Научная статья на тему 'Тарихи жады кеңістігіндегі Алаш қозғалысы (Қазақстан Республикасы Президенті Мұрағаты материалдарына деректанулық және археографикалық шолу)'

Тарихи жады кеңістігіндегі Алаш қозғалысы (Қазақстан Республикасы Президенті Мұрағаты материалдарына деректанулық және археографикалық шолу) Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
206
33
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
мұрағат дереккөздері / естеліктер / Алаш тарихы / құжаттар жинағы. / archival sources / memoires / history of Alash / collection documents.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Әлімғазинов ҚайРат, Чиликова Евгения, Уалтаева Алтын СлямкайДаровна

Мұрағатшылардың құжаттарды жариялау жұмысының нәтижесінде зерттеушілерге ХХ ғасыр басындағы тың дереккөздер, оның ішінде Алаш қозғалысы тарихына қатысты материалдар қолжетімді болып отыр. Мақалада ҚР Президентінің Мұрағатында сақталған материалдар кешенін қалыптастыру ісіне шолу жасалып, жарияланған құжаттық жинақтардың мазмұны қарастырылған. Сондай-ақ Алаш партиясының қызметі мен Алаш зиялылары туралы мәліметтерді қамтитын сол дәуірдің естеліктерін ғана емес, қуғын-сүргінге ұшыраған Х. Досмұхамедұлы, М. Жұмабаев және т.б. ұрпақтарының бірнеше жылдардан кейін жазылған мемуарлық туындыларын талдауға баса назар аударылған.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Alash Movement in Historic Memory: Historiographic Overview of Sources from President’s Archive of Kazakhstan

As some more documents on Kazakhstan in the X20th century has been declassified, new historical evidence on the Alash movement are available for further scholarly inquiry. The authors overview the complex materials from the President’s Archive of Kazakhstan. The analysis is focused on the records of the processes and events relating to the establishment of the Soviet power made by the witnesses and commentators including those providing new information on the activities of the Alash party’s and Alash national intelligentsia. The authors also examine the memoires written several decades later by the descendants of K. Dosmukhamedov, M. Zhumabayev and other prominent figures who had been repressed by the Stalin regime.

Текст научной работы на тему «Тарихи жады кеңістігіндегі Алаш қозғалысы (Қазақстан Республикасы Президенті Мұрағаты материалдарына деректанулық және археографикалық шолу)»

Alash Movement in Historic Memory:

Historiographic Overview of Sources from President's Archive of Kazakhstan

DOI: 10.31551/2410-2725-2018-4-3-412-426 Alimgazinov Kayrat

Deputy Director of the Archive of the President of the Republic of Kazakhstan, Doctor of Historical Sciences. Republic of Kazakhstan, 050000, Almaty, Dostyk Avenue, 87Б.

Chilikova Yevgeniya

Head of the Department of scientific publication of documents of the Presidential Administration of the Republic of Kazakhstan. Republic of Kazakhstan, 010000, Astana, Mangilik El, 6 (Government House).

Ualtayeva Altyn Slamkaydarovna

Candidate of historical sciences, the Associated Professor, Leading scientific Employee of the Ch. Valikhanov Institute of History and Ethnology. Republic of Kazakhstan, 480021, Almaty, Shevchenko str, 28. E-mail: altyn.lazzat@mail.ru

Abstract. As some more documents on Kazakhstan in the X20th century has been declassified, new historical evidence on the Alash movement are available for further scholarly inquiry. The authors overview the complex materials from the President's Archive of Kazakhstan. The analysis is focused on the records of the processes and events relating to the establishment of the Soviet power made by the witnesses and commentators including those providing new information on the activities of the Alash party's and Alash national intelligentsia. The authors also examine the memoires written several decades later by the descendants of K. Dosmukhamedov, M. Zhumabayev and other prominent figures who had been repressed by the Stalin regime.

Keywords: archival sources; memoires; history of Alash; collection documents.

Тарихи жады ке^сппндеп Апаш козгалысы

(Казахстан Республикасы Президент Мурагаты материапдарына

деректанульщ жэне археографикальщ шопу)

6лiмfазинов Кайрат

тарих гылымдарыныц докторы, Казахстан Республикасы Президент Мурагаты директорыныц орынбасары. Казахстан Республикасы, 050000, Алматы ^ Достык дацг., 87Б.

Чиликова Евгения

Казахстан Республикасы Президент ЭюмшЛлп Кужаттардыц гылыми жариялануы бас^армасыныц басшысы. Казахстан Республикасы, 010000, Астана Мэцплк ел, кош. 6 ^юмет Yrn).

Уалтаева Алтын Слямкайдаровна

тарих гылымдарыныц кандидаты, КР БГМ FK Ш.Ш. Уэлиханов атындагы Тарих жэне этнология институтыныц ага гылыми ^ызметкерк Казахстан Республикасы, 480021, Алматы Шевченко кеш., 28. E-mail: ualtayeva_altyn@mail.ru.

Авдатпа. Мурагатшылардыц ^ужаттарды жариялау жумысыныц нэтижесiнде зерттеушiлерге ХХ гасыр басындагы тыц дереккездер, оныц iшiнде Алаш ^озгалысы тарихына ^атысты материалдар ^олжелмд! болып отыр. Ма^алада КР Президенту^ Мурагатында са^талган материалдар кешенiн ^алыптастыру iсiне шолу жасалып, жарияланган ^ужаттыщ жина^тардыц мазмуны ^арастырылган. Сондай-а^ Алаш партиясыныц ^ызмел мен Алаш зиялылары туралы мэлiметтердi ^амтитын сол дэу!рдщ естелiктерiн гана емес, |угын^рпнге ушыраган Х. Досмухамедулы, М. Жумабаев жэне т.б. урпа^тарыныц бiрнеше жылдардан кешн жазылган мемуарлыщ туындыларын талдауга баса назар аударылган.

ТYЙiндi сездер: мурагат дереккездерi; естелiктер; Алаш тарихы; ^ужаттар жинагы.

Движение «Апаш» в пространстве исторической памяти (источниковедческий и археографический обзор материалов Архива Президента Республики Казахстан)

Апимгазинов Кайрат

доктор исторических наук, заместитель директора Архива Президента Республики Казахстан, Республика Казахстан, 050000, г.Алматы, проспект Достык, 87Б.

Чипикова Евгения

руководитель отдела научной публикации документов Администрации Президента Республики Казахстан. Республика Казахстан, 010000, г. Астана, ул. Мэцплк Ел, 6 (Дом Правительства).

Уаптаева Алтын Спямкайдаровна

кандидат исторических наук, ведущий научный сотрудник Института истории и этнологии имени Ч.Ч. Валиханова КН МОН Рк. Республика Казахстан, 480021, г. Алматы, Шевченко, 28. E-mail: ual-tayeva_altyn@mail.ru.

Абстракт. В результате работы архивистов по рассекречиванию документов, исследователям становятся доступными новые массивы источников ХХ в., в частности по истории движения «Алаш». В статье дается обзор по формированию комплекса материалов, хранящихся ныне в Архиве Президента РК, раскрывается содержание изданных документальных сборников. Внимание уделено разбору не только воспоминаний очевидцев установления советской власти, в которых содержатся сведения о деятельности партии «Алаш» и алашской национальной интеллигенции, но и мемуарных произведений, написанных спустя несколько десятилетий потомками репрессированных Х. Досмухамедова, М. Жумабаева и др.

Ключевые слова: архивные источники; воспоминания; история Алаш; документальные сборники.

ЭОЖ/ УДК 93/94

Тарихи жады кенюлпндеп Алаш козгапысы (Казахстан Респубпикасы Президент Мурагаты материалдарына деректанульщ жэне археографикальщ шопу)

Юрюпе. КР ПрезидентУц Мурагатындагы кужаттар ХХ гасырдыц бiрiншi ширепнщ тарихын зерттеуде айрыкша деректанушылык кызыгушылык тудырады. Мурагаттыц сол кезендеп материалдарында тарихи фактiлер мен окигалар, сондай-ак еткен тарихка белгл бiр кезкарас калыптастыртан котамдык-тарихи режим туралы мэлiметтер сакталган. Осы туртыда сол дэуiрдH естелiктерi деректану жумыстарында айрыкша орын алады. Тоталитаризм дэурУц акпараттык субъективтiк жэне идеологиялык енiмi зерттеуштердН назарынан тыс калып келед^ аталган дереккездер Yлесi жеке баска катысты болса да, сол кезецнН жалпы жай-кYЙiн (Тартаковский 1967: 222), замананыц «рухы мен тынысын» беруге кабiлеттi, эрi еткенге замандастар кезiмен табиги кезкарас калыптастыруга (Волобуев 1997: 4) мYмкiндiк бередi. ХХ гасырдыц басындагы Казакстанныц котамдык-саяси ем1рУц эртYрлi кырларын зерттеуде аталган мурагат материалдары ашылмаган акпа-раттык элеуетке ие.

