CC BY
28
Oraz Jandosov - state and public figure
Nurymbetova Gulshat Ramazankyzy, Doctor of Political Sciences, professor of Abai Kazakh National Pedagogic University. 050010, Republic of Kazakhstan, Almaty, prospect Dostyk, 13. E-mail: [email protected]
Abstract. In the article, which is based on archival sources, examines socio-political and state activities of Oraz Zhandosov, conducted historical analysis, an assessment of his activities. The reconstruction of the life and professional career of this public figure is to show how in conditions of the nascent command-administrative system far-sighted representatives of the Kazakh ethnic group continued to promote the development of the Kazakh nation.
Keywords: О. Zhandosov; command-administrative system; Kazakh State university; socio-political activity.
Ораз Жандосов - мемлекет жэне когам кайраткерi
Нурымбетова ГYлшат Рамазанкызы, саяси гылымдарыныц докторы, профессор Абай атындагы К^аз¥ПУ. К^аза^стан Республикасы, 050010, Алматы Достык д.,13. E-mail: [email protected]
ty^h. Ма^алада мурагат деректерi негiзiнде Ораз Жандосовтыц мемлекеттiк жэне ^огамдыщ-саяси ^ызмет ^арастырылады, оган тарихи тургыдан талдау жасалынып, бага берiлген. Мемлекетпк жэне ^огам ^айраткерЫщ вмiрлiк жэне кэаби жолын жацгырту сол кезде ^алыптас^ан эмiршiл-экiмшiлiк жуйе жагдайында ^аза^ этносыныц кврегендi вкiлдерi ^аза^ ултыныц дамуына ^алай эсер еткендiгiн кврсету ушЫ жYргiзiлiп отыр.
ТYЙiн сездер: О. Жандосов; эмiршiл-экiмшiл жYЙе, К^аза^ мемлекеттiк университетi; ^огамдыщ-саяси ^ызмет.
Ораз Жандосов - государственный и общественный деятель
Нурымбетова Гульшат Рамазанкызы, доктор политических наук, профессор Казахского национального педагогического университета имени Абая. 050010, Республика Казахстан г.Алматы, пр. Достык,13. E-mail: [email protected]
Аннотация. В статье на основе архивных источников рассматривается общественно-политическая и государственная деятельность Ораза Жандосова, проведен исторический анализ, дана оценка его деятельности. Реконструкция жизненного и профессионального пути этого государственного и общественного деятеля осуществляется для того, чтобы показать как в условиях формировавшейся тогда командно-административной системы дальновидные представители казахского этноса продолжали сордействовать развитию казахской нации. Ключевые слова: О. Жандосов; командно-административная система; Казахский государственный университет; общественно-политическая деятельность.
УДК/ЭОЖ 94(574)(092)
Ораз Жандосов - мемлекет жэне когам кайраткерi
Нурымбетова Г.Р.
¥зак уакыт тарих бурмаланып келдк Саяси агымныц дурыс еместИне келецке TYcipMey Yшiн кептеген мурагат деректерi, кужаттары зерттеушiлер Yшiн жабык болды. Осы жагдай ХХ гасырдыц 20-30 жылдар мэceлeciнe де ткелей катысты. Бул 6ip ец кYPдeлi де ауыр онжылдыктар ед^ ceбeбi сез жYзiндeгi табыстар мен непзделмеген нэубеттер катар жYPдi.
Елiмiз тэyeлciздiк алып, eгeмeндi ел болгалы тел тарихымыздыц талай актацдак бeттepi ашылып, сараланды. Халкымызга ез елЫщ бостандыгы жолында арпалыскан казак арыстарыныц, аккан жулдыздай келте гумыр
кешкен ардакты улдарыныц еамдерЫ кайтару элi кYнге дейiн жалгасуда. Кезiнде жабык болып келген мурагат деректерЫщ, умытылган eмiрбаяндардыц гылыми айналымга кайта косылуы зерттеушiлер алдына жаца мiндеттер койды. Осы орайда, отандык тарих гылымында тулга тану багытыныц калыптасканын айтуымыз кажет. Тарихты жеке тулгаларсыз жазу уакыты артта калып, окигалар кайраткерлердщ идеялары, позициялары аркылы берiле басталды.
