CC BY
34
The living conditions of prisoners in «Alzhir» camp (by witnesses memories)
DOI: 10.31551/2410-2725-2019-5-2-163-176
Kudaibergenova Aizhamal Ibragimovna
Head of the Historical demography and Assembly of People of Kazakhstandepartment, doctor of historical sciences, associate professor. Almaty, Kazakhstan. E-mail: akudaybergen@mail.ru Murzakhodzhayev Kuanysh Madievich
Research fellow Institute of History and ethnology Ch.Ch. Valikhanov, PhD doctoralstudent. Almaty, Kazakhstan. E-mail: kuka_ist@mail.ru Omarova Gulnar Alimbekovna
Research fellow Institute of History and ethnology Ch.Ch. Valikhanov, Master of Humanities. Almaty, Kazakhstan. E-mail: gulnara_78@mail.ru Zhunussova Bota Nadirovna
Research fellow Institute of History and ethnology Ch.Ch. Valikhanov, Master of Social sciences. Almaty, Kazakhstan. E-mail: botanadirkyzy@gmail.com
Abstract: The Bolsheviks took all power to their hands after the October revolution. Those, who protested against the new government were persecuted and imprisoned. The liberty of people and freedom of speech were limited by locking up in prisons throughout the territory of the USSR. Such organization included prisons, labor camps, colonies for resettlement and etc.
The horrors of that period have been kept in the minds of people for evermore and will remain as objects of historical memory. Human memory is unique and special. It never loses own meaning. In this article, authors try to cover the history of the first female camp in Kazakhstan «ALZHIR», according to ex-prisoners evidence.
ALZHIR prisoners were folk enemies and the 1937-1938 red terror victims. They were mothers, wives, sisters, and daughters of those, who were accused of betrayal of Homeland. In a fact it was the color of Nation. The internal life of labor camp has been discovered and researched by authors. They tried to present an inside view of camp inhabitants everyday life.
The contradictory archival documents and ex-prisoners memories have been analyzed and entered into scientific circulation for the first time. The difference in coverage of living conditions and other aspects of «ALZHIR» labor camp's everyday life was shown. The myths about that place have been dispelled. Key words: labor/work camp; GULAG; KARLAG; ALZHIR; memories; women/children destinies; living condition; totalitarian system; repression; legal norms;survive.
«Алжир» туткын эйелдершщ материалдык-турмыстык ахуалы мен капаста отыру жагдайы» (куэгерлердщ естел^тершен)
Кудайбергенова Айжамал Ибрагимкызы
Тарихи демография жэне Казахстан хал^ы Ассамблеясы бел^нщ мецгерушю, т.г.д., профессор. Казахстан Республикасы, Алматы E-mail: akudaybergen@mail.ru Мурзаходжаев Куаныш Мэдиулы
Ш.Ш. Уэлиханов атындагы Тарих жэне этнология институтыньщ гылыми ^ызметкер^ PhD докторант. Казахстан Республикасы, Алматы E-mail: kuka_ist@mail.ru Омарова Гулнар Элiмбеккызы
Ш.Ш. Уэлиханов атындагы Тарих жэне этнология институтыныц гылыми ^ызметкер^ гуманитарлыщ гылымдар магистрк Казахстан Республикасы, Алматы E-mail: gulnara_78@mail.ru Жунюова Бота Нэд1ркызы
Ш.Ш. Уэлиханов атындагы Тарих жэне этнология институтыныц гылыми ^ызметкер^ элеуметпк гылымдар магистрк Казахстан Республикасы, Алматы E-mail: botanadirkyzy@gmail.com
Авдатпа. Казан тецкерюнен кешн большевиктер билкл ^олдарына толы^тай шогырландырып, ездерше ^арсы келгендерд^ езгеше ойлайтындарды, жазыгы жо^ адамдарды жаппай темiр торга тогыту нау^анын бастап жiберген едк Соган орай 6y^ КСРО территориясында эртYрлi атаулармен бас бостандыгын шектейтiн орындар кептеп бой кетередк Оларга тYрмелердi, колонияларды, ецбекпен тYзету лагерьлердi, ^оныс колонияларын, т.б. жат^ызуга болады. Бул
^ааретт орындар адамдардыц санасына eшiрiлмeс жара салып, тарихи жадында мэцпге са^талып ^алды. Адамныц жады ерекше зат, ол уа^ыт ете келе e3iHiK мацызын жогалтпайды. Авторлар осы ма^алада лагерьлер куэгерлершщ жадында са^талган eстeлiктeргe сYЙeнe отырып, Казахстан жeрiндe ^урылган алгаш^ы эйелдер лагeрi - «АЛЖИР» туралы сез еттедк Бул жерде ^ызыл террордыц 1937-1938 жж. ^урыгына iлiнгeн улт зиялыларыныц отбасы MYшeлeрi, эйeлдeрi, аналары, ^ыздары жазыщсыз жапа шеккен болатын. Авторлар ецбекпен тYзeту лагерьлершщ iшкi eмiрiнe YИiлiп, сотталушылардыц кYндeлiктi eмiрiнщ шк кeрiнiстeрiн сипаттауга тырысты. Архивтiк ^ужаттар мен лагерь eмiрiнщ куэгерлершщ eстeлiктeрi бiр-бiрiнe ^арама-^арсы ^ойылып, алгаш рет талдаудан e™, сараланды. Нэтижeсiндe АЛЖИР ецбекпен тYзeту лагершщ материалдыщ-турмыстыщ жагдайына, эйелдердщ кYндeлiктi тiршiлiгiнe ресми ^ужаттар мен естелктердщ eзара ^арама-^айшылыгы, т.б. мэселелерге а^и^ат сэулeсi тYсiрiлдi. Кшт сездер: ецбекпен тYзeту лагeрi; ГУЛАГ; КАРЛАГ; АЛЖИР; eстeлiктeр; эйелдер/балалар тагдыры; материалдыщ-турмыстыщ жагдай; тоталитарлыщ жYЙe; ^угын^рпн; ады^тыщ нормалар, тiрi ^алу.
Материально-бытовое положение и условия содержания узниц «Алжира» (воспоминания свидетельниц)
Кудайбергенова Айжамал Ибрагимовна
доктор исторических наук, доцент. Институт истории и этнологии им. Ч.Ч. Валиханова. Казахстан, г. Алматы. E-mail: akudaybergen@mail.ru Мурзаходжаев Куаныш Мадиевич
Научный сотрудник института Истории и этнологии им. Ч.Ч. Валиханова, PhDдокторант. г. Алматы, Республика Казахстан. E-mail: kuka_ist@mail.ru Омарова Гульнар Алимбековна
Научный сотрудник института Истории и этнологии им. Ч.Ч. Валиханова, магистр гуманитарных наук. г. Алматы, Республика Казахстан. E-mail: gulnara_78@mail.ru Жунусова Бота Надировна
Научный сотрудник института Истории и этнологии им. Ч.Ч. Валиханова, магистр социальных наук. г. Алматы, Республика Казахстан. E-mail: botanadirkyzy@gmail.com
Аннотация. После Октябрьской революции большевики сосредоточили всю власть в своих руках. Тех, кто протестовал новой власти подвергали преследованиям и лишению свободы. В этой связи, по всей территоррии СССР создавались множество мест, где ограничивалась свобода действий и слова. К подобным учреждениям относятся тюрьмы, колонии, трудовые лагеря, колонии для переселения и т.д. Ужасы связанные с этими местами навсегда остались в сознании людей и сохранятся как объекты исторической памяти. Память человека - особая вещь, и со временем она не теряет своего смысла. В данной статье авторы опираясь на сохранившиеся свидетельства бывших узников лагеря, освещают историю первого женского лагеря «АЛЖИР». Узницами этого учреждения оказались члены семей растрелянных жертв красного терррора 1937-1938 годов: женщины, матери и дочери интеллектуалов нации. Авторы изучили внутреннюю жизнь трудовых исправительных лагерей и попытались представить взгляд изнутри на повседневную жизнь подсудимых. Материалы архивных документов и воспоминания свидетелей лагерной жизни противоречивы и проанализированы в данной статье впервые. На основе сопоставительного анализа официальных документов и воспоминаний узниц, показана разница в освещении материально-бытовых условий и других сторон повседневной жизни в трудовом лагере АЛЖИР. Разрушена завеса мифологичности об этом месте. Ключевые слова: исправительно-трудовой лагерь, ГУЛАГ; КАРЛАГ; АЛЖИР;воспоминания; судьбы женщин/детей; материально-бытовое положение; тоталитарная система; репрессии; правовые нормы, выживать.