Зерттеу эдютерг Жарияланымныц эдiснамалык проекциясын феномено-логиялык тэсiл, ягни «еткен адамды тYсiнуге» талпыну аркылы тарихи факттер мен окигаларга интерпретация жYргiзу тэсiлi курайды. Казiргi деректану iсiнде аталган эдiснамалык мектептi А.С. Лаппо-Данилевскийдщ iлiмi усынган (Медушевская 1997: 72). Мурагат кездерiне шолу археографиялык жэне тарихнамалык тэсiлдерге негiзделген. Тарихи мэтiндердi зерттеуде логикалык,

тарихи-салыстырмалы талдау эдiстерi колданылды. Бул мурагат материал-дарын зерттеудщ проблемалык-бешмделген мiндеттерiнен туындады.

ХХ гасыр бас кезшдеп саяси тарих материапдарын жинау бойынша Партия тарихыныи кызметк Казан революциясы жэне БКП (б) тарихы бойынша комиссияны - Партия тарихын уйымдастырумен 1917-1920 жылдары окигалар куэгерлерУц естелiктерiн жинауга катысты жYЙелi жумыстар басталды. Орталык Партия тарихы 1920 жылы алдымен Халык оку-агарту комиссариаты жанында, кейiн 1921 жылы 1 желтоксаннан бастап БКП ОК (б)-де белiм кукыгында курылды. Бул органныц мiндетi «Казан революциясы мен тарихы... партиясына катысты материалдарды жинау жэне зерттеу» болды (Пролетарская революция 1923). Казан революциясы мен азамат сотысы тарихына катысты материалдарды жинау жэне оларды сактау талаптары кецес еюметЫ курушы В.И. Лениннщ пiкiрiнше, бул материалдар кецеспк Ресей туралы контрреволюциялык буржуазиялык етiрiктi эшкерелеуде негiзгi дереккез болып табылады (Вопросы истории1960). Больше-виктiк тарихты бас колдаушы эрi идеологi М.И. Покровский сонау 1920 жылдардыц басында-ак, 1917 жылгы революцияныц тарихын жэне одан кейiнгi болган окига-ларды большевиктердщ кезiмен жазу кажетппн айткан. Оныц пiкiрiнше, «С пролетарским периодом русской революции, грозит повториться то, что случилось с демократическим ее периодом. Историю движения 1905-1907 гг. описали не те, кто делал тогда революцию, а те, кто мешал ее делать. У нас есть меньшевистская история первого восстания русской народной массы против романовского режима, есть попытки кадетской истории, - а со стороны большевиков не было даже и попыток сколь-нибудь выдержанных и последовательных...» (Покровский 1922: 5).

Орталык Партия тарихы органыныц «Пролетарлык революция» журналы-ныц бiрiншi нем1рЫщ беттерЫде Комиссия атынан М.И. Покровский Партия тарихы сиякты орган болашак урпак Yшiн «еткеннщ аукымды дYниесiн» -коммунист партия тарихын сактау мЫдетЫ аткаруга кабтетт екендИн атап етт, Yндеу жасады. Бул ретте естелiктерге айрыкша кундылык берiлдi (Пролетарская революция 1917). Большевиктер партиясыныц тарихы туралы сез еткенде, кужаттарда кептеген жайттар керУс таппаганы айтылды. Мiне, осы жерде эаресе «сол кезецнщ психологиялык жэне эмоционалдык ауанын беретiн кез келген естелктер, сондай-ак колымыздагы жекелеген кужаттардыц тYсiнiксiз болуы немесе кате тYсiндiрiлуi мYмкiн сол тустагы байланыстар» кунды болып табылады. «Кужатты бiрнеше жылдардан кейiн колга алган адамдар емес, оныц калай туганын кергендер гана дэл оки алады» деп топшылагандар да болды. Yндеуде зерттеуштердщ ой топшылаулары быты-рацкы деректiк факттер «окиганы бiлмей жазганныц мемуары тэрiздi, бул жай мемуарлардан нашар керЫедЬ> делiнген. Мундай тужырым кейiнгi бiрнеше жылдары тарихи факттердщ шынайылыгы критерийлерЫщ бiрi окига куэгер-лерЫщ сезiмен оны терiстеу немесе растауга экелдi. Алгашкы пролетарлык тарихшылар ерекше назар аударган осы мемуарлар болашак естелiк авторла-рына мацыздылык бердi. Осыган орай тарихи окигаларга катысушы-ларды тарихи материалдар жинауга катысу талпынысын кYшейттi. Бул Yндеу естелiк-тердi жYЙелi жинаудыц бастамасы болды.

1. Партия тарихыныц Кыргыз бюросы БКП (б) Кыргыз обкомныц 1922 жылгы 20 желтоксандагы каулысымен уйымдастырылды1. Саяси козгалыстар мен партиялар тарихына, оныц iшiнде «Алашка» катысты естелiктердi респуб-ликадагы социалистiк курылыстыц карсыластары ретiнде большевизмнщ саяси

1 АП РК. Ф.139. Оп.1. Д.266а. Л.184а

Yлкен Алтай элемi - Мир Большого Алтая - World of Great Altay 4(3)2018 ISSN 2410-2725

оппоненттерЫщ идеологиялык диверсияларын эшкерелеу максатында кол-дануды жоспарланды.

^атысушыларга хаттар жiберiлдi, естелiктер тeцiреriнде кештер уйымдас-тырылды, Партия тарихы кызметкерлерi осы кешке катысушылардан «тергеу сухбатын» жYргiздi. «^атысушылардыц естелiктерiн осындай тэсiлмен жазу ец Yздiгi деуге болады, - делЫген редакцияда. - 9йткенi азаматтардыц кeбiсi дерлiк тартыншактыктыц, сеымаздктщ, ттт жай гана жаза алмауыныц салда-рынан eздерi ешкашан мундай естелiктер жазбас едЬ> (Гелис 1925). Сондай-ак казак елкеандеп революциялык окигаларга байланысты материалдар жинауга айрыкша гацт бeлiндi. Осыган байланысты ез естелiктерi мен материалдар жiберу eтiнiшiмен С. Сейфуллин, Н. Нурмаков, Т. Рыскулов, А. Асылбеков, О. Жандосов, Т. Эйтиев, Ю. Бабаев жэне тагы баскаларына жазба хаттар жолдан-

[...] В 1918 г. в июне из г. Омска приехал в г. Атбассар председатель областного комитета Алаш-Орды Джанайдаров Сеильбек с определенными заданиями Колчака для восстановления бывшего Атбассарского уездного исполнительного комитета Алаш-Орды. В восстановленный уездный исполнительный комитет Алаш-Орды были введены Джилкайдаров Ален (председатель), Ансагаев [Абылкасым] (член), Байгарин Казбек. Наряду с этим уездный исполнительный комитет Алаш-Орды своим решением в Атбассарскую уездную чрезвычайную комиссию Колчака выделил в качестве члена Джангазина Карима, а Баржаксина Ахмета назначил начальником уездной милиции [...]

1-сурет. Б. Антуаровтыщ «Алашордашылар Атбасарда» естелИнен Y3^i

2. Аталган кезенде б1ркатар кужаттык жинактар жарияланды: «^азакстан-дагы азамат согысы кезецЫен», «^азакстан ^азан онжылдыгына»2.

3. 1926 жылы карашада БКП (б) Казак елкел1к комитетЫщ Ill пленумында кабылданган «Алашорда тарихына» катысты кужаттар жинагын басып шыгару туралы шеш1м тарихи шеш1м болды. Пленумда Казакстанныц баскарушы партиялык кызметкерлер1 арасындагы топтармен кYрес мэселес1 карасты-рылды. Тарихшы мамандардыц тапшылыгына байланысты кужаттар жинагын курастырушы Yшiн партия кызметкерлер1 Н. Мартыненко (БКП (б) Казак елкел1к комитетЫщ Бас саяси-агарту комитетi мецгерушiсiнщ орынбасары) мен С.Сейфуллин (1926-1927 жж. БКП (б) Казак елкелк комитетЫщ Тарих партиясына жетекштк еткен) тартылды (Октябрь в Казахстане 1930).

Азамат согысы аякталганнан кейЫ С. Сейфуллин «Тар жол, тайгак кешу» тарихи-мемуарлык романын жазды. Бул туынды окигага катысушы ретiнде

ды (Красная летопись Туркестана 1923: 3).

ttuu. , , «Л-;,----------------------

" T ¿.

.... --- eitüa

с «w • • У ' " К

,С Ли**. ------ .

y*'f'rVi ■ ш уЛи»,««,.,, .¿W,»,

ei, ---Ic. MiW ■-VÜ'u'ii С

У

¿ju КРШМ;

- (»Л

f JZSt . ________..¿1^'а.е Л/j

»f* «It-f -re J'KK*** •

j .» ¿¿fr* ■■" -

АПРК. Ф.811. On.l. Д.З, 7. Рукопись.

2 АП РК. Ф.811. Оп.8. Д.130. Л.1

автордыц естелктерЫе непзделген. Туындыныц жекелеген тараулары 19221925 жылдары барысында «Кызыл Казакстан» журналында алгаш рет жарияланды. 1927 жылы кiтап болып жарыкка шыкты. Автор ютаптыц алгы сезЫде «Бул кiтапта Алаш туралы кеп эцпме айтылады. «Алаш» туралы эцпмелер айтылганда, элгi айткандай, сол Алашордада болгандарды айып-тамак ниетiмен айтылып отырган жок. Тек тарихи маглумат ретiнде гана баспа жYзiне шыксын деген оймен айтылды» дейдi. Тоталитаризм кезецЫдеп дереккездердi тарихи-деректiк сараптаманыц партиялылык кагидатына сэйкес Партия тарихы мемуарлар жазуга негiзiнен большевиктер тарапынан револю-цияга катысушыларды тартты. Алаш козгалысы катысушыларыныц естелiктерi мурагат топтамасында сакталмаган.

Соныц нэтижесiнде екi кiтап жарыкка шыкты: 1) А. Богачевтщ «Алашорда. 1917-1919 жж. Казакстандагы улттык-буржуазиялык козгалыс туралы кыскаша тарихи очерк» ецбеп. Очерктен белек бул ецбек 7 кужатты камтиды (1927 ж.); 2) Н. Мартыненконыц курастыруымен шыккан «Алаш» партиясыныц кызметiне жэне Алашорда мемлекетттИн куруга катысты кужаттар мен материалдар (1929 ж.). Аталган екi ецбек те кейiн сынга ушырады.

4. Жинакты курастырушылар арасында бiлiктi мамандардыц жетiспеушiлiгi жэне олардыц теориялык дайындыгыныц элсiздiгi естелiктердi дайындау жэне оны шыгару жумыстарына эсерiн тигiзбей коймады. Естелiктер жинактарында ецбек материалдарына кыскаша талдау мен сипаттама беретЫ редакцияныц алfысездерi мен авторлар тарапынан фактiлердi растайтын немесе терiстейтiн дереккездерге сттемелер берiлмедi. Кейде жинакта жарияланган материалдар сол факпге катысты баска материалдарга кайшы келдi. Партия тарихы бел1мдерЫщ алгашкы жариялаган материалдарында деректiк жэне мемуарлык дереккездер бiр катарга койылып, бiр-бiрiне тецеспртд^ соныц нэтижесiнде естелктер басым тYCтi. Мемуарлык дереккездердi колдану елдегi мурагат корыныц жаца калыптасуымен жэне кептеген кужаттар зерттеушiлерге белпаз болуымен байланысты болды. Соцгы жагдай жарияланган естелiктер бiр окиганы баяндау кезЫде кейде езара кайшы болуына себеп болды. Осыган орай жинактагы авторлардыц кезкарастарына катысты редакцияныц тYсiнiк-темелерi тарихи материалдарды бiлмеуiне байланысты бертмедк Авторлар-дыц окигаларга берген багасы окырмандарды шатастырды, оган коса жарияланган материалдар Yзiк-Yзiк сипат алды. 1930 жылдарга дейiнгi мате-риалдар шынайылыгыныц критерийi окырмандардыц (баяндалган окигалардыц куэгерлерi) пiкiрлерi болды. 1928 жылы Партия тарихы желiсi бойынша БКП (б) ОК-нщ Орта Азия бюросыныц каулысында аталган эпизодка катысушылар тобы аркылы партия тарихы жумыстарыныц негiзгi багыттарын еткiзу максат-тылыгына арнайы кецт белiндi3.

Осындай киындыктарга карамастан, Партия тарихыныц жергткт бюросы 1920 жылдардыц аягында кужаттык материалдардыц едэуiр корын жинады.

Кецестк билктщ алгашкы онжылдыгында жазылган естелктерге баян-далган окигалардыц еркiн бер^ тэн болды. Авторлар ой пайымдарыныц шектелмеуi революция жэне азамат согысы кезецЫде елдщ элеуметтiк-саяси емiрiнщ кейбiр кырларын (жергiлiктi халыктыц Ресейдегi революцияларга кезкарасы, азамат согысына катысу децгеш, казак халкыныц орыстармен ултаралык карым-катынастарыныц сипаты жэне т.б.) суреттеу кезЫде керiнген негiзгi багыттарды карастыруга мYмкiндiк бердi. Естелiктердi жариялау кезiнде непзп сыншы ретiнде сол тустагы окигалардыц куэгерi - езге мемуаршы шыкты.

3 АП РК. Ф.811. Оп.8. Д.130. Л.1

Естелiктердi сыни тургыдан талдау (Чиликова 2007: 23-33), архео-графия, сондай-ак болашак мемуаршыларга практикалык кецес беру бойынша (Сейфуллин 1975: 432) алгашкы гылыми макалалар 1920-1930 жылдар аралы-гында шыга бастады. Естелiктер авторларыныц берген мэлiметтерiне сыни тургыдан талдау жэне кел^ртген фактiлердi мурагат материалдарымен салыстырмалы талдау аталган мекеменi гылыми зерттеулер децгешне шыгарды, бул тарихи окигаларды тYсiндiру кезiнде обьективттктщ жогары децгей туралы айтуга мYмкiндiк бередi.

1930 жылдардан бастап, «Пролетарлык революция» журналында тарих-шыларга белгiлi И. Сталиннщ хаты жарияланганнан кейiн тарихи еткенге катысты пiкiрлер алуандыгы бiрте-бiрте жогала бастады. Партия уйымдары Л. Кагановичтщ айтуынша, «ец салмакты саланыц бiрi» тарих саласында жiберген кателiктерге байланысты тарихшылар мен мемуаршыларды айыптау процесiн карастыратын резолюция кабылдады (Правда Востока 1928).

«Жалган тарихшыларды» аныктау процесi казакстандык баспасез беттерiнде де керiнiс тапты. Мэселен, «Казакстан большевигi» журналыныц беттерЫде «Алашорда тарихы бойынша очерктер» жэне «Кецестердщ Жетiсудаfы алгашкы кадамдары» ецбектерЫдеп С. Брайнин мен Ш. Шафироныц идеялык устаным-дары айыпталды. Рецензенттердщ пмрЫше, авторлар «... казак букарасы Кецес жолындагы кYреске катыспады деп айыпталган», осылайша елкедегi алгашкы Кецестер кулактар болды деген «сафарлык теорияны» устанды (Культурное строительство в Казахстане 1965: 318).

©з естелiктерiн баяндау кезЫде редакциялар мен мемуаршылар каперде устайтын арнайы нускаулыктар пайда бола бастады. Осындай нускаулык-тардыц бiрi КР ПрезидентЫщ Мурагатында сактаулы. Ол «естелктер жазатын партия тарихы мен жолдастарга» арналган. Кужат екi белiмнен турады: 1) «Естелiктi калай жазу керек жэне партиялык уйымдар тарихына катысты кандай материалдар жинау кажет»; 2) «1917-1920 жж. кезец Yшiн мурагаттар мен газеттерден кандай материалдар iздеу керек» (Покровский 1933: 377). Нускаулык ережелердi басшылыкка алатын мемуаршылардан мыналар талап етiлдi: 1) алгашкы партиялык уйымдар кандай жагдайда жэне юмнщ баста-масымен пайда болганын баяндау (кадрлардыц келуi немесе орнындагы ойлар), оган не тYрткi болды; 2) уйымдар кандай жагдайда жэне юмнщ бастамасымен бiрiге бастады...; 3) алгашкы уйымдар мен одан жогары турган уйымдардыц накты пайда болган кYнi, накты жэне элеуметт курамы; 4) кандай мЫдеттер койылды жэне олар калай жYзеге асырылды; 5) партиялык уйымдардыц айналасындагы букарага эсерi кандай болды; 6) партиялык уйымдарда кандай кателктер жiберiлдi; 7) эсiресе А. Дутов пен А. Колчак билИ кезЫдеп астыртын жумыстар кезецiндегi (1918-1919 жж.) партия уйымдарыныц кYресiн насихаттау.

Осы сызбаны устана отырып, 1918 жылгы контрреволюциялык тецкерiске дейiнгi жэне контрреволюция талкандалганнан кейiнгi алгашкы Кецестердiц кызметЫ оц багалауы тиiс болатын. Кужаттагы есте калатын нэрсе - 6-тармак, онда большевиктер партиясына тэн когамдык-саяси емiр процестерiнiц балама тYсiнiгi алып тасталган. Оган коса, партияныц «бас желщен бас тартуын» баяндауды жэне керсетудi талап ету, аталган тармак «оппортунистер», «оцшылдар», сондай-ак «буржуазиялык улшылдар» сиякты эртYрлi тектегi саяси кудалауга езiндiк негiз дайындады. Осыган байланысты, шын мэнiнде, зацдык дэрежеге кетере отырып, езгеше кезкарасты болдырмады. Эскери кимылдарды суреттеу Yшiн мемуаршылар мына кашдаларды катац сактауы тиiс болды: 1) революциялык партизандык согыс кашан, кайда жэне калай пайда болды жэне оны кiм баскарды...; 2) ^рес калай дамыды, кандай ^штер болды, олардыц

улттык курамы, партизандык ^штердщ карулануы, карсы-ластыц артыкшылыгы...; 3) кетерiлiстiк партизандык ^штер канша уакыт турды...; 4) айналадагы ауыл шаруалары тарапынан кандай кезкарас болды, эсiресе жергiлiктi тургындар тарапынан...; 5) актардыц террорлык жекелеген кимылдарын суреттеу, олардыц большевиктердi жэбiрлеуi... Егжей-тегжейлi берiлген «нускама» автордан естелiктер жазуга шыгармашылык тургыдан келуiн талап етпедк Нускаулык сурактар тYрiнде курылган, оган жауап беру кезiнде большевиктер партиясыныц CYЗгiсi аркылы окигаларды «пайдалы» суреттеуге кол жетштдк Мундай естелiктер тоталитаризм дэуiрiндегi тарихи зерттеулер Yшiн деректанулык негiз курганы купия емес.

Кужаттыц екiншi белiмiнде келтiретiн фактiлердi аныктап, тексеруi Yшiн мемуаршыга кажет мурагат дереккездерiнiц накты тiзбесi берiлген. «Мурагат кужаттарынан: партиялык уйымдар мен жиналыстардыц шешiмдерiн, ецбек-шiлерге жасаган Yндеулердi (онда кецестiк билiк Yшiн ^рес, букараны жаулап алу..., меньшевиктердiц большевиктермен кYресi, жумыс салтын жаксарту бойынша шаралар) алуга болады». Кужаттардыц кажетт кездерiнiц тiзбесiнде баска саяси курылымдардыц кызметi туралы кужаттардыц жоктыгы мемуар-шыга фактiге баскаша кезкараспен карау мYмкiндiгiне жол бермедi, бул автор-дыц болып жаткан окиганы кабылдауына эсерiн тигiзбей коймады.

1931 жылы республикада КазЦИК жанынан Марксизм-ленинизм институты курылды (будан эрi - Институт). 1934 жылы Институт, Партия тарихы жэне БКП (б) Бiрыцfай партиялык мурагат филиалыныц базасында БКП (б) Казак елкелк комитетi белiмiнiц кукыгында Казакстан Маркс-Энгельс-Ленин институты курылды. Аталган институт партия тарихы жинаган кужат топтамаларыныц зацды мурагерiне айналды. 1927 жылы осынау мура жалпы келемi 4 мыц iс пен iрiктелмеген материалдардыц (газеттер, бюллетеньдер, баска да ресми партиялык басылымдар, естелiктер колжазбалары мен бiршама суреттер) 21 тецЫ курайтын 3 мурагат корын тYЗдi.

Кейiн «ауызша тарихты» жинау жумыстары токтатылды. Партия мурагаты секторы партия жэне комсомол уйымдарыныц, саяси белiмдердiц кужаттарын жинап, сактады, ецдедi; сураныс хаттар бойынша аныктамалар усынды, зерттеуштердщ дереккездерге колжетiмдiлiгiн уйымдастырды (негiзiнен жогарыда аталган институттыц кызметкерлерiне). Партияныц гылыми кызметкерлерi Yстем партияныц идеологтерi койган мiндеттерге сэйкес рево-люцияга дейнп казак зиялылары туралы контрреволюциялык ^шке табигаты бойынша кертартпа деген пiкiрдi жYЙелi тYPде калыптастырды. Сейтiп, жергткт казак букарасыныц мYДдесiне карсы шыкты. Мэселен, «Тарихшы-марксист» журналында С. Брайни мен Ш. Шафиро былай деп жазган: «Борьба с идеализацией алашского движения для полной ее успешности требует от марксиста-исследователя ленинского разграничения между верхушечным дви-жением и действительно массовым национально-революционном движении в Казахстане» (Пролетарская революция 1925).

1933 жылы желтоксан айында Институтта алашордашылардыц релi мен осы такырыптагы С. Брайнин мен Ш. Шафироныц «Алашорда тарихы бойынша очерктер» атты Yшiншi кiтабын талкылауга арналган жиналыс еттi (За большевистское изучение истории ВКП (б) 1938: 38). Оныц максаты - тарихи майданда «жецтюке ушыраган Алашорда екiлдерiне» теориялык тойтарыс беру. Шараныц стенограммасы саяси ыкпалдыц кемегiмен тарихи мэселеге ресми «ец дурыс партиялык кезкарас» калыптастырудыц Yлгiсi болды

Кызмет еткен жылдары Институт бiрнеше мэрте кайта курылды, соныц салдарынан оныц атауы мен багыныстылыгы да езгердi. 1994 жылы Кецес

Одагы Коммунист партиясы мурагаты корыныц белИ КР Президентi Мурага-тыныц курамына ендi. Оган дейiн кор Казакстан Коммунистiк партиясы Орталык комитет жанындагы Партия тарихы институтыныц Партия мурагаты секторы мен Казакстан Коммунист партиясыныц Алматы мурагатында сакталып келген (Большевик Казахстана 1935).

5. Осыган байланысты бYгiнде КР Президентi ЭюмштИнде 1905-1917 жылдардагы революциялык окигалар мен Азамат согысына катысушылардыц естелiктерi, сондай-ак КСРО, Казак КСР партиялык жэне мемлекетт мурагат-тарындагы Институт кызметкерлерi аныктаган ХVШ-ХХ гг кужаттардыц кешiр-мелерi сактаулы. Мемуарлардан белек корларда «М. Дулатовтыц ©скемен уезiндегi саяси жагдай туралы Алашорда екiметiне баяндама жазбасы» (1918); «Алаш» козгалысы еюлдерЫщ кызметi туралы ОГПУ мэлiметтерi (Э. Бекей-ханов, А. Байтурсынулы, М. Дулатов жэне т.б.); алаш-ордашыларды туткындау женiндегi телеграф эцгiмелердiц жазбасы (1922); Бакылау комиссиясы материалдарында алашордашылардыц тiзiмi, «Алаш» козгалысыныц кайрат-керлерi туралы мэлiметтер (Ж. Акпаев, Г. Элiбеков, А. Байтурсынулы, Э. Бекейханов, Х. Габбасов, М. Дулатов, С. Караттеуов, А. Кенжин, А. Козба-гаров, Р. Марсеков, Г. Токтабаев жэне т.б.) сакталган4.

Археографикалык кужаттар корын куру- КР Президентi Мурагаты Алаш партиясыныц кужаттары мен материалдары бойынша бiрнеше басылымдар дайындады. Кецестiк режим кезЫде «Алаш» партиясы мен казак комитеттерЫе катысты материалдар (1917-1918 жж.) зерттеуштер Yшiн жабык болатын. Сондыктан «Алаш козгалысы» кептомдык жобасы Yшiн кужаттарды iрiктеуде барынша мурагат мэлiметтерi кагидаттарын устанды. Такырыптар бойынша кужаттарды табылган жерiне карамастан, бiр басылымда жинактауга талпыныс жасалды: КР ПЭ, КР Орталык мемлекетт мурагаты, Алматы облыстык мемлекеттiк мурагаты, Шыгыс Казакстан облысыныц Казiргi заман кужаттамасы орталыгы, ¥лттык Кауiпсiздiк комитетiнiц мурагаты; Ресей Федерациясы мура-гаттары (РФ Мемлекеттiк мурагаты, Элеуметтiк-саяси тарих мурагаты), Ресей мемлекетт эскери-тарихи мурагаты, Томск облысы мурагаты. Ецбекке Мурагат материалдарымен катар мерзiмдi баспасез басылымдарыныц макалалары ендi.

«Алаш козгалысы» 4 томдык басылымыныц 1-томында козгалыстыц курылу себептерiн ашатын, казак халкыныц емiрiн калайша жаксартамыз деген улт зиялыларыныц iзденiстерiн, Ресей империясыныц емiрiн демократия-ландыру кYресiне катысуын, казак когамыныц ец прогресшiл кYштерiнiц шогырлануын, алаштыктардыц кепултты Ресей зиялыларымен демократиялык езара карым-катынастарын керсететiн 1901 жылдыц сэуiр айынан 1917 жылдыц желтоксан аралыгындагы кужаттар мен материалдар жарияланган. Сондай-ак «Алаш» партиясыныц багдарламасы берiлген.

2-томда Алашорда екiметiнiц ез максаттарын жYзеге асыруда (Казак автономиясын куру) кездескен киындыктар сипатталган. Актар козгалысы екiлдерiнiц арасында одактастар iздеу, Уакытша Сiбiр екiметiмен, Комыш, ТYPкiстан (Коканд) автономиясымен, башкурт улшылдарымен, Оралдыц эскери билiгiмен эскери-саяси одак жасау алашордашыларды кандас бауырларын елтiрген азамат согысыныц катысушыларын жасады. Сол кезецдеп больше-визмнiц идеологиялык Yстемдiгiн мойындаткан Кызыл эскердiц жецiсi олардыц Казак елкеан баскару женiндегi революциялык комитетпен, демек, кецестiк билiкпен одагына экелдк

4 АП РК. Ф.811. - Оп.4. -Д.205. - Л.234-238

3-томда КР Президент Эюмштт мен КР ^КК Мурагатында сакталган кужаттар басым, iшiнара Ресей Элеуметтiк-саяси тарих мурагатыныесей Элеуметтiк-саяси тарих мурагатыныц кужаттары кездеседк Том екi кiтаптан турады, ецбекке 1920-1938 жж. аралыгындагы кужаттар енген. Онда бас кезЫде кецестiк казак мемлекетттИ мен элеуметтiк-экономикалык курылымдар куру Yшiн кец тартылган, кейiн КСРО-да эюмштк-топтык баскару жYЙесi кYшей-ген кезЫде олардан бас тарткан казак зиялылары шогырыныц кайгылы тагдыры сипатталган. Оныц соцы алашордашыларды аяусыз жазалаумен аякталды. Томдагы кужаттардыц негiзгi салмагын сол тустагы элитаныц бiр-бiрiне жазган ашык эрi жабык арыздары курайды, сондай-ак республикадагы жагдайдыц дамуына байланысты партиялык жэне кецестiк органдардыц реакциясы мен саяси тактикасы туралы аукымды материалдар бертген. Аталган кезец бойынша жарияланган дереккездерге косымша республиканыц калыптасуы кезецЫде елдiц iшкi саяси дамуыныц табигаты мен сипатын толыгымен кайта куруга жол ашады.

Жинакта 1929-1932 жж. аралыгындагы тергеулердiц хаттамалары жария-ланган. Кужаттар арасында М. Эуезов пен Э. Ермековтщ хаттары бар. Хатта ОГПУ-дщ жэбiрiн керген хаттыц авторлары ез кезкарастарынан - «Алаш» партиясы идеологиясынан бас тартады. Коммунистер ез мYДдесiнен букара алдында бас тартуды оппозициялык партияларга карсы Yгiт-насихаттыц мацыз-ды белшегiне айналдырды. Оныц мэн букарага ыкпалы бар кандай болмасын топтыц белгiлi екiлдерiн кадагалау теттерЫ (бойсунушылык-пайдалылык-тиiмдiлiк типi бойынша катынастарды куру) калыптастыру болды. 1934 жылы М. Эуезов пен Э. Ермековтщ ез «кателктерЫ» мойындаган хаттары казакстандык баспасез беттерiнде жарияланды. БКП (б) Казак елкелк комитетiнiц корындагы мэтiндердi аныктаган курастырушылар сол тустагы мерзiмдi баспасездегi нус-каларымен салыстырды. Казакстанныц археогра-фикалык тэжiрибесiнде мундай тэсiл алгаш рет колданылды.

Казакстан Республикасы Президент Мурагатыныц корларында мына такы-рыптар бойынша кужаттар камтылган:

- Ресей Коммунист партиясыныц Кыргыз облыстык комитет^

- БYкiлодактык Коммунистiк партиясыныц Казак елкелк комитетi;

- БYкiлодактык коммунист партиясыныц Кыргыз облыстык бакылау комиссиясы;

- БYкiлодактык коммунистiк партиясыныц Орталык комитет жанындагы Уэкiлеттi партиялык бакылау комиссиясы;

- БYкiлодактык компартияныц Казак елкелк бакылау комиссиясы;

- Казакстан компартиясы ОК-нiц Саяси зерттеулер институты.

Соцгы 4-том Алаш козгалысын зерттеу мэселеане арналган. БКП (б) Казак елкелк комитетiнiц шешiмдерi, партиялык-кецестiк басшылардыц эртYрлi форумдарда жасаган баяндамалары, Казакстан Коммунист партиясы Орталык комитет жанындагы Партия тарихы институтыныц аныктамалары мен хаттары осы жинакка енген. Алаш козгалысыныц тарихына ресми кезкарастар тYзiлген аталган кужаттардан бiрiншi тарау курастырылды. Онда «¥лттык козгалысты зерттеу мэселес кашан колга алынды, кiмнiц бастамасымен жэне кiмдер зерттедi, оныц нэтижелерЫе билiктiц кезкарасы кандай болды» деген сурактарга жауап табуга болады. Екiншi тарауда 1933 жэне 1989 жылдардагы мэселелер бойынша конференциялар стенограммалары бертген. Бул конференциялар Казакстан КП ОК-нщ жумысын идеологиялык тургыдан камтамасыз ететЫ мекеме кабыргасында еткiзiлген. Партия тарихшыларыныц тужырымдаган кезкарастары ресми саналды. 1985 жылгы «кайта куру кезе-цiне»

дейн онымен ашык тYPде келюпеу ец кемiнде кэсiби тарихи кызметпен айналысу кукыгынан айрылуды бiлдiрдi.

Yшiншi тарауда 1918-2007 жылдар аралыгындагы мерзiмдi баспасез беттерiндегi макалалар iрiктелiп бертген. Жинакка Алаш идеяларына ниеттестiк таныткан тулгалармен бiрге, осы козгалыстыц екiлдерi жазган ыкшам да айкын материалдар енген. Олардыц арасында 1918-1937 жылдары жазылган макалалар басым, олардыц бiр белiгi - библиографикалык тургыдан сирек кездесетЫ материалдар.

1997-2000 жылдары мурагатшылар партия тарихыныц «ауызша тарих» тэсл бойынша материалдар жинау дэстYрiне кайта оралды. Жазулы мэтiнде «Кайгылы тагдырлар беттерi» (Брайнин 1934: 68) атты кiтапта жарияланган. Айрыкша жылнамага косымша ретiнде отбасы суреттерi берiлген. Тарихи дереккез ретЫде фотокужаттардыц барынша акпараттылыгын беру макса-тында курастырушылар ХХ гасырдыц бас кезiнде саяси еркiндiкке барган, сол Yшiн ез емiрiн курбан еткен улт зиялыларыныц жеке екiлдерi туралы акпаратты жан-жакты толыктырып беруге талпыныс жасаган. Нэтижесiнде ¥лттык мурагат коры кудалауга ушыраган Х.Досмухамедулы, М. Жумабаев, А. Сейггов жэне т.б. урпактарыныц жеке мура-гаттарынан алынган визуалды дереккездермен толыкты. Жарияланган мемуарлар ез кезепнде зерттеушiлерге мэселенi бил^ц кезкарасын керсететiн мурагат кужаттарын гана емес, кез кергендердiц естелiктерiн зерттеу аркылы дэстYрлi тарихи нарративтi ецсеруге мYмкiндiк бередi.

ХХ г алгашкы ширегiнiц тарихына катысты такырыптык кужаттык жинак-тармен катар КР Президент Мурагаты сол дэуiрдiц тарихи тулгалары бойынша басылымдар шыгаруды колга алды (Зулкашева 2009: 34). Жинактардыц алгашкылардыц бiрi 1937 жылы кугын^рпнге ушыраган, «Алаш» партиясыныц мYшесi Э. Элiбековке арналды. Бул ецбек Э. Элiбековтiц жеке корындагы кужаттары негiзiнде тYЗiлдi. Кужаттарды 2004 жылы мамыр айында Д. Конаев Халыкаралык коры бас директорыныц орынбасары, тулганыц шебересi Л. Сейфуллина мурагатка табыс еткен. Курастырушылар «Алаш козгалысы» ецбегiне енбеген кужаттарды жариялады, атап айтсак, БYкiлресейлiк жогары билiктiц жаца екiметiн - кецест билiктен елдi азат ету Yшiн кYреске арналган директорияны курган, 1918 жылы ^з мезгiлiнде Уфа мэж^анде табысталган, Казак елкесiн баскару жеындеп Эскери комитеттiц мYшесi Г. Элiбековтiц контрреволюциялык кызметi туралы орталык партиялык органга етiнiшi. Мундай тэубеге келу етiнiштерi мен хаттардыц кецестiк феномен большевик-тердiц келуiмен жазылды. Бурынгы партияластарга айтылган сындар билiк алдында адалдыкты керсету едi. Кужаттардан белек жариялангандардыц арасында Алаш козгалысы тарихын зерттеуштердщ назарын отбасы мурагатынан алынган суреттер кызыгушылык тудыратыны сезсiз.

«Тетенше комиссар» жинагында екi топтыц екiлдерi Э. Жангелдин мен Э.Бекейхановтыц карым-катынасын сипаттайтын кужаттар бар. «Революциядан кейiн баска да кептеген жануялар сек^ бiздiц YЙ iшiмiзде де бэрi ^рт езгердi: «кызылы» да, «агы» да. Тарих бетбурысында олардыц эркайсысы казак халкыныц еркiн де тэуелсiз болганын калады Олар ец алдымен ез мемлекетттИн куруды кездедi» - деп жазды Шыцгыс - Э. ЖангелдиннН улы, А. Кенжиннщ немересi (Грибанова, 2010: 33). Калыптаскан дэстYP бойынша БАК-тагы кужаттык басылым-дармен жумыс шецберiнде мурагатшылар фотокужаттар жинаудан бастайды. Мэселен, аталган басылымда 1921 жылгы КАКСР Кецес наркомы мYшелерiнiц белгл суретi жарияланган. Олардыц арасында А. Байтурсынулы мен Э. Элiбеков бар. Сондай-ак 1923 жылгы Кыртыз ЦИК жэне Кецес наркомы мYшелерiнiц ете сирек

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

cypeTi кездесед^ олардыц арасында К. Токтабаев пен А. Кенжин отбасыныц cypeTi бар (Ш. Жангелдиннщ жеке мурагатынан).

КР ПрезидентУц 6кiмшiлiгiнe Алаш тарихына катысты кужаттар курамы ез идеологиялык карсыластарыныц кызметЫ айыптаган партиялык баскарушы режим органдарыныц каулыларынан, ОГПУ, аныктамаларынан, 1920 жылдары мемлекетш кызметке уакытша кабылданган алашордашылдардыц жеке ^ерЫен гана емес, сондай-ак мемлекетш мурагаттардан кешipiлiп алынган мурагат дерек-кездepiнeн, мepзiмдi баспасез макалаларыныц кешлрмелерЫен, аталган дереккез-дермен жумыс icreyre руксат eтiлгeн тарихшылар осы мэoeлeлepдi талкылауга катысты мэжiлioтep, конференциялар мен децгелек YOтeлдep стенограммалары, хаттамаларынан, оныц iшiндe ец мацыздысы, Алаш козгалысы кайраткерлерУц отбасылык мурагатында сакталган фотокужаттардан турады.

«Алаш козгалысы» жобасында курастырушылар темeндeгiдeй кужаттар тобын жариялады (1-диаграмма).

1-диаграмма. Алаш козгалысыныц тарихына катысты кужаттар

Корытынды. Алаш тарихы жэне ХХ гасырдыц бipiншi шиpeгiндeгi улт зиялыларыныц тагдыры отандык тарихнамада езект мэселе болып кала бермек. Осыган орай зерттеулердН дepeккездiк базасына жэне бурын бeлгiciз болып келген мурагат материалдарын аныктап, оны гылыми айналымга eнгiзyгe кызыгушылык толастамай отыр. Осы туртыдан КР Пpeзидeнтi Мурагатыныц коры зерттеушш тарихшылар Yшiн кызыкты. Мурагатта сураныс жок мемуарлык дереккездердН eлeyлi Yлeci сакталган. Сонымен катар баска да жазба дереккездермен толыкты-рылган дэл осы eoreлiктep тарихи жумыстардыц гылыми мазмунын жацаша толык-тыруы мYмкiн эpi сол туста eлiмiздe болган кYPдeлi элeyмeттiк-cаяcи, паpтияiшiлiк жэне этносаяси Yдepicrepдi талдауга мYмкiндiк жэне кeшeндi тYciнiк бepeдi. Ол yh^

КР Президент Мурагаты басып шыгартан кужаттык жинактар фактологиялык база болып табылады.

2016 жылдан 6epi осы Алаш тарихына байланысты кептеген жумыстар аткарылып келедi. Алаш козгалысыныц 100 жылыдыгына орай КР Пpезидентi Аpхивi кызметкерлерУц катысуыменде кептеген iс-шаpалаp жYpгiзiлдi. Атап ететiн болсак:

- 9. Бекейхановтыц 150 жылдыына арналган «Еуразияныц тYpкi жэне мусылман халыктарыныц саяси кешбасшылары: тулгалар, идеялар, тагдырлар, ХХ гасырдыц басы» такырыбындагы халыкаралык fылыми-тэжipибелiк конференция болды.

- Алаш кайpаткеpi Асылбек Сейтовтыц кызы Клара Сейтовадан экесУц емipi мен кызметiне катысты естелiк жазып алынды.

- <^рюстан - тYpкi элемУц мэдени астанасы» iс-шаpасы аясында «Алаштану жэне музей» fылыми-тэжipибелiк конференциясы, сонымен катар «Алаштыц айбынды улдары» фотокеpмелеpi уйымдастырылды.

- «Тэуелаздк тагылымы: Батыс Алаш Орда тарихынан» атты такырыпта децгелек Yстел уйымдастырылды.

- «Алаш козгалысыныц тарихы КР Пpезидентi АрхивУц кужаттары мен материалдарында» такырыбында №165 мамандандырылган лицейнде дэpiс окытылды, жэне де Т. Рыскулов атындагы КазЭУ студенттеpiне дэрю сабактары жYpгiзiлдi.

- «Алаш козгалысы: тарихы, зеpттелуi жаца iзденiстеp», «Гасырлар тотысындагы Алаш идеялары», «Алаш - казактыц улттык тутастык идеясы» атты халыкаралык конференциялар уйымдастырылды.

- Аспандияр Кенжиннщ 130 жылдьиына арналган «Гасырлар тотысындагы тагдыр» атты еске алу кешi уйымдастырылды.

Корытылай келгенде, Алаш тарихы мунымен бiтпейдi, рухани жацгыруда. Алаш тарихы жалгасады. Рухани жацгыруда кешегi заман мен бYгiнгi заманныц тYЙген тэжipибесi, ол ез елЫ, туган жеpiн CYЮ, оныц керкеюЫе жол ашады, урпактар сабактастыгын одан эpi дамытады. Рухани жацгырудыц ел1м1здщ идеологиялык тipегi екенiне кецт аударгымыз келедi.

Эдебиеттер Ti3iMi/ Список литературы

1. Архив Президента Республики Казахстан. Путеводитель: справочно-информационное издание / Сост. Грибанова Е.М. - Алматы: Жет1 жаргы, 2001. - 164 с.

2. Брайнин С., Шафиро Ш. Против идеализации и управленческого понимания исторического прошлого алашского движения // Историк-марксист - 1934. - №2 (36) - С.68. Цит. по статье Садвокасовой З.Т. Дифференциация представителей казахской интеллигенции / Материалы Международной научно-практической конференции: Алаш и независимый Казахстан: преемственность идей и позиций. 21 ноября

2008. - Алматы: Абай атындагы Каз ¥П^ 2008.

3. В.И. Ленин и первые годы Советской власти // Вопросы истории КПСС (Москва). -1960. - №6.

4. Волобуев П.В. Вступительное слово // Революция и человек. Быт. Нравы. Поведение и мораль. -М.: РАН, 1997. - 223 с.

5. Грибанова Е.М. Обзор археографической продукции и справочно-информационных изданий за 1994-2010 гг. (СИФ1662) - Алматы: АП РК, 2010. - 33 с.

6. Гелис И. Как надо писать воспоминания // Пролетарская революция. - 1925. - №7.

7. Антропов П. Что и как читать по истории революционного движения и партии в Средней Азии. -Самарканд, 1929.

8. Зулкашева А.С. Приемы реконструкции текста на примере «Стенограммы заседания сектора истории КНИИМЛа 8-28 декабря 1933 г., посвященного контрреволюционной роли Алаш-Орды / Пути использования... Указ. соч. - С.34-48. Сборник документов (1916-1923). - Алматы: Print Express,

2009. - 228 с.

9. Источниковедение России. - М.: РГУ, 2015. - 702 с.;

10. Медушевская, Румянцева М.Ф. Методология истории: Учебное пособие. - М., РГГУ, 1997. - 72 с.

11. Казахстан к десятилетию Октября. Сборник статей и материалов. - Кызыл-Орда, 1927. - 76с.; Из истории гражданской войны в Казахстане. - Кызыл-Орда, 1927.; Октябрь в Казахстане. - Алма-Ата, 1930.

12. Красная летопись Туркестана. - Ташкент, 1923. - №1-2. - С.3.

13. Культурное строительство в Казахстане. Сборник документов и материалов. 1918-1932. - Т.1. -Алма-Ата: Казахстан, 1965. - 566с. - С.318.

14. Покровский М.Н. Противоречия г. Милюкова // Интеллигенция и революция. Сборник статей. - М.: Дом печати, 1922.

15. Покровский М.Н. Очередные задачи историков-марксистов // Историческая наука и борьба классов. Вып. 2. - М.-Л., 1933.

16. Авдеев Н. О научной обработке источников по истории РКП (б) и Октябрьской революции // Пролетарская революция. - 1925. - №1-2. - С.149-160.

17. Покровский М.Н. Двадцатилетие нашей первой пролетарской революции // Пролетарская революция. - 1924. - №11(34).

18. Минц И.И. Борьба за Советы (1918-1919) // Пролетарская революция. - 1927. - № 1.

19. Ольминский М.С. О мемуарах. // Из эпохи "Звезды" и «Правды». - М., 1921.

20. Пролетарская революция // 1923. - №8.

21. От истпарта // Пролетарская революция. - 1921. - №1.

22. Революция в Средней Азии. Сб.1. - Ташкент: Правда Востока, 1928.

23. Речь Кагановича на торжественном заседании, посвященном десятилетнему юбилею И.К.П. // За большевистское изучение истории ВКП (б)... - Москва: Политиздат, 1938.

24. Сейфуллин С. Тернистый путь - Алма-Ата: Жазушы, 1975. - 432 с.

25. Страницы трагических судеб: сб. воспоминаний жертв политических репрессий в СССР в 19201950-е гг. - Алматы: Жет1 жаргы, 2002. - 448 с.

26. Тартаковский А.Г. Военная публицистика 1812 года. - М.: Мысль, 1967. - 222 с.

27. Тартаковский А.Г. 1812 год и русская мемуаристика: Опыт источниковедческого изучения. - М.: Наука, 1980. - 312с.

28. Тартаковский А.Г. Русская мемуаристика XVIII - первой половины XIX вв.: от рукописи к книге. - М.: Наука, 1991. - 286 с.

29. Утепов Ш. О книгах Брайнина и Шафиро - «Очерки по истории Алаш-Орды» и «Первые шаги Советов в Семиречье»// Большевик Казахстана. - 1935. - №6. - С.87-91.

30. Чиликова Е.В. О первых публикаторах Советского Казахстана, изучавших историю движения Алаш / Пути использования и совершенствования современных научно-практических приемов и методов в работе с архивными материалами. Материалы республиканского учебно-практического семинара. -Астана, 2007. - С.23-33.

31. Чрезвычайный комиссар: к 125-летию Алиби Джангильдина. Сборник документов. - Алматы: Print Express, 2009.

Reference

Arhiv Prezidenta Respubliki 2001 - Arhiv Prezidenta Respubliki Kazahstan. Putevoditel': spravochno-informacionnoe izdanie 2001, Sost. Gribanova, EM, ZHeti zharny, Almaty, 164 s. (Archive of the President of the Republic of Kazakhstan. Guide: reference and information publication 2001, Comp. Gribanova, EM, ZHeti zharny, Almaty, 164 p). (in Rus).

Brajnin, SHafiro 2008 - Brajnin, S, SHafiro, Sh 1934, Protiv idealizacii i upravlencheskogo ponimaniya istoricheskogo proshlogo alashskogo dvizheniya, Istorik-marksist, №2(36). Cit. po stat'e Sad-vokasovoj, ZT 2008, Differenciaciya predstavitelej kazahskoj intelligencii, Materialy Mezhdunarod-noj nauchno-prakticheskoj konferencii: Alash i nezavisimyj Kazahstan: preemstvennost' idej i pozi-cij. 21 noyabrya 2008, Abaj atyndagy Kaz UPU, Almaty. (Brajnin, S, SHafiro, Sh, 1934, Against idealization and administrative understanding of the historical past of the Alash movement, Marxist Historian, №2(36). Cit. po stat'e Sadvokasovoj, ZT 2008, Differentiation of representatives of the Kazakh intelligentsia, Materials of the International scientific and practical conference: Alash and independent Kazakhstan: continuity of ideas and positions. November 21, 2008, Abaj atyndagy Kaz UPU, Almaty). (in Rus).

Lenin i pervye gody 1960 - V.I. Lenin and the first years of Soviet power, Voprosy istorii KPSS (Moskva) 1960, №6. (V.I. Lenin i pervye gody Sovetskoj vlasti, Questions of history of the CPSU (Moscow) 1960, №6). (in Rus).

Volobuev 1997 - Volobuev, PV 1997, Vstupitel'noe slovo, Revolyuciya i chelovek. Byt. Nravy. Povedenie i moral', RAN, Moscow, 223 s. (Volobuev, PV 1997, Opening remarks, the revolution and the people. Gen. Mores. Behavior and morality, RAN, Moscow, 223 p). (in Rus).

Gribanova 2010 - Gribanova, EM 2010, Obzor arheograficheskojprodukcii i spravochno-informacionnyh izdanij za 1994-2010 gg. (SIF1662), AP RK, Almaty, 33 s. (Gribanova, EM 2010, Overview of the

archaeological product and the reference edition for 1994-2010. (CM01662), AP RK, Almaty, 33 p). (in Rus).

Gelis 1925 - Gelis, I 1925, Kak nado pisat' vospominaniya, Proletarskaya revolyuciya, №7. (Gelis, I 1925, How to write memories, Proletarian revolution, №7). (in Rus).

Antropov 1929 - Antropov, P 1929, CHto i kak chitat' po istorii revolyucionnogo dvizheniya i partii v Srednej Azii, Samarkand. (Antropov, P 1929, What and how to read the history of the revolutionary movement and the party in Central Asia, Samarkand). (in Rus).

Zulkasheva 2009 - Zulkasheva, AS 2009, Priemy rekonstrukcii teksta na primere «Stenogrammy zasedaniya sektora istorii KNIIMLa 8-28 dekabrya 1933 g., posvyashchennogo kontrrevolyucionnoj roli Alash-Ordy, Putiispol'zovaniya... Sbornikdokumentov(1916-1923), Print Express, Almaty, 228 s. (Zulkasheva, AS 2009, Techniques of reconstruction on the example of the "Transcript of the meeting of the Department of the history of Knime 8-28 December 1933, dedicated to the counterrevolutionary role of Alash Orda, The use of... the Decree (1916-1923), Print Express, Almaty, 228 p). (in Rus).

Istochnikovedenie Rossii 2015 - Istochnikovedenie Rossii, RGU, Moscow, 702 s. (Source Studies of Russia, RGU, Moscow, 702 p). (in Rus).

Medushevskaya, Rumyanceva 1997 - Medushevskaya, Rumyanceva, MF 1997, Metodologiya istorii: Uchebnoe posobie, RGGU, Moscow, 1997, 72 s. (Medushevskaya, Rumyanceva, MF 1997, Methodology of history: a Training book, RGGU, Moscow, 1997, 72 p). (in Rus).

Kazahstan k desyatiletiyu Oktyabrya 1930 - Kazahstan k desyatiletiyu Oktyabrya. Sbornik statej i mate-rialov 1927, Kyzyl-Orda, 76 s. (Kazakhstan on the tenth anniversary of October. Collection of articles and materials 1927, Kyzyl-Orda, 76 p). (in Rus).

Iz istorii grazhdanskoj vojny 1927 - Iz istorii grazhdanskoj vojny v Kazahstane 1927, Kyzyl-Orda. (From the history of the civil war in Kazakhstan 1927, Kyzyl-Orda). (in Rus).

Oktyabr' v Kazahstane 1930 - Oktyabr' v Kazahstane 1930, Alma-Ata. (Oktyabr' v Kazahstane 1930, Alma-Ata). (in Rus).

Krasnaya letopis' Turkestana 1923 - Krasnaya letopis' Turkestana 1923, Tashkent, №1-2. (Red chronicle of Turkestan 1923, Tashkent, №1-2). (in Rus).

Kul'turnoe stroitel'stvo 1965 - Cultural construction in Kazakhstan. Collection of documents and materials. 1918-1932 1965, Alma-Ata: Kazahstan, T.1, 566s. (). (in Rus).

Pokrovskij 1922 - Pokrovskij, MN 1922, Protivorechiya g. Milyukova, Intelligenciya i revolyuciya. Sbornik statej, Dom pechati, Moscow. (Pokrovskij, MN 1922, Milyukov's contradictions, Intelligentsia and revolution. Collected papers, Dom pechati, Moscow). (in Rus).

Pokrovskij 1933 - Pokrovskij, MN 1933, The next tasks of historians-Marxists, Historical science and the struggle of classes, Vyp. 2, Moscow-Leningrad. (Pokrovskij, MN 1933, The next tasks of historians-Marxists, Historical science and the struggle of classes, Vyp. 2, Moscow-Leningrad). (in Rus).

Avdeev 1925 - Avdeev, N 1925, O nauchnoj obrabotke istochnikov po istorii RKP (b) i Oktyabr'skoj revolyucii, Proletarskaya revolyuciya, №1-2, S.149-160. (Avdeev, N 1925, On the scientific processing of sources on the history of the RCP (b) and the October revolution, Proletarian revolution №1-2, S.149-160). (in Rus).

Pokrovskij 1924 - Pokrovskij, MN 1924, Dvadcatiletie nashej pervoj proletarskoj revolyucii, Proletarskaya revolyuciya, №11(34). (Pokrovskij, MN 1924, The twentieth anniversary of our first proletarian revolution, Proletarian revolution, №11(34)). (in Rus).

Minc 1927 - Minc, 1927, Bor'ba za Sovety (1918-1919), Proletarskaya revolyuciya, № 1. (Mine 1927, The Struggle for the Council (1918-1919), Proletarian revolution, № 1). (in Rus).

Ol'minskij 1921 - Ol'minskij, MS 1921, O memuarah, Iz ehpohi «Zvezdy» i «Pravdy», Moscow. (Ol'min-skij, MS 1921, About memoirs, From the era of «Star» and «Truth», Moscow). (in Rus).

Proletarskaya revolyuciya 1923 - Proletarskaya revolyuciya 1923, №8. (Proletarian revolution 1923, №8). (in Rus).

Ot istparta 1921 - Ot istparta, Proletarskaya revolyuciya 1921, №1. (Ot istparta, Proletarian revolution 1921, №1 ).(in Rus).

Revolyuciya v Srednej Azii 1928 - Revolyuciya v Srednej Azii. Sb.1 1928, Pravda Vostoka, Tashkent. (Revolution in Central Asia. Sb.1 1928, Pravda Vostoka, Tashkent). (in Rus).

Rech' Kaganovicha 1938 - Rech' Kaganovicha na torzhestvennom zasedanii, posvyashchennom desya-tiletnemu yubileyu I.K.P., Za bol'shevistskoe izuchenie istorii VKP (b)... 1938, Politizdat, Moskva. (Kaganovich speech at a solemn meeting dedicated to the tenth anniversary of I. K. P., For the Bolshevik study of the history of the CPSU (b)... 1938, Politizdat, Moskva). (in Rus).

Sejfullin 1975 - Sejfullin, S 1975, Ternistyj put', ZHazushy, Alma-Ata, 432 s. (Sejfullin, S 1975, Thorny way, ZHazushy, Alma-Ata, 432 s). (in Rus).

Stranicy tragicheskih sudeb 2002 - Stranicy tragicheskih sudeb: sb. vospominanij zhertv politicheskih repressij v SSSR v 1920-1950-e gg 2002, ZHeti zhargy, Almaty, 448 s. (Page tragic fates: a collection of memoirs of victims of political repressions in the USSR in 1920-1950-ies 2002, ZHeti zhargy, Almaty, 448 s). (in Rus).

Tartakovskij 1967 - Tartakovskij, AG 1967, Voennaya publicistika 1812 goda, Mysl', Moscow, 222 s. (Tartakovskij, AG 1967, Military journalism of 1812, Mysl', Moscow, 222 s). (in Rus).

Tartakovskij 1980 - Tartakovskij, AG 1980, 1812 god i russkaya memuaristika: Opyt istochnikoved-cheskogo izucheniya, Nauka, Moscow, 312s. (Tartakovskij, AG 1980, 1812, and the Russian memoirs: the Experience of source study, Nauka, Moscow, 312s). (in Rus).

Tartakovskij 1991 - Tartakovskij, AG 1991, Russkaya memuaristika XVIII - pervoj poloviny XIX vv.: ot rukopisi k knige, Nauka, Moscow, 286 s. (Tartakovskij, AG 1991, Russian memoirs of the XVIII-th century: from the manuscript to the book, Nauka, Moscow, 286 s). (in Rus).

Utepov 1935 - Utepov, Sh 1935, O knigah Brajnina i SHafiro - «Ocherki po istorii Alash-Ordy» i «Pervye shagi Sovetov v Semirech'e», Bol'shevik Kazahstana, №6, S.87-91. (Utepov, Sh 1935, About books Brainin and Shapiro - «Essays on the history of Alash Orda» and «First steps of Soviets in semirech'e», Bol'shevik Kazahstana, №6, P.87-91). (in Rus).

CHilikova 2007 - CHilikova, EV 2007, O pervyh publikatorah Sovetskogo Kazahstana, izuchavshih is-toriyu dvizheniya Alash, Putiispol'zovaniya i sovershenstvovaniya sovremennyh nauchno-praktich-eskih priemov i metodov v rabote s arhivnymi materialami. Materialy respublikanskogo uchebno-prakticheskogo seminara, Astana, S.23-33. (CHilikova, EV 2007, About the first publishers of the Soviet Kazakhstan who studied history of the movement of Alash, Ways of use and improvement of modern scientific and practical methods and methods in work with archival materials. Materials of the Republican educational and practical seminar, Astana, S.23-33). (in Rus).

CHrezvychajnyj komissar 2009 - CHrezvychajnyj komissar: k 125-letiyu Alibi Dzhangil'dina. Sbornik dokumentov, Print Express, Almaty. (Emergency Commissioner: to the 125th anniversary of the Alibi Dzhangildin. Collection of documents, Print Express, Almaty). (in Rus).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.