (Collection of documentary materials 20-50-ies of XX century) 2013, Coll.: M.K. Kojgeldiev, V.I. Poluljah, Sh.B. Tleubaev, «Alash» baspasy, Almaty, 384 p). (in Rus). Torajgyrov 1993 - Torajgyrov, S 1993, Eki tomdyk shygarmalar zhinagy, T.1, Almaty, 280 b.
(Torajgyrov, S 1993, The two-volume collected works, Vol.1, Almaty, 280 p). (in Kaz). Vostochnoe otdelenie Pravitel'stva Alashordy 2010 - Vostochnoe otdelenie Pravitel'stva Alashordy. Sbornik dokumentov 2010, Semej, 425 s. (The Eastern branch of the Government for Alashorda's. A collection of documents 2010, Semej, 425 p). (in Rus). Zhrntbaj 2008 - Zhrntbaj, T 2008, Uranym - Alash, T.1, «El-shezhire», Almaty, 472 b. (Zhrntbaj, T 2008, Our motto is «Alash», T.1, «El-shezhire», Almaty, 472 p). (in Kaz).