ЭОЖ / УДК 94(574).084.6
«Алжир» туткын эйелдершщ материалдык-турмыстык ахуалы мен капаста отыру жагдайы» (куэгерлердiи естелiктерiнен)
А.И. Кудайбергенова, К,.М. Мурзаходжаев, Г.Э. Омарова, Б.Н. ЖYнiсова
Юрюпе. ХХ гасырдыц 30-жылдарындагы сталиндiк саяси-кугын^рпн саясаты когамдагы адам санасына салган «жара» тарих бетЫде катталып, адамзат жадында мэцгткке калады. Бул зобалац жылдар зулматы талай урпактыц санасына ешпестей iз калдырып кеттi. Бул саясат казак халкыныц да тагдырына барынша эсер еттi. ¥лт зиялыларымен катар, олардыц отбасы да аяусыз кудалауга ушырады. Оныц жаркын дэлелi казак даласындагы жаппай салынган жазасын ецбекпен тYзету лагерлерЫщ бiрiне айналган «АЛЖИР» екен даусыз. Эйел мен аналарды жазыксыз кудалап, сэбилерiнен кYштеп айырган зулматты буган дейiн бурын-соцды бастан еткермеген халык едiк. Ер-азаматтармен бiрдей саяси кугын^рпнге ушыраган аналарымыз 1937 жылдыц зулматынан сырт калмады. Жазыксыздан жазыксыз «Отанын саткандардыц Акмола лагерЫе» камалды. 1930 жылдыц ортасынан кейiн КСРО аумагында мынадай эйелдер лагерi болган: АЛЖИР, Горький каласынан 40 шакырым кашыктыктагы Темняков лагере Фрунзе каласынан (казiргi Бiшкек каласы) 100 шакырым жердегi Джангир лагерi жэне Потьмадагы Темников лагерi (Сэрсембина, 2018). № 00486 буйрыкта «Отанын саткандардыц отбасы мYшелерi» атанып, сотталган эйелдердщ барлыгын Темников лагерiне женелту айтылган болатын. Алайда саяси кугын^рпннщ кец келемде жYрriзiлуiнiц салдарынан «Отанын саткандардыц» эйелдерiне арналган лагерлер кептеп курыла бастайды. 9кiнiшке орай мурагат кужаттары осындай лагерлерде канша туткын эйелдердщ болганы жэне олардыц немен айналыскандыгы туралы жендi мэлiмет бере алмайды. K¡азiргi кYнi «Отанын саткандардыц отбасы мYшелерi» атанып, сотталган эйелдер отырган Темников, Сiбiр, Караганды, Томск, Джангир, Нижний Тагил, Сегежск, Колыма, Потьма секiлдi арнайы лагерлер белгл болып отыр. Олардыц ец iрiлерi Темников, Сiбiр, Караганды ецбекпен тYзету лагерлерi болды (Система исправительно-трудовых лагерей в СССР, 1981).
Материалдар мен эдютер. Такырыпты талдау барысында зерттеушiлер материалдар ретiнде Ресей Федерациясыныц Мемлекеттiк архивЫщ кужаттарын, «Мемориал» когамыныц жинактаган архивтiк кужаттарын, АЛЖИР муражай кызметкерлерЫщ жинактаган сотталушы эйелдер аныктамалары мен iстерiн пайдаланды. Кецестк билктщ ецбекпен тYзету лагерьлерiне катысты кабылдаган зацдары мен шешiмдерi, нускаулыктарыныц жинактары талданып, лагерь тамугында болган эйелдердщ естелiк жинактарымен езара салыстырылды.
Зерттеу жумысында деректанудыц негiзгi Yш принцип басшылыкка алынды. Методологиялык негiзiн жалпы тарих гылымындагы методтар мен арнайы эдютер колданылды. Соныц iшiнде салыстырмалы талдау мен синтез, тарихилык принципу обьективтiлiк, жYЙелiк эдiс, т.б.
Талкылау. Кецестк ГУЛАГ жYЙесiнiц жумысын баяндайтын, оныц алгашкы курылуы мен ыдырауына дейiнгi тарихы женiнде жарыкка шыккан ецбектер жетерлiк. Мэселен, олардыц кеп белИн архивтiк кужаттар жинагы курайды (Безбородов; Хрусталев, 2004). 7-томдык бул жинакта ГУЛАГ жYЙесiнiц экономикасы, сотталушылардыц саны мен орналасуы, кYзет пен ^зетштер,
т.б. мэселелерге катысты 11ХК нускаулары мен буйрыктары, статистикалык мэлiметтер кел^ртген. Ал А.Н. Яковлев атындагы электронды жеке корда Кецес eкiметi орнаганнан бастап, лагерлерге катысты шыгарылган зацдар жинакталган (Личный архив А.Н. Яковлева). Сонымен катар, АЛЖИР лагерЫщ таукыметЫ тарткан, жазыксыз сотталган эйелдердщ аныктамалары мен куэгерлерлердщ естелiктерi де кептеп жарыкка шыккан. Мысалы: «¥рпактар умытпайды» атты саяси кугын^рпн курбандары балаларыныц естелiктер жинагы (¥рпактар умытпайды, 2017); «Узницы АЛЖИРа» (Узницы «АЛЖИРа, 2003); (ЖYнiсбеков, 2014); екi томдык Алаш ардактыларыныц ецбектерi мен отбасыныц естелiктерi жинакталган «Алаш-АЛЖИР жинагы (ЖYнiсбеков, 2011).
Алайда, АЛЖИР лагерЫщ кYнделiктi турмыс тiршiлiгi, ецбекпен тYзеу лагерлерЫщ материалдык-турмыстык камтамасыз етiлуi, жабдыкталуы, т.б. мэселелерi кептеген зерттеуштердщ назарынан тыс калып жатады. Себебi, бул мэселелер бойынша архивтiк кужаттар аз, бiркатарына шектеу койылган. Ал куэгерлердщ естелiктерiнде мундай мэлiметтер ете аз айтылады (куэгерлер жанына жара салган лагерь ^ндерЫ естерiне алгылары келмейдi, барлыгыныц берген мэлiметтерiн топтасак, бiрауыздан айтатыны -, жазыксыз сотталгандыгы, лагерьдегi жумыстыц киындыгы, калай ^йеулерЫщ устал-гандыгы, ездерЫщ калай туткындалганы, кай уакытта лагерь курсауынан босап, акталгандыгы, т.б. Ал эйелдердщ лагерьде eткiзген 3-8 жыл аралыгындагы кYнделiктi eмiрi жайлы жак ашпайды. Эрине бул да тYсiнiктi жэйт).