Ак пен кара, оц-терю деген секiлдi кез келген кубылыстыц екi жагы болатыны белгл Дэл осындай жагдай ХХ гасыр тарихын зерттеушi галымдар арасында орын алды. 6сiресе, улт зиялылары тарихын зерттеушi тарихшылар белсендi когамдык-саяси кызмет кецес eкiметiнiц орнауымен туспа-тус келетЫ топ eкiлдерiн казан тeцкерiсi тудырган, ягни коммунистiк партия кайраткерлерi деп гана багалауды жен кeредi. Б1здщ ойымызша, бул тарих гылымындагы объективтткт ескермей, бiржакты багалау болып табылады.
Осы орайда, ерiксiз ойга, кезЫдеп патшалык Ресейдщ белгiлi когамдык кайраткерi Герценнщ славянофильдер мен батысшылдар туралы «олардыц барлыгы eз отаны мен халкыныц патриоттары» деген сeздерi келедк Айтпагым, ХХ гасырдыц 20-30 жылдарындагы кYPделi саяси жагдайда алаш козгалысыныц eкiлдерi де, кецес Yкiметiн колдаган топ та eз ултыныц тэуелаздИ Yшiн, оныц болашагы Yшiн ^респ.
^азакстанныц партиялык жэне кецестк жете^ кайраткерлерЫщ алгашкы буыныныц мемлекеттiк жэне когамдьщ кызметi эрi ауыр, эрi кYPделi болды. 9кiнiшке орай, осы гарсеттген кай топтыц да болмасын кецес eкiметi кезiнде нэубетке ушырамаганы кемде-кем, тiптен жоктыц касы деп те айтуымызга болады. Олардыц катарында - Ораз Жандосов та бар.
О. Жандосовтыц когамдык-саяси кызметiн зерттей отырып бiр жагынан, эмiршiл-экiмшiл жYЙенiц казак жерiнде бiрте-бiрте калай калыптасканын гарсек; екiншi жагынан, эмiршiл-экiмшiл жYЙенiц калыптаса бастаганына карамастан кeзi ашык, кeкiрегi ояу казак азаматтарыныц казак ултыныц eркендеп дамуына атсалысканын кeремiз.
Айта кетер бiр нэрсе - тарихтагы кандай саяси тeцкерiс болмасын, eз кайраткерлерiн асыра дэрiптеп, оларды ту етiп кeтерген. Бул казан тeцкерiсiнiц нэтижесiнде бiртiндеп калыптаскан авторитарлык-деспоттык жYЙеде - Yлкендi-кiшiлi саяси тулгалардыц акыл-ойы, кYш-кайраты алгаш сол жYЙе игiлiгiне толык пайдаланылды да, ал кейУрек осы жYЙе идеясына кYмэн тугызу ахуалы кeрiнiс берген кезецде жацагы кайраткерлердщ кeздерi ^шпен жойылды.
Ораз Жандосовтыц касiреттi тагдыры казан тeцкерiсiнен кейiнгi сол кезецде eмiр CYрген казак зиялыларыныц осындай eмiр жолдарымен сабактас. 1918 жылы социализм идеясына берiк сенiммен карап, одан eз халкына тэн жаксылыктар куткен, сол себептен коммунистiк партия катарына мYшелiкке eткен Ораз Жандосов, бул жол баскаларды да, казак халкын да жаркын болашакка апаратын бiрден-бiр дурыс жэне сенiмдi жол деген сешмде болды.
Сонымен, О. Жандосовтыц когамдык-саяси кызметЫщ алгашкы кезецЫ, кызмет жасаган аймагына байланысты, жетюулык немесе тYркiстандык деп алдык. Саяси уакыт агымына сай кубылып, зерттеуштерден кезiнде эркилы бага алып келген оныц eмiрiнiц жетiсулык немесе тYркiстандык (1916-1924 жж.) кезец калай дегенмен де, тыц iстерге толы. Бул оныц eмiрiнiц келесi жаца когамдык-саяси асуындагы устанган жолына кeп эсерЫ тигiздi.
Ораз Жандосов eзiнiц кызметЫ кYPделi саяси хал-ахуалда бастаган. ТYркiстан eлкесiн (оныц iшiнде Жетiсу обылысында) мекендеген халыктардыц денi осы аймактыц байыргы тургындар болганына карамастан, 1917 жылы 25 карашада курылган Yкiметтiц, ягни ТYркiстан Халык Комиссарлар Кецеанщ
курамына жерг1л1кт1 мусылман халыктарыныц б1рде-б1р вк1л1 к1рг1з1лмед1. Бул жагдай улттардыц тецд1г1 мен вз1н-вз1 баскару кукылыгы туралы большевиктердщ саяси урандарыныц мэн-магынасын жокка шыгарды.
Ал бул idi Ташкент каласында 1917 жылы 19 карашада шакырылган ТYркiстан КецестерЫщ Ill съезЫщ карары зацдастырып бердк Мiнеки, осындай саяси хал-ахуалда О.Жандосовтыц Кецес Yкiметi тусында аткарган алгашкы ресми кызмет - 1918 жылгы мамыр айында Верный депуттарыныц кецеанщ нускаушысы болды. Одан 1918 жылы Жетюу облысыныц улт iстерi жвнiндегi бвлiм мецгерушiсi кызметЫ аткарган.
Ол Жетюу облысыныц улт iстерi бвлiмiн баскара отырып, талай игi iстерге бастамашы болганын квремiз. О. Жандосов квтерген кейбiр мэселелер элi кYнге дейЫ взектiлiгiн жогалткан жок. Сондыктан оныц кейбiрiне токтала кеткендi жвн кврдк. Облыстык улт iстерi бвлiмi алкасыныц 1918 жылдыц аягындагы хаттамалары О. Жандосовтыц взiне багынышты органдармен катар барлык вкiмет жэне когамдык мекемелерден ю-кагаздарын жергiлiктi халыкка тYсiнiктi ттде жYргiзудi табанды тYPде талап еткеын кврсетедi. Ол мусылмандар мекендеген аудандарда бурынгыша жат жерлiктер - орыстыц писарлерiне шейiн диктатор болып табылады деп, казак болыстарындагы барлык ю кагаздары, ТурЦИК-тщ шешiмiне сэйкес жергiлiктi тiлде жYргiзiлуiн, ал ол Yшiн болыстыц писарлер институтын тез арада жоюды улт iстерi бвлiмiнщ атынан табанды тYPде талап еткен. Ораздыц осы бастамасы аркасында улт ютерЫщ барлык уездiк бвлiмдерiнде жэне кейбiр кецестк мекемелерде жогарыдан келiп тYCкен кагаздарды болыстарга жiберер алдында эдетте мусылман ттдерЫе аударатын, ал вз кезепнде твменнен жогарыга багытталган кужаттарды орыс тiлiне квшiретiн аударма бюролары уйымдастырылган. Ораздыц бул эрекетi бYгiнде ултымыз Yшiн ец взектi мэселенщ бiрi - мемлекеттiк тiлдi ю жYзiнде коргаумен накты айналысуыныц тамаша Yлгiсi.
Соцгы жылдарда гана шешiмiн тапкан тагы бiр мэселенi О. Жандосов сол кездщ взiнде-ак шешуге тырыскан. Дэлел, мусылмандар мейрамы Ораза айт пен Дурбан айт кезепнде мемлекеттiк кецселерде кызмет жасаушы мусылмандарды жумыстан босату жвнiндегi облыстык аткару комитетiне жiберген жедел хаты. О. Жандосовтыц усынысы нэтижесiнде кызмет жасаушы мусылмандар жогарыда кврсетiлген мейрамдар уакытысында жумыстан босатылып, оларга алдын ала жарты айлык жалакылары берiлетiн болган.
О. Жандосовтыц осы тустагы сан кырлы кызметЫщ бiр багыты ашаршылыкка ушыраган казак журтына квмек уйымдастыру болды. Осы мэселенi шешу жвынде О. Жандосов 1919 жылдыц 19 наурыз 10 сэуiр аралыгында вткен Жетiсу облысыныц II твтенше кецестер съезiнде свйлеген свзiнде «... Къргыздардыц материалдык хал-ахуалын квтеру мэселесiне токталмастан бурын, улттар арасында, накты жагдайда, кыргыздар мен орыстар арасындагы карым-катынаска токталу кажет: элеуметтiк тургыдан келгенде кыртыздар элi каналушылар жагдайында; кыргыздар кецес вкiметiн колдауда деген квзкарас всiрiлiп айтылган; кыргыздар кецес вюметЫ оныц идеялык негiзiнде мойындаган жок, тек YPкiп-корыкканнан, вз вмiрлерiн сактап калу максатында гана; ал болып жаткан окигалардыц мэнiн тYсiнiп, кабылдау вте киын немесе тiптен мYмкiн емес; олар революцияныц алгашкы кезецЫдеп эртYрлi отряд мYшелерiнiц зорлык-зомбылыктарынан вте Yркiп калган... Сондыктан кыргыздардыц экономикалык жагдайын квтеру
мэселеан айтпастан бурын, орыс-кыргыз карым-катынасын реттеу кажет»1, -деп ашык айтты.
Мiне осы максатта ол 1919 жылдыц маусым-шiлде айларында Шамалган, Жайылмышы, Верный, Токмак, ^аргалы, ¥зынагаш, Бидалы жэне КYртi уездерЫе iс-сапарfа шыгады. Осы кeшпелi комиссия жумысында О. Жандосов улттык салт-дэстYPдi жакын бiлетiндiгiн тагы кeрсеттi.
1с-сапар барысында ^аргалы уезЫщ Yлкенсаз атты жерiнде О. Жандосов «Верный уезЫщ «атка-мЫерлерЬ> мен халык адамдарыныц» съезЫ eткiзедi. Жиын соцында сeйлеген Жандосов «...Осында айтылгандарды ертелi-кеш естерНзге тYсiрiп, eзгелерге уктыруга, eздерiцiз iске асыруга эрекет жасайды деп сенемiз. Фздер Yшiн тар жол, тайгак кешуде кайырылып карап бастарыцызды костык. Ескткт калдырып, жацалыкка бет буруга шакырдык. ^азак-кыргыздыц жалпы бухара жумысшы халкы сiздерге («атка-мiнерлер» айтылып отыр - Г.Н.) газ тiгiп карап отыр. Сол бауырларыцызды икемдеп ел катарына косыцыздар. Халык турмысыныц калай боларыныц бiр ушы сiздерге байланысты. Олар элi де болса eз беттерiмен iс бастап кете алмайды. Олар эрюмге сенгiш, эрюмнщ тiлiне ерпш. Адаспауына бас, кeз болыцыздар. Бурынгыдай мынау тeре, мынау султан, мынау бай деме^здер. Тiзе тецдкке жеткен заман. Аласа-бик, кYштi-нашар жок. Жалпы адам баласыныц дэрежесi бiр болган уакыт. Буларды сiздер тYсiнiцiздер, олар тYсiнсiн...»2, - деп атка-мЫерлерге, халык арасынан шыккан беделдi адамдарга сенiм жYгiн артты. Дэлiрек айтсак еш бYкпесiз, ашык сeйлеген Ораз eз колдаушыларын тапты. Ол аткамЫерлердщ уездiк съезiн уйымдастыру аркылы ею мэселенi шештi. Бiр жагынан, оларга (аткамiнерлерге) пролетарлык революция идеясын тYсiндiру; екiншi жагынан, аткамiнерлер мен тургындардыц кедей бeлiгi арасындагы карым-катынастыц шиеленесуЫен сактау.
^ызметЫщ екiншi кезецЫе - саяси арпалысу жэне карсыластарымен eзара арбасу тэн. Бул Ораздыц ^азак 9лкелiк партия комитетЫщ хатшысы кызметЫ аткарган 1925-1927 жылдар аралыгын камтиды. Бул тек Ораздыц жеке басы Yшiн гана емес, бYкiл казак халкыныц тагдыры Yшiн мацызды, оныц eзектi де eмiрлiк мэселелерi ^н тэртiбiне койылган жэне шешiлген жылдар едк Осы жылдары оныц аткарган жауапты кызметi эрi Коммунистiк Орталыкка сенiмi оны саяси адасушылык сокпагына да тYсiрдi. Бiрак, бiздiц ойымызша, бул кубылыс узакка созылган жок. От ауызды, eткiр тiлдi Ораз халык арасында зор беделге ие болып, бiрак eзiнiц еркiн ойлы, талап койгыш жумыс эдiсiнiц салдарынан акыры республикалык саяси басшылык катарынан аластатылды.
О. Жандосов коfамдык-мемлекеттiк кызметЫщ келесi белец - халык агарту саласында да ынта-жiгермен белсене аткарды. Бул уакытта, ягни 1928-1933 жылдарда, негiзiнен, окытушылык жэне гылыми-агартушылыкпен шугылданып, бул салада да eзiндiк iз калдырган Ораздыц саясаттан аулактаганын, eз пiкiрiн сактана айтканын, ацысын ацдаган, саяси кайраткер болып калыптасканын кeремiз. Дэл осы халык агарту комиссары кызметЫде жYрiп А. Байтурсыновтыц «Практическая грамматика», I. ЖансYгiровтыц «Малта - балалар ютапшасы», Ж. Аймауытовтыц «Кемтр мен шал», «Кeк eгiз» ютаптарыныц жарык кeруiне мурындык болды.
Ораз Жандосов Алаш козгалысына тiкелей катыспаса да, оныц идеясын жэне концепциясын жузеге асыруга атсалысканын кeремiз. Ол А. Байтурсынов, Ж. Аймауытов, М. Жумабаев, М. Эуезов тэрiздi осы козгалыс мYшелерiне жакын болып, кандай жауапты кызметте болса да, оларга жагдай жасауга,
1 Алматы ОМА, 489-^., 1-т., 5-ic, 76-77 пп.
2 Алматы ОМА, 361-^., 1-т., 89-ic, 43- пп.
олардыц б^мЫ халык 1^ддеане кызмет жасатуга колынан келгенше кемектестк М. Жумабаевтыц «Токсанныц тобы» толгау елецЫщ баспасез бетiнде жариялануына бiрден-бiр себепкер болган да Ораздыц езк
1928 жылы М. Эуезовтщ туткындалган «^азак эдебиетi тарихын» жарыкка шыгару туралы ^азак eлкелiк партия комитетЫщ Yгiт-насихат бeлiмiне хат жолдаган. Сонымен катар, Т. Шонановпен бiрге 1916 жыл туралы естелiктер жинагын шыгаруга ат салысты. Бiрак жауапсыз калган хат пен жарык кермей калган жинак тагдырына сол кезецде билк курган коммунистiк партия шенеунiктерi кiнэлi едi. Жeргегiнде туншыктырылган мундай бастамалар Ораздыц мемлекеттiк жэне когамдык кызметЫде кеп болды. Оныц тагы бiр мысалы - ТYркiстандаfы ^ожа Ахмет Яссауи мештн калпына келтiрудi колга алуды усынып ТYркiстан аудандык партия комитетЫе жазган хаты.
Ал 1931 жылы Мемлекетт кeпшiлiк кiтапхана директоры кызметiн аткарып жYргенде, кудалауга тYсiп абактыга отырып шыккан Мухтар Эуезовке осы кiтапхана кызметкерлерiн, оган аса кецт бeлiп, ыждаhаттылыкпен кызмет етуге шакырган. Мiнеки, бул оныц азаматтыгыныц, терец ойлап, болашакты кере бтгендИнщ тагы бiр дэлелi дер едк.
О. Жандосов елiмiздегi алгашкы арнаулы бiлiм беретiн орта жэне жогары оку орындарыныц ашыла бастауына белсене араласты. Ол республикамыздагы туцгыш университета (1930 жылдан бастап ^азак педагогикалык институты деп аталган оку орнын) ашу iстерiмен айналыскан уйымдастыру бюросына басшылык еттi. Ол ^азакстан Халык комиссарлар Кецеанщ 1928 жылы 10 маусымда еткен мэжiлiсiнде «Алматы каласында ^азак мемлекеттiк университетiн уйымдастыру туралы» баяндамасында ^азак мемлекеттiк университетiн Yш факультеттен (педагогикалык, ауылшаруа-шылык, дэр^ерлк) куру жэне 1928 жылдан 1 казанынан бастап педагогика факультетiн ашу, ал ауылшаруашылык факультетiн 1929 жылдыц 1 казанынан ашуды усынды.
О. Жандосов университеттщ материалдык-техникалык базасын ныгайту, оларды маман-муfалiмдермен камтамасыз ету мэселелерiмен гана шугылданып койган жок, ол ^азак мемлекеттiк университетЫщ 1928 жылгы 26 KыркYЙекте кабылданган №5 буйрыгы бойынша алгашкы кабылдау комиссиясыныц терагалыгына сайланган. О. Жандосовтыц eзiне жYктелген болашак мамандар тацдауга байланысты мацызды iстi кандай дэрежеде аткарганын, алгашкы университет тYлектерiнiц ортасынан шыккан кептеген енеркэап басшылары мен галымдардыц жемют кызметi керсете алады. Ол казак университет^ мамандармен камтамасыз ету Yшiн Ташкент жогары оку орындарынан бткт профессорларды, С. Асфендияров, Х. Досмухамедов, А. Байтурсынов, 9. Ермеков сынды казак зиялыларын жумыска шакырган. Сонымен катар, ол жаца университеттi оку эдебиеттерiмен камтамасыз ету Yшiн Мэскеу, Ленинград калаларына арнайы eкiлдер жiбертiп, курал-жабдыктар алдыртуымен де айналыскан.
1933 жылдыц тамыз айынан Ораз Жандосов партия жэне кецес кызметiне кайта оралды. Бiздiц ойымызша, О. Жандосовтыц партия жэне кецес кызметiне кайта оралуы ^азакстан 9лкелiк партия Комитет басшысыныц eзгеруiмен тыгыз байланысты. Сейтт, шыц мен шыцырау арасындагы eмiрiнiц соцгы жылдарында (1933-1937 жылдар аралыгы) аудан, облыс басшысыныц партиялык жэне кецестк кызметтерiн аткара жYрiп, ол ез халкына жан-тэнiмен кызмет ютейтЫ тарихи тулга екенiн дэлелдедi.
Ол ею рет партиялык жазалауга ушыраган. Оныц алгашкысы - 1924 жылы, екiншiсi - 1935 жылы болды. Соцгы 1935 жылы № 1126359 партиялык билетЫ
1933 жылдыц желтоксанында жогалтса да, дер кезЫде бул жайлы партия комитетЫе хабарламай жYргенi Yшiн Алматы калалык партия комитетi «партиялык билеттi сактаудагы салактыгы Yшiн О. Жандосов жолдаска сeгiс жариялаган»3. Б1здщше, Ораздыц коммунистiк партия саясатына ^мэнмен караганын осы мысалдар ацгартып тургандай. Егер 1935 жылы партиялык кужаттарды тексеру науканы болмаганда, мYмкiн Ораз да баска шешiмге келер ме едi?!
Ораз Жандосов 1937 жылдыц 31 шiлдесiнде камауга алынган, бiрак «халык жауы» рет1нде кудалауга 1937 жылы емес, одан ^п ертерек 1929 жылы А. Байтурсынов, М. Жумабаев, Ж. Аймауытовтар туткындалганда-ак, ягни кызыл комиссарлардыц «кара» т1з1м1не ерте т1нген деген тужырымга келд1к. А. Байтурсынов 1с! бойынша тергелген куэгер 6. Байдтдин: «...Партияныц 6ес1нш1 конференциясына арналган жер мэселес1 жeнiндегi тезистерд1 Жандосов eзi жазып шыкты. Сол тезистщ бiр данасын маган берт, eз ойымды бiлдiруiмдi, пiкiр айтуымды сурады... Бесiншi конференция карсацында Жандосов пэтерЫде ултшылдардыц бiрнеше рет бас косуы eттi. Бесiншi конференция тезистерЫ eццеп жетiлдiру iсiне Сэдуакасов, Бeкейханов белсене араласты»4 деп кeрсеткен. 1929 жылы ашык турде жазаланбаганымен, Ораз Жандосовтыц республикалык баскару органынан аластатылуы жогарыда келтiрiлген фактiлерге байланысты болса керек. Осыган тагы бiр дэлел, Ораз Жандосовтыц халык агарту комиссары кызметшен босатылуы (1929 жылдыц маусым айы) мен жогарыдагы тергеу уакытыныц (1929 жылдыц маусым-шiлде айлары) осы мерзiмге дэл келуi. Тагы бiр мурагат дерегiне жYгiнсек, 1929 жылы 13 маусымда Крайком мYшелерiн тексеруге курылган арнайы комиссия О. Жандосовтыц партиялык кызметЫ талкыга салганда «Тексеру жYргiзiлген мезгiлде -Крайком бюросыныц мYшесi, туракты жумысы жок, себебi КазГУ-де
с;
окытушылык жэне гылыми жумыска дайындалуда»5 деп ^рсе^лген.
1937 жылы 19-24 акпан аралыгында eткен Алматы БК(б)П облыстык комитетЫщ Х пленумында облыстык аткару комитетЫщ кызметi сынга алынды. О. Жандосов осы пленумда сeйлеген сeзiнде: «... брине, Кисилев жолдас кeрсеткендей, облыстык аткару комитет нашар жумыс ютеуде. Менщ айтпагым, бiзде кемшiлiктер баршылык, эрине олар жеке менщ басыма да катысты. Сондыктан бул кемштктер Yшiн жауапкершiлiк менщ мойнымда. Облыстык комитет хатшысы Кисилев жолдас пен облыстык комитеттщ кейбiр мYшелерi де облыстык аткару комитетЫщ жумысына канагаттанбауда. Мен бул жагдайды тYсiнемiн. Бул зацды канагаттанбаушылык, себебi, iс жYзiнде кемшiлiктер баршылык...»6 - деп гарсеткен. Ал айтылган кемшiлiктерге келетiн болсак, оныц бiрi - партиялык кудалауга тYCкен Гайсин атты азаматты жумыска кабылдагандыгы едi. Мiнеки, осылай О. Жандосов жок кемшiлiктердi мойындауга, жолдастык кeмек кeрсеткенi Yшiн жауап беруге мэжбYP болды. Кeп узамай осы жылдыц 29-31 наурыз аралыгында eткен облыстык партия комитетiнiц Х1 пленумында Ораз Жандосовка кeсемшiлдiкке, жагымпаздыкка бой урды деген кYнэ тагылды. Осы пленумда сeйлеген СYгiров: «... Орталык комитеттiц архивiнде жэне бюро мэж^анде О. Жандосов казактардыц eз туган-туыстарын тартатын (жумыска - Г.Н.) дэстYрi туралы сeз еттi. Жандосов жолдастыц бул мэлiмдемесi кем дегенде зиянкестке жатады. «Правда»
3 КР ПА, 8-к., 1 -т., 258-ic, 187 п.
4 КР ПА, 141 -к., 1-т., 692-ic, 11 п.
5 КР ПА, 141-к., 1-т., 485-ic, 118, 25-26, 131-132, 144-146 пп.
6 КР ПА, 8-к., 1-т., 615-ic, 113-134 пп.
газетЫщ бар орыс халкын обломовшылдыкта юнэлаган Бухаринге катысты айтканын ескерткiм келедi. Жандосов мэлiмдесi осыган келмей ме?!»7 - деп юнэ такты. Ал оныц ойын келес сейлеген Кебеков былай жалгастырды: СYгiров жолдастыц айтканын толыктыргым келедi. О. Жандосов жагымпаз. Оныц сейлеген кездерЫен негiзiнде бiлгiрлiк жок, эрi митинплк сипатта жэне «жасасыны» кeбiрек».
Керiсiнше, кашанда кателiктердi ашып айтып сынга алуга шакырып отыратын Ораз Жандосовка катысты мундай огаш сын шындыкка ешбiр жуыспайтын едi. Оныц Yстiне, мурагат деректерiмен таныса отырып, бул кудалаудыц адал эдiстермен жYргiзiлуiне жоспарлы тYPде касакана уйымдастырылган саяси наукан екенiн кере аламыз. МYмкiн осындай негiзсiз кiнэ тагылуларга байланысты болар, О. Жандосов 1937 жылдыц 1 сэуiрiнен бiр айлык демалыска кетед^. Бiрак буган карамастан кiнэ iздеу, каралау процессi толастаган жок. «О. Жандосов мэселеа» 13 сэуiрдегi орталык комитеттiц бюро мэжiлiсiнде жэне мамыр айыныц 26 еткен облыстык партия комитетЫщ XIII пленумында тагы каралып, тагы да караланды9.
1937 жылдыц 29-30 мамыр аралыгында еткен Алматы облыстык партия конференциясында АОАК терагасы О. Жандосовтыц кандидатурасы облыстык партия комитет мYшелiгiне осыдан бурын жау ретiнде «эшкереленген» зиянкес агасы мен байланысты болганы жэне жагымпаздыкты дэрiптегенi Yшiн eткiзiлмеген10. Осыдан кеп узамай осы 1937 жылдыц 3 маусымында Алматы облыстык партия комитетЫщ пленумы «... Бiзде облыстык аткару комитетiнiц терагасы О. Жандосов екен белгiлi. Онша жаксы жумыс ютемегеы де барлыктарыцызга мэлiм. Оны жумыстан босату туралы усыныс бар»11 - деп, Ораздыц жумысын жан-жакты партиялык, кецестiк талкылаудан eткiзбей-ак, Yстiрт те шугыл карар усынды. Осы маусым айыныц басында еткен Казакстанныц коммунист партиясыныц I съезiнде 9лкелiк Комитеттщ есебi бойынша баяндамашы Л. Мирзоян: «Ораз Жандосовты Алматыдагы екiжYЗдi жаулардыц» катарына жаткызып, тiптен «... Бул жаулар узак уакыт бiздiц кырагылылыгымызды алдап, бiздiц керсакырлыгымыздан эшкереленбей келдЬ> деп керсеткен12. Бiрак бул кезде оны камауга алып, тiкелей жазага тартуга элi де болса кажетт материалдар жеткiлiксiз болган тэрiздi.
1937 жылдыц 28 маусымында облыстык партия комитетЫщ бюро мэж^анде «О. Жандосов жолдастыц жумысы туралы» мэселе ^н тэртiбiне койылып, ол ТYрген (Каракемер) селосындагы жумысшы факультетiнiц директоры болып тагайындалады13. Бул кызметтi Ораз шамамен ею-ак ай аткарган. Олай дейтiнiмiз «1937 жылдыц 1 кыркYЙегiнде ТYPген педагогикалык жумысшы факультетiне директор болып Сарсенов Ж. жолдас
14
тагайындалган»
Бiз мурагат деректерiн талдай келе, Ораз Жандосовтыц болашак урпакка енеге боларлыктай eмiр кешкенiн байкаймыз. 9рине, бул eмiрде тарихтыц жыкпылды да тартысты тар сокпагында асыра сттеу куралына айналган, большевиктiк даурыкпа саяси наукандар тулгасы болган, жалган саяси сеым жетегiнде адаскан жэне осы багытта кейде кYштеу эдiстерi де ецбекшiлердi
7 КР ПА, 8-к., 1 -т., 625-iс, 128, 136 пп.
8 КР ПА, 8-к., 1 -т., 631-ю, 54 п.
9 КР ПА, 8-к., 1 -т., 628-ю, 18 п., 631 -iс, 97-98 пп.
10 Казахстанская правда, 1937. 1 июня.
11 КР ПА, 8-к., 1 -т., 598-ю, 9 п.
12 Отчет Крайкома КП (б)К на первом съезде КП (б)К. Доклад Мирзояна 6 июня 1937 года // Казахстанская правда. - 1937. - 8 июня.
13 КР ПА, 8-к., 1 -т., 632-ю, 113 п.
14 КР ПА, 8-к., 1 -т., 633-ю, 83 п.
бакытка жеткiзедi дегенге иланып, Голощекин тэрiздi б1ржакты саяси кайраткер тeцiреriне кiрген тустары да бар.
Буларды, бiздщ ойымызша, тарихтан жасыра алмаймыз, мундай олкылыктар кейiнгi урпакка сабак болуга тиiс. Ягни, тэуелаз Казакстан кайраткерлерi бул жагынан да О. Жандосов eмiрiнен Yйренiп, оныц саясат кыспагындагы ауыр тагдырыныц кателктерЫ кайталамауга тиiс. О.Жандосовты сынай отырып, одан Yйренейiк.
Дегенмен де, «тогыз ауыз сeздщ тобыктай тYЙiнiн» айтар болсак, О.Жандосовтыц голощекиндiк ат тебелЫдей партиялык азшылыкка жасаган кызметiнен гер^ оныц eзiнщ туган елiне сщрген ецбеп, кызметi элдекайда аукымды да келемдк Осыган назар аударганымыз жен. Сондыктан да, оныц тарихи тулгасы ецселi болып кала бермек. Оныц когамдьщ-саяси тулгасы сондыктан да коммунист партия уйымдастырушысы ретiнде емес, отаршылдык пен эдiлетсiздiкке карсы кYрескер, ойлы устаз, парасатты басшы жэне iзгi ниеттi бастамалар мен Yлкен элеуметт eзreрiстердщ басы-касында жYрген ел жанашыры, халкын алга бастаган eз ултыныц тeл азаматы ретiнде сипатталуы жэне курметтелуi тиiс деп ойлаймыз. Бiз болашакка сенiммен карау Yшiн eткен тарихымызды тануымыз керек. О. Жандосов кызметЫщ эдiл багасын сол кездщ eзiнде-ак халыктыц eзi бердi. Буган Нурила, Жамбыл Жабаев, Кенен 6зiрбаев сиякты халык акындарыныц О. Жандосовка арнаган арнаулары дэлел. Кенен 6зiрбаев:
«Оразжан серкес едщ Жетюудыц,
Жасыцнан талаптанып оку кудыц» - деп жырласа,
Жамбыл Жабаев:
«...Кара болсац кара бол, ханнан аулак, Кедейдщ сeзiн айттыц, дауын даулап. Кара кылды как жарып жYрсец егер, Багыц eсiп кетерсщ, отын лаулап!» - деп жырлаган екен. О. Жандосовтыц кYPделi эрi тагылымды гумырын зерттеу - ултымыздыц eткен жолын, eзiмiздi eзiмiздщ жете танып - бiлуiмiзге кeмектеседi. Кезiнде коммунист идеологияныц дара Yстемдiгi дэуiрiнде бурмаланган О. Жандосов сынды iрi ^рескерлер туралы шындыкты калпына кел^рудщ тарихымыздан дурыс сабак алуга eз септИн тигiзерi анык.