Нэтижелер. 1917 ж. революциядан кейiн Кецестк тоталитарлык жYЙе eзiнiц каукарына мiнiп, билiк жолында аяусыз зорлык-зомбылыктарга CYЙендi. Оныц бiр дэлелi ретiнде кугын^рпн киянаты орын алган жылдары, 1931 жылдан бастап 1954жылдыц 1 акпанына дейiнгi кезецде КСРО-да соттан тыс жэне сот органдары 3 млн 777 мыц адамды ату жазасына соттап, оныц 643 мыцына Yкiм орындалса, ал 2 млн 369 мыцын 25 жылга дейiнгi мерзiмге тYрмелерге камап, лагерьлерге айдалган делiнедi.
^азакстанга келсек, тарихшы галымдарымыздыц 1991 жылы жарияланган зертеулерiнде 1920-1953 жылдар аралыгында саяси кугын^рпнге 110 мыц адам ушырады деп есептелiндi (Козыбаев, 1991: 9). КейЫп кезде бул сан нактылануда: 118 мыц адам сотталган деген мэлiмет бар. Олардыц 25 мыцына ату жазасы кесiлген.
ХХ гасырдыц 30-40 жылдары КСРО басшылыгы ^азакстанды лагерлер елiне айналдыруга эрекет жасады. Сeйтiп ел аумагында Карлаг, Степлаг, Жезлаг лагерлерi жэне т.б. лагерлер бiрiнен сон бiрi ашылды Солардыц бiрi -халык арасында «АЛЖИР» деп аталып кеткен эйелдер лагерi казiргi Астана каласына жакын манда орналаскан болатын. Бул жерге саяси айыптаулармен (негiзiнен 58-бап бойынша) сотталган эйелдер Кецес Одагыныц тYкпiр-тYкпiрiнен экелiндi. Олардыц кeбiсi елдщ белг^ мемлекеттiк жэне когамдык кайраткерлерЫщ эйелдер^ аналары, кыздары болатын (Кабульдинов, 2017).
Соныц iшiнде Отанын саткандар эйелдерЫщ Акмола лагерi ерекше назар аудартады. Сотталушы эйелдер арасында «АЛЖИР» аталып кеткен бул лагер ресми кужаттарда «Р-17» немесе «26^кте» деп аталып, казiргi Астана каласыныц мацында орналаскан.
1937 жылдыц 3 шiлдеде 11ХК Батыс Сiбiр бойынша баскармасыныц бастыгы Сергей Наумович Миронов пен ^азакстан lшкi iстер халык комиссары Лев Борисович Залин бiр мезгiлде шугыл купия тапсырма алады. Онда ^зет кYшейтiлiп, катац тэртiптегi тiкенек сыммен жэне биiк дуалмен коршалган концентрациялык лагерь уйымдастыруга пэрмен берiлген екен. Мунда канкуйлы кылмыскер немесе кэнИ уры емес, нэзiк жанды эйелдер - аналар,
жубайлар, эпкелер жэне балалар усталуга тию болыпты. Олардыц бар ^нэа -елЫщ болашагы Yшiн аянбай ецбек еткен улт зиялыларыныц туысканы болгандыгы гана.
26-нYкте КарЛАГ тYPмелер жYЙесiндегi белiмшелердiц бiрi. 1931 ж. Саратов облысынан кулактарды жер аударган кезде алгашкы арнайы коныс ретЫде пайда болды. Арнайы констанушылар оздерi екi-Yш барак салып алады. Кеп узамай, бул жерге Белорусиядан, Кырымнан, Украинадан, Молдавиядан жер аударылган арнайы коныстанушылар экелiнедi. 1937 ж. арнайы коныстанушыларды баска коныстарга кешiрiп, орнына, келесi жылдыц басында, какаган кыста кецестк номенклатураныц басшылык орында-рында жумыс аткарып, «халык жауы» айдарымен жазага iлiккен, сотталган, кепшiлiгi атылып кеткен бiртуар азаматтардыц жубайлары, аналары мен балалары тауарлы вагондармен экелЫдк Казакстан жерi жазыксыз жапа шеккен эйелдердщ канды жасына туншыкты.
1938 ж. курылган АЛЖИР лагерi аз гана уакыт iшiнде жазыксыз сотталушыларга лык толады. Эйелдер мен балалардыц усталуына 1937 жылгы 15 тамыздагы №00486 lшкi iстерхалык комиссары Н. Ежовтыц жедел буйрыгы тiкелей эсер еттк Буйрыкта: «Осы буйрыкты алганнан соц 1936 жылдыц 1 тамызынан бастап бiрiншi жэне екiншi категория бойынша эскери Алка жэне эскери трибуналда айыпталган оцшыл-троцкистiк тыцшылык-диверсиялык уйымдар мYшелерi, Отанын саткандар эйелдерЫ репрессия -лауга кiрiсiцдер» деп ашык айтылды (Келбаев, 2019). Осы буйрыктан кейiн арнайы лагерлердi куру кажетттИ туындайды. 1918 жылдан бастап 1953 жылга дейiнгi аралыкта, ягни 35 жыл бойы тYрлiше аталган тYрмелер мен ецбекпен тYзету лагерлер^ ецбекпен тYзету колониялары кецес мемлекетЫщ ажыратылмас белiгiне айналды.Казак даласында да осындай тYрмелер, мэжбYрлеп ецбек етюзетЫ лагерлер саныныц артканы белгiлi.
Жалпы алганда, ГУЛАГ жYЙесiнде 1930-1956 жж. аралыгындагы ецбекпен тYзеу лагерлерi мен колониялардагы сотталган адамдардыц саны жеынде КСРО 11М ЕТЛц бас баскармасыныц терагасы П.Н. Бакин КСРО бас прокуроры П.И. Кудрявцевке берген есебЫде темендегщей адамдар саныныц динамикасын керсетедк 1938 ж. - 1881570 мыц адам, 1939 ж. - 1672438 мыц, 1941 ж. - 1929729 мыц, 1950 ж. - 2561351 мыц, 1953 ж. - 2472247, 1954 ж. -1325003 мыц адам отырган.(Безбородов; Хрусталев, 2004: 129).
1934 жылы С.М. Кировты ел^ргеннен кейЫ сотталгандарга катац карау ^шейт, тYPме, ЕТЛ, ЕТК жабык орынга айнала бастайды. 1935 жылгы 27-маусымдагы 11ХК-ныц № 36354 буйрыгында барлык тYPме, колония бас-шыларына баспасезге сотталгандар туралы акпараттыц берiлмеуi жэне баспасезбен байланысты Yзу мэселесiн кYн тэртiбiне кою ескерттедк
Осыншама жазасын етеушiлердi лагерлерге белт, оларды кYнделiктi тутынатын карапайым заттармен (сабын, киiм-кешек, аяк киiм, курал-жабдыктар, т.б.) камтамасыз ету, ^нделктнматериалдьщ жагдайын жаксарту, мэжбYрлi ецбек ету шараларын уйымдастыру, т.б. мэселесi езект болды. 9йткенi, сотталушыларды КСРО-ныц экономикасына Yлес косулары Yшiн, карапайым адам бармайтын, емiр CYре алмайтын, мYлдем игерiлмеген алыс эрi ауа райы катал аудандарга ецбекке жегiп, пайда алуды кездеген. Бiрак, Кецес билИнщ бул максаты толыктай жузеге аспады.
ГУЛАГ лагерлерiнiц барлыгына ортак кемшiлiктерi болды, олар -антисанитария, карапайым гигиеналык заттардыц тапшылыгы, мезгiлге сай к^м-кешекпен жабдыкталмауы, т.б. Сезiмiздi дэйектейтЫ болсак, Соловец аралындагы (УСЛОН) лагерлерЫщ турмыс-тiршiлiгiн зерттеген арнайы
комиссия корытындысы бойынша сотталушыларды емдейлн дэр^ерлердщ болмауы, не кэсiби дэр^ер орнына сол сотталушылардыц 6ipi болатыны аныкталды. Сонымен катар Yй-жайлардыц мYлдем ауа райына икемсiздiгi айтылып, ал сотталушыларга киiм-кешек жетпегендiктен, олар жумыска кейде жалацаш шыгуга мэжбYP болгандыгы туралы жазылган (Безбородов; Хрусталев, 2004: 141).
1938 ж. концентрациялы лагерлердеп жазасын eтеушiлердщ турмыстык жагдайын тексерген комиссияныц корытындысы бойынша тeмендегi ерескел кателiктер орын алгандыгы баяндалады. Мэселен, Байкало-Амур лагерЫдеп туткындар суык, лас барактарда тургандыгы, ал адамдарды категориялар бойынша дурыс орналастырмагандыктан, кYшi басым сотталушылар элсiздерге кYш керсетт, олардыц тамагын, киiмiн тартып алып отыргандыгы аныкталган. Отырган барлык адамдардыц жартысына жуыгы биттеп кеткен, ттт жумыс iстеуге киетiн киiмдерi жок жалацаштар, «санитарлы туртыда кауiптi элементтерге айналган», - деп кeрсетедi (Безбородов; Хрусталев, 2004: 158). Ал Ухто-Печерский лагерЫде жатын Yймен тек 50% гана жабдыкталгандыгы, калгандары кысы-жазы палаткаларда eмiр CYрiп жаткан болатын. Осы аталган мYшкiл жагдай барлык дерлк лагерлерге ортак сипат болды.
Жогарыда аталган кателiктердi ескере отырып, КСРО 11ХК №0033 «11ХК колониялары мен ецбекпен тYзету лагерлерiнде отырган сотталушылардыц физикалык ахуалын жаксарту мен сактау» жeнiнде буйрык шыгарган. Ол бойынша жазасын eтеушiлердщ турмыстык ахуалыныц нашар болуы себептi олардыц ецбек eнiмдiлiгi кYрт тeмендеп кеткендiгi айтылган. Сотан орай бiрнеше шараларды жYзеге асыру тапсырылады. Мысалы, ауа райыныц колайсыз кYндерi таза ауада жумыска шыгармау керектiгi, айына 3 кYн мЫдетт демалыс беру, ол кYндерi жазасын eтеушiлердi мYлдем жумыска жекпеу, 8 сагаттьщ демалыс, т.б. Келесi нускаулар назар аудартады: эр адамга баракта пайдалы турмыс кeлемi 2 шаршы метрден кем болмауы жэне барактардагы температура 12-14 градустан тeмен болмауы анык буйырылган. Ал 3-ярусты жататын тeсектердi толыгымен 2-ярусты тeсектерге ауыстыру, бeлмелердi Yстелдермен, орындыктармен, сeрелермен жабдыктау буйырылган (Безбородов; Хрусталев, 2004: 217-218). Осы тапсырманыц орындалу барысын тексеру нэтижеанде бiршама ецбекпен тYзету лагерлерЫде тапсырма орындалган, Карлаг бойынша эр адамга 1,9 шаршы метр пайдалы аудан бeлiнген, 2-ярусты тeсектермен - 75% курады, 60% жастык жапкыштармен, 15% кeрпемен жабдыкталгандыгы жазылган (Безбородов; Хрусталев, 2004: 230-231).
Дегенмен, жогарыда айтылган нускаулыктар тек кагаз жYзiнде кала бердi. Лагерлiк тэртттщ шю eмiрiн кeрген бейбак аналардыц естелктерЫде керегар кeрiнiстер баяндалады. Мэселен, Загипа Тналина, 3 ай Алматы тYрмесiнде отырган соц АЛЖИРге этаппен жeнелтiлген. Ол кезде жалпы 32 барак болган екен. Эр баракта 300-400 адам турган. Жастык пен гарпе камыспен капталган, барактыц iшiн камыспен жылыткан. ^амысты бiрнеше шакырым жолда орналаскан камысты кeлшiктен орып экелген. 800 г. паек норма аска кол жетюзу Yшiн тыным таппай камысты орып, оларды бiрiктiрiп буган. Оны кептiрiп, баракты жылытуга пайдаланган. Бiрак одан айтарлыктай жылулык болмаган. «Тацгы алтыдан бастап жумыска кiрiсетiнбiз. Адам мен малды тамактандыруды салыстырса, малдыц iшiп-жемi жаксырак болган», - деп темiр тордыц аргы жагындагы eмiрдi жаспен еске алады. АЛЖИР басшылары болса, тамактандыру жумысы жаксы жолга койылган, жеткiлiктi болган дейдк Ал Сагадат Ташдитова айтуынша, тамак жетiспедi, ет мYлдем болган жок, кант та
болмаган. Ал Юзипенко естелИнде (АЛЖИР лагерЫщ надзирателе ^нделкт жумыс ютейтЫ де, iстемейтiн де адамга белпленген сухой паек норма болган. Асханада бYкiл азык-тYлiк болган, ет те бертген, сут те берiлген дейдк Барлык кекенiстер де берiлген. Бидайдан жасалган нан болганын айтып, акталгысы келгендей (ЦГА, 2-сер. дер. фильм «АЛЖИР»).
Мэриям Есенгельдина Элиханованыц айтуынша, сотталушылар iшiнде эртYрлi топтагы жазасын етеушiлер болган. Еш кiнэсi жок 58-баппен айыпталган карапайым эйелдермен коса адам ел^руштер, жезекшелер, урылар да бiрге отырган. Куэгердiц естелiгi бойынша, эйелдер кYнiне 20 сагат жумыс жасаган (ЦГА, 2-сер. дер. фильм «АЛЖИР»).
Сол жылдары туткындау орындарында жазыксыз жазаланган эйелдердi шынымен кылмыс жасаган (адам елтiрген, адам тонаган) эйелдермен бiрге камау YPДiс алган. ТYрмелердегi кылмыскерлер эйелдер тYрме т^мен «урки» деп аталган. Соколова Нина Иванова ез естелИнде, «...Кулагымнан балалардыц, эйелдердiц жылаган дауыстары кетпейдi. Алайда, тYрмелерде рецидивистер «урки» де болды. Оларды тYPме емiрi шошындырмады (Абрамов, 2011: 119). «Урки» ездерЫ ерюн эрi озбыр устады. Тiптi, езге эйелдердщ жеке заттарын тартып та алатын едi. Олар айдауылдармен дерек сейлесетiн. «Уркилер» эйелдердiц эдемi к^мдерЫ тартып алып, карсылык керсеткендердi урып-согатын едi. Бул жагдай мен Yшiн жабайылык, эрi ете коркынышты болды. Yлкен эйелдер бiздерге «бэрiне шыдау керек, тезу керек» дейтiн. МэдениетД окыган эйелдер ездерiн тYрмеге камап, балаларын тартып алганда «ез халкына жасалган кандай зацсыздык» деп те жылап жYPдi. 6йелдердiц ешкайсысы ездерЫщ жесiр калгандыгын бiлмедi де. Эйелдер жеке камералардан елердей коркатын. Эйелдердщ кепштИ балалары мен кYЙеулерiн ойлап кана емiр CYPдi» (Абрамов, 2011: 122).
Маршал Тухачевскийдщ эпкесi Елизавета Николаевна Тухачевская: «Мальтхаузен концлагерiнiц макетЫе АЛЖИР лагерi ете уксас, ттт бiрдей. Тек крематорий муржасы гана жок» дейдi. 1948 ж. оны эпкелерiмен бiрге тагы да 8 жылга соттап, Колымага айдауга жiберген.
Кучумова Ольга Михайловна, 8 жылга сотталган, ТАСС аныктамалык редакциясында референт болып iстеген. КYЙеуi Лавров Миахил Александрович КСРО мемлекетт банкiнiц орталык бухгалтерия баскармасы терагасыныц орынбасары болып ецбек еткен. Отанын саткан опасыздардыц отбасы мYшесi ретiнде АЛЖИР-ге камалган. Осы эйелдiц бiршама толык естелiктерi жазыксыз жапа шеккендердiц кYнделiктi турмыс-^рштИн, материалдык камтамасыз етiлуiн сипиттайды. Ольга Михайловнаныц мемуарынан: «¥зын бiр барак, 300-ге жуык эйелдер. Ек^ш жерден элсiз шырактар жанып тур. Ортада сабан кiрпiштен жасалган пеш, муржасы сорайып тебеге дейЫ созылган. 9зiмiз терген камыс жанып жатыр, ал пештiц кептiрiлiп жаткан бiздiц шулыктар мен аяк-киiмдерiмiзден бос орны жок. Себебi тац азанмен суыкка киiп шыгып, жумыс iстеуiмiз керек», - деп еске алады (¥рпактар умытпайды, 2017: 394).
Лагерьге келген алгашкы екi кыс айларында байгус эйелдер ешбiр жумыстарга тартылмай тек ездерiн Сарыарканыц какаган аязында жылумен камтамасыз еттi, жазда ездерЫе пана болатын камыстан барак салды. Осы себептi лагерде жазасын етеп жаткан эйелдер 200 адамнан белУп сапка турып Акмола лагерiне жакын орналаскан келге барып кYннiц суыгы мен ыстыгына карамай кYнделiктi пайдалану Yшiн камыс жинады. Айта кету керек бул жумыстыц езi жан жакты, эаресе психологилык жэне физикалык тургыдан кYЙзелiске ушыраган элсiз эйелдер Yшiн ете ауыр болды. Кыстыц кYнi камыс барактарды тек 6-8 градуска дейн гана жылытатын дейдi Алжирде
жазасын eтеген эйелдер eз естелктерЫде. Бул эйелдердщ кeбiсi кYЙеулерi, балалары кайда калганын бiлмей жалпы отбасыныц ойран болганына камыгып жYрген бейшара эйелдер болатын. ©з жазыксыздыгын дэлелдей алмай дэрменаз кYЙ кешкен. ТYрлi этнос eкiлдерi бола турып эр кайсысыныц eз уакигасы болса да, оларды ортак кайгы-муц бiрiктiрдi, бiрiне бiрi камкор болды. Бастарына тeнген кыйындыкты каркынды жумыс iстеу аркылы, жазасыз бола тура когам алдындагы жазаларын адал eтеуге тырысты. Олардыц психикасы бузылып, жады кайгыга толып кетсе де адал жумысы аркылы ары карай ^ршттн жалгастырды. Жазыксыз лагерге аттанган эйелдер тYрлi мамандык иесi едi, кейбiреуi басшылык кызметер де аткарган мыкты бiлiктi мамандар. Уакыт eте келе олар лагер басшылыгымен келiсiп eздерiн eздерi ец керектiмен камтамассыз ету Yшiн кэап орын шаруашылык уйымдастыруды ойластырады. Туткын эйел азаматшалар Акмола лагерi аумагында тiгiн фабрикасын, кiрпiш зауытын куру, электростанция, монша салу колга алынды. (Кукушкина, 2002: 95-96).
Осы орайда, тИн фабрикасын уйымдастырган М.Л. Анцис eз естелiктерiнде былай дейдi: «Бiздi лагерге тыккан адамдарды сeйлеспек тYгiл, кeргiмiз келмесе де олар бiзден жумысты уйымдастыру бойынша эрекет куттк Карлагтыц сол кездегi басшысы Лениннщ сeзi былай едi: «Фздердщ толкуларыцыз бiз Yшiн тYсiнiктi, бiрак айтар жацалыгымыз гацтаз. Сендердщ жолдастарын халык жауы ретiнде атылга. Балаларыц же^мдер YЙiнде. Сендерден бас тарткан! Совет Yкiметi оларды нагыз Совет азаматы етiп тэрбиелейдi. Ал сендер осы далада eз eмiрлерiцiздi жалгастыру керешцдер. Сендер адал жумыс iстеуге мэжбYрсiццер .» осы талкылау екi сагатка созылып акыр сонында Анцис жэне баска жазасын eтеп жYрген эйелдер ец жакын елдiмекеннен 45 шакырым жерде орналаскан Акмола лагерiне шиюзатты жеткiзудi мYмкiн деп тапкан. Олардыц айтуынша 40 градус суыкта осы далага мыцдаган ана мен балаларды жеткiзгенде, баскасы да жететiнi айткан». Бул туткындардыц соцгы жауабы едк Осылайша тiгiн фабрикасын салуга руксат алынган болатын. Келесi кYнi туткын эйел азаматтарды лагер басшылыгы дайындаган буйрыкпен таныстырады, онда Э. Кетчикт - тiгiн фабрикасы шмаратын салу курылысыныц басшылыгына, М. Анцистi курылыс жобасыныц техникалык басшылыгына, Г.И. Руденкон кeкeнiс базасына, М.И. Синцованы дэндi дакыл eсiру саласына, Шарыгинаны сут фермасына басшылыкка, О. матренинаны юрпш зауытына, К. Дьяткованы мал дэрiгерi етiп тагайындапты. Сeйтiп жылдарга созылган каркынды жумыс басталып кеттедi. Жумыска берiлген эйелдер аянбай тэулiгiне 12 сагаттын немесе одан да шп артыгымен жумыс iстегенiн естелiктерiнде айтады. (ЖYнiсбеков, 2014: 85-86).
Эйелдер ецбекпен тYзету лагерлерiнде халык шарушылыгын дамытуга кeп Yлес косты. ^азакстан лагерлерiнде де, ГУЛАГ-та колданылган мэжбYрлеп ецбек еткiзу эдiстерi кецнен пайдаланылды. Мысал ретiнде келтiрер болсак:
- ^ндк тапсырманы (норма) орындамагандарга бертетЫ нан мeлшерi кыскартылган;
- аткарылатын жумыс денi сау жэне дiмкэс, наукас эйелдерге де бiрдей болды. Ал, егер де бiр ^ндк жумыс нормасы орындалмаса 18 сагат, тiптi одан да кeп жумыс жасаткызган. Сотталган аналар лагерде eздерiне жумсалган шыгынды ецбепмен eтеп кана коймай, сонымен бiрге мемлекетке табыс экелуге де мiндеттi болды. Айыпталгандарга ана ретiнде гана емес, адам ретЫде де карамай, ауа-райы да ескертмей, ауыр жумыстарды жасаткызган (Дтманов, 1999: 44). РСФСР ецбекпен TYзету кодексiнде «Пища работающим заключенным увеличивается в соответствий с количеством затрачиваемой
энергий» - деп жазылганымен, ю жYзiнде жагдай баскаша болды. Сондай-ак, аталган кодексте туткындар ецбепнен тYCкен таза пайданыц 12,5 пайызы сотталгандардыц тамагына, ал 40 пайызы туткындау орындарындагы ендiрiстi кецейтуге, ал 12,5 пайызы тYрме, лагерь кызметкерлерЫ сый-акымен марапаттауга белiнетiндiгi ескертiледi (Собрание кодексов РСФСР, 1928: 723). ТYрмелердегi эйелдер жагдайыныц адам тезгiсiз болгандыгы туралы мэлiметтi, бiздер тек кана сотталган аналардыц естелiктерiнен гана ала аламыз. Себебi, 1925-1938 жылдардагы ЕТЛ, еТк жэне тYPме кужаттарында аталган мэселе тецiрегiнде эцгiме де козгалмаган. ТYрмелерде туткындар саныныц шектен тыс кеп болуы жэне аурулардыц кептИ туралы деректердi мурагаттардан жиi керуге болады (Сэрсембина, 2018). Сонымен катар айыпкерлердщ арыз-шагымдары да тексертт турган. Тексеру нэтижесiнде тYрмелерде басшылар тарапынан сотталгандарга кысым жасалган жагдайлар да кездескен.
Ал Карлагтыц Акмола белiмшесiнде «Отанын саткандар» эйелдерi лагерЫде согыс кезiнде жагымды жагдайдыц калыптасканын, эйелдер сегiз сагат жумыс ютеп, балаларымен бiрге турып, барлык медициналык кызмет керсету салалары болды деп керсетедi кейбiр кужат деректерiнде. Ол жерде сондай-ак лагерьдеп эйелдердiц 10 мыц га егiстiк жерге бидай, арпа, тары, сулы сиякты дэндi дакылдар еккен, ал 210 мыц га суармалы жерге картошка, капуста, кызылша, сэбiз, помидор, кияр жэне пияз кекенiстердi есiрген. Сонымен катар 500 бас сиыр жэне 500 бас жылкы есiретiн 2 ферма болган. Ауыл шаруашылык жумысынан белек 2000 эйел кызмет ететЫ тИн фабрикасы мен токыма ендiрiсi жумыс ютедк Негiзiнен бул жумыстардыц барлыгын жазасын етеп жаткан эйелдер аткарды, кейбiрiнiц кеп жылдык тэжiрибесi бар аналар едк Атап ететiн болсак, бас агроном кызметiн ауылшаруашылык гылымдарыныц кандидаты Е.А. Сенцова, ага зоотехник кызметЫ Н.С. Савельева, мал дэрiгерi кызметiн К.М. Дедкова, кекенiс еарушнагроном, суармалы егiстiц мецгерушiсi А.И. Руденко аткарган. Ал тiгiн фабрикасын тэжiрибесi мол маман М.Л. Анцис баскарды. Осы фабриканыц курылуына да, жумыс жасауына да атсалысып, уйымдастырушысы да езi болды. Бул фабрика согыс жылдары майданда жYрген солдаттарды эскери к^мдермен камтамасыз етiп отырды. НепзЫен фабрикага шикiзатты Ивановадан, Тейковадагы тИн фабрикасынан, Барнаул мен Ташкенттегi комбинаттардан алды. Фабрикада жумыс iстеп жYрген эйелдер: «Бэрi майдан Yшiн, бэрi жецiс Yшiн» деген уранмен токтаусыз жумыс аткарган. Сейтiп олар 1942 жылы 1 млн рубльге дейЫ табыс алып келген1.
«АЛЖИР»-дегi ауыр жагдай туралы Мария Даниленко: <^здер 25, 35, 50 градус салкындык пен 50 градус ыстыкта да жумыс жасадык. Бiр жаз Ынде эйелдер 18 курылыс обьектiлерiн салдык деп ез естелiгiнде жазады...» (Грибанова и др., 2002: 82).
Осы аталган лагерьде жазасын етеген Уэзипа Майжолова-^ленованыц естелИне мэн берсек: «Лагерьде тацгы сагат терттен кешк сагат алтыга дейiн Yзiлiссiз жумыс жасайтынбыз. Ет дегендi кермеймiз. Жумыс басына тYCте бiр булочка мен шэй алып келедк Орыс, грузин, армян, тYркi эйелдерi барлыгымыз бiр кiсiден тугандай бiр-бiрiмiзге жанымыз ашып туратын. Бiрде мен, Акмоланыц боранды кысты кYндерiнде, лагерьдiц шыгыс жагындагы камыс келге тYсiп кеттiм. Эрец дегенде шыктым. Yстi-басымныц бэрi муз болып катып, денеме киiмдерiм жабысып калган. КYзетшiге баракка барайын десем, кашып кетедi деп жiбермедi. Содан кешке келт, барактагы эйелдер денемдеп
1 Астана каласыныц Мемлекеттiк apxMBi (А^МА) 370-к., 1-т., 52-ic., 3-4-пп.; 7-п
171
жабысып калган киiмдерiмдi жiбiтiп, мен босатып алды. Сол окигадан кейiн казiр менщ тырнактарымныц бэрi аппак цемент сиякты опырылып тYсiп жатады (Грибанова и др., 2002: 170)» - деп, eз естелИнде лагерьдегi эйелдердщ ауыр жагдайын шрсетедк
Сонымен катар, Зашпа Тiнэлина eз естелiгiнде лагерьдегi эйелдердщ eмiрi туралы былай деп айтады: «...^атар-катар барактар, адам туратын жайдан гeрi мал немесе ит устайтын корага немесе колхоздыц темiр-терсек сактайтын камбасына уксайды. Iшi Yш катар нар ^стекше), ертецпан жэне кешкiсiн сапка тургызып койып тексеру, одан айдауылмен итiн eршелендiре дедектетiп кара жумыска апарады, алып кайтады. Ауыр жумыстан, аштыктан элсiреп CYЙретiле тYннiн бiр уагында бeстекшелерiмiзге кулаймыз. ^ыста какап (жылытылмайтын болгандыктан), жазда монша жаккандай пысынап, керегелерiнен пар тамшылап, туншыктырып, алкымды буып, тынысты тарылтатын капырык сасык YЙiмiзге жолшыбай кулап-CYрiнiп, итке таланбай аман жеткенге шYкiр етемiз. Бiр баракта Yш жYЗге дейЫ адам турамыз... ^улдык дэуiрдегi кулак кест кулдардыц eмiрi бiзден гаш iлгерi шыгар-ау. Бэрiнен киыны-eнебойы аш курсак, жадаумыз. Мен мал бактым. КYЗде камыс орамыз, белуардан муздай су кеше, оракпен камыс орып баулаймыз. Норма-140 бау, кYнiге. Орындасац-700 грамм нан аласыц. Орындамасац... адамда жалгыз-ак арман болады екен: нанга тою! ^здщ кара суыгында Yстi-басымыз суга малшына жататын орынга ораламыз. Тац сэрiде камыска кайта дiрдектеп кетемiз...» (Дэуренбекова, 1993). Мундай адам тeзгiсiз жагдайга шыдай алмай eлiп кеткендер кeп болган. Оларды, ягни eлгендердi тYнделетiп арбага тиеп, казылган шуцкырларга апарып кeмiп тастап отырган. Жерге тапсырудыц хайуаннан айырмашылыгы eлген юанщ башпайына тактайша байлап, оган нeмiрлеп, маркумныц аныктамасы кыскаша жазылган белгiмен жерлеген.
Лагерьдщ азапты eмiрiн 1938-жылдан 1955-жылга дейiн басынан eткерген КYлэндам Кржанованыц естелiгiне мэн берсек: «...Кeктемнщ жанга жайлы ертецп шагы болатын. Лагердщ кызметкерлерi бiздi ауланыц iшiне иiрiп койып: БYкiл журтшылык Отанымыздыц кYш-куатын, хал-ахуалын арттыру жолында бiр кiсiдей ат салысулы. iзденiс, талпыныс. Ал, сендер ше? Рахат!
Жагаларыцыз жайлауда, жайбаракат eмiр CYрiп жатырсыздар. Тамак Yкiметтен! ©цшец эзiр аска тiк касыктар - деп ттдеп-ттдеп алды да, будан былай жагдайдыц eзгеретiндiгiн, топ-топка бeлiнiп, жумыс iстейтiнiмiздi мэлiмдедi...» (Дэуренбекова, 1993).
Сондай-ак туткын аналардыц мерекелердi атап eтуге кукы болмаган. Себебi, олар «азаматша» деген кукыктан айырылган болатын.
Акмоладагы «Отанын саткандар» эйелдерЫщ лагерi ашылган уакыттан, ягни 1938 жылдыц 6 кацтарынан бастап эйелдер тиелген алгашкы вагон келе бастайды. Олардыц iшiнде 1 жастан 3 жаска дейiнгi балалы эйелдер бар едк Лагердегi 2 жаска дейiнгi нэрестелер «балалар комбинатында» усталган. Ал баласы тeрт жаска толган кезде оларды Осакаров балалар YЙiне жiберiп отырды (Тасымбеков, 1993: 201).
ТYрмеде, лагерьде туылган балалар «лагерь балалары» деп аталган. Ал, ецбекпен тYзету колониясы мен лагерлерде туылган сэбилерге арнап арнайы балалар бeлмесiн уйымдастыру 1934-жылы айтылган едi. Аналарды балаларын тамактандыруга конвоймен экелiп, экететiн болган. Лагерлердеп баласы бар немесе аягы ауыр эйелдер зона т^мен «машка» деп аталган. «Заключенные женщины, начиная с пятого месяца беременности, не подлежат высылке на работу вне места заключения без их на то согласия»-деп РСФСР
ецбекпен тYзету кодешнде жазылганымен ю жYзiнде жагдай баскаша болды (Собрание кодексов РСФСР, 1993:15).
Лагердеп ауыр жагдай (белменiц салкындыгы, тамактыц жетюпеу^ аналардыц ауыр ецбекпен айналысуы жэне т.б.) сэбилерге калай эсер еткендИн айтпай-ак тYсiнуге болады. Туткын емiрiн бастан кешiрген аналардыц естелiгiнде осы жагдай жиi айтылады. Жак Россиидщ айтуынша, жазасын етеп шыкканнан кейЫ де аналардыц балаларын iздеп, тауып алуы ете киындыкпен жYзеге аскан (Росси, 1991: 235). Лагерден 3-4 жастагы балаларды сэбилер YЙiне женелту нагыз эскери кимыл ретiнде жYргiзiлген. Сэбилердi анасынан тартып алу тYнгi уакытта iске асырылган. Лагерде болган эйелдер ез естелiктерiнде жаны ^йзелген аналардыц балаларынан айырылган сэттегi жан азабын (айдауылдармен тебелесу, тiкенек сымдарга, кабыргага бастарын согу жэне т.б.), ттт кейбiр эйелдердiц жынданып та кеткендИн кинала айтады (Тасымбеков, 1993: 49). Осындай окиганы мысал ретЫде айта кетсек, Галина Степанова-Ключникованыц естелИнде: «Вераны устауга келген 11ХК кызметкерлерi езiнiц жэне улыныц киiмдерiн жинауды буйырады. Сейтiп ол екi чемоданга езiнiц жэне баласыныц киiмдерiн салып жинайды. ТYрмеге барган кезде анасы мен баласын айырып, улын балалар YЙiне жiбередi. Кейiн ол чемоданды ашып караса баласыныц киiмi салынган екен, ягни чемодандарын ауыстырып алган. Екi жылдан кейiн хат жазысуга руксат ету басталган кезде Вера улын iздейдi. Ол улыныц кайтыс болганы туралы хабарлама алады. Кайгыдан кан жуткан ана кYнде чемоданды ашып баласыныц к^мдерЫ колына устап баласымен сейлескен сиякты отырады екен, еанен адасып, жынданып кеткен екен». (ЖYнiсбеков, 2011: 254). ТYPмелер мен ЕТЛ-де аягы ауыр
эйелдердiц жагдайларына ешкандай мэн берiлмегендiгiн мурагат кужаттарды
- -2
да дэлелдейдi2.
Ал ресми билк екiлдерiнiц кезкарастары мYлдем баскаша болган. Олар отанын саткан опасыздардыц отбасы мYшелерiне жемтiкке шYЙлiккен жырткыш ацдай озбырлык керсетiп, оны калыпты жагдай ретiнде сипаттайды. Сезiмiздi дэйектейтiн болсак, Карлаг архипелагыныц белiмшелерiнде бакылаушы (надзиратель) болып жумыс аткарган М.Т. Юзипенконыц iсi, естелiк-жазбасы табылды. Астана калалык архивiнде лагерь тарихына байланысты №370 немiрмен сакталган М.Т. Юзипенконыц (1904-1994 жж.). жеке корында оныц ез эрекетiн, АЛЖИРдегi катал тэрттт жумсартып, актап жазган естелк-хаттары сакталган.
Естелiктегi Караганды лагерiнiц, соныц iшiнде Акмола белiмшесiнiц жумысы жэне лагерьге тогытылган эйелдер мен лагерь емiрi жайлы мэлiметтер бакылаушыныц кезкарасы тургысында жазылган. Айта кету керек, АЛЖИР тарихына катысты осы ^нге дейiнгi жарияланган ецбектерде бул кужат мэлiметтерi пайдаланылмаган. Сондыктан бул кужатты бiз алгаш рет гылыми айналымга тартып отырмыз десек болады (Юзипенко, 52 iс.). Украинаныц Черкасск облысы, Писаревка селосында туылып, экесiмен бiрге 1903 ж. солтYCтiк Казакстанга коныстанган Юзипенко Михаил Терентьевич езiнiц жазбасын 1921-1923 жж. Поволжьенiц ашыгып жаткан халкына, питерлiктерге арнап СолтYCтiк Казакстаннан астык жинаган азык-тYлiк отрядында болганынан бастайды. (Бул жылдардыц Казакстанды да ашаршылык жайлаган жылдар екенiн ескерейк - автор). Орта Азиядагы, Бухарадагы басмашылармен кYреске кавалерист катарында катыскан ол езiнiц жYрiп еткен емiр жолын еске тYсiредi. 1931 жылдан бастап Караганды калалык аткару кецеанде, партиялык кызметтерде болган Юзипенко 1934 жылдан бастап Караганды ецбекпен
2^азакстан Республикасы орталык мемлекеттiк apxMBi (^РОММ) 1380-к., 2-т., 210-ic. 25-п
173
тузеу лагерЫде бакылаушы кызметЫ аткарып, 1939 жылдан Карлагтыц 26-нуктеанде, Акмола бeлiмшесiнде (АЛЖИР-де) эюмштк-шарушылык бeлiмiнщ бастыгы болып кызмет аткарады. 1941-1943 жылдары «АЛЖИР», ягни «Отанын саткандар» эйелдерЫщ Акмола лагерЫщ бастыгыныц орынбасары болып кызмет аткарады3. ^орга автор естелiктерiн 1989, 1991, 1992, 1994 жылдары етюзген. ^ордыц алгы сeзiнде М.Т. Юзипенко «1934 жылдыц акпанынан 1948 жылдыц наурызына дейЫ ^азак КСР 11ХК - 11М жYЙесiнде кызмет еткен, оныц Ынде, ягни «26 нYкте», «АЛЖИР» деп аталган ^арлагтыц Акмола лагерЫщ бастыгыныц орынбасары болды» делiнген.
Бул кужат тYрме кызметкерлерЫщ тYрмедегi катал тэрттт калыпты жагдай ретiнде кабылдаганына куэ деуге болады. 0з мiндетiн адал аткардым деп есептеген М. Юзипенко ^арлаг Акмола бeлiмшесiнщ калыптасуы туралы жазбаларында «Отанын саткандар» эйелдер лагерЫде жагымды жагдайдыц калыптасканын, эйелдер сепз сагат жумыс iстеп, балаларымен бiрге турып, барлык медициналык кызмет керсету салаларыныц кeмегiн пайдаланганын айтады. ^ужат АЛЖИРге тогытылган эйелдердщ айналыскан шаруашылыктарынан хабардар етедi. Ол лагерьдегi эйелдердщ 10 мыц га егiстiк жерге бидай, арпа, тары, сулы сиякты дэндi дакылдар еккенiн, 210 мыц га суармалы жерге картошка, капуста, кызылша, сэбiз, помидор, кияр жэне пияз кeкeнiстердi eсiргенiн айтады. Лагерьде, сонымен катар, 500 бас сиыр жэне 500 бас жылкы eсiретiн 2 ферма болган. Ауыл шаруашылык жумысынан бeлек 2000 эйел кызмет ететЫ тiгiн фабрикасы мен токыма eндiрiсiнде жумыс iстедi. Бул жумыстардыц барлыгын жазасын eтеп жаткан эйелдер аткарды, кейбiрiнщ кeп жылдык тэжiрибесi бар аналар едi. Атап eтетiн болсак, бас агроном кызметiн ауылшаруашылык гылымдарыныц кандидаты Е.А. Сенцова, ага зоотехник кызметiн Н.С. Савельева, мал дэрiгерi кызметiн К.М. Дедкова, кeкeнiс eсiрушi-агроном, суармалы епстщ мецгерушiсi А.И. Руденко аткарды. Ал тИн фабрикасын тэжiрибесi мол маман М.Л. Анцис баскарды. Осы фабриканыц курылуына да, жумыс жасауына да атсалысып, уйымдастырушысы да eзi болды. Бул фабрика согыс жылдары майданда жYрген солдаттарды эскери киiмдермен камтамасыз етiп отырды. Негiзiнен фабрикага шикiзатты Ивановадан, Тейковадагы тiгiн фабрикасынан, Барнаул мен Ташкенттеп комбинаттардан алды. Фабрикада жумыс ютеп жYрген эйелдер: «Бэрi майдан Yшiн, бэрi жецю Yшiн» деген уранмен токтаусыз 3 ауысыммен жумыс аткарган. Сeйтiп олар 1942 жылы 1 млн рубльге дейЫ табыс алып келдi - деп жазады М.Т. Юзипенко4.
Ол «Свидетельствую как это было (К истории Карлага)» атты кужатта лагердi тiптi одан эрмен керемет етт кeрсетедi: «^арлагты туткындар орны емес, курорт болды деп айта аламын ба? Баска лагерлермен салыстырганда - иэ!» - деп жазган5. М.Т. Юзипенконыц жазган естелктерЫен ^арлагтыц тарихы туралы материалдарды ала алатынымызды жокка шыгармаймыз, эсiресе мекеме басшылары, шаруашылык жагдайы мен экономикалык элеуетiне катысты мэлiметтер кездеседi.
1937-1953 жылдар аралыгында АЛЖИР-де болган эйелдердщ саны туралы деректер эртYрлi. Бiр жерде 7,5 мыц, екiншi мэлiметте 18 мыц, Yшiншi акпарат газЫде 21 мыц эйел тYзету лагерЫен eткенi кeрсетiледi. АЛЖИР мемориалды кешеынщ кызметкерлерi мен зерттеушiлер ецбепнщ аркасында казiр 7,5 мыц эйелдщ аты-жeнi аныкталды. Калган эйелдердщ есiмi элi белгiсiз.
3 А^МА, 1-16-пп.; 1-8-пп; 1-24-пп
4 А^МА, 3-4-пп.; 7-п
5 А^МА, 13-п
Корытынды. Кецестк тоталитарлык когамныц адам санасына салган зардаптары элi KYHre дейiн жацгыруда. Сталиндiк жазалау саясаты кезiнде казак халкыныц ерте заманнан 6epi сакталып келе жаткан эйелдердщ когамдык дамудагы орны мен релЫе бeрiлгeн багасы мен соган сэйкес кeлeтiн карым-катынастары аяк асты болды.
Дорыта келгенде, Акмоладагы «Отанын саткандар» лагeрiндe болган эйелдер тагдырын зерттеу, олардыц адам тезпаз жагдайда емiр CYргeнiн олардыц естелк кужаттары дэлeлдeйдi. Сeбeбi, архив койнауларынан табылган, лагерлерге тогытылган эйелдерге катысты ресми кужаттар эйeлдeрдi туткындау себептерЫ кылмысы Yшiн дэлeлдi eтiп, ал жукт эйелдердщ жагдайы, бала тууы мен бала кутiмiнe катысты шараларды адамгeршiлiк принциптерге лайыкты eтiп керсетедк Ресми кужаттарда жазаланган эйелдердщ жумыстан шыгарылу сeбeбi «ез eркiмeн босады» деп тiркeлгeн. Накты айтканда ресми кужаттар лагeрлeрдeгi тамуктык жагдай-ларды обьeктивтi баяндай алмайды.
Архив корларынан табылган ресми кужаттарды куэгерлер естелкте-рiмeн саралай отырып сол кeздeгi тарихи акикатты ашу зeрттeушiлeр Yшiн жауапкeршiлiктi iс екендИн айтып еткен орынды. Адам тезпаз физикалык жэне психологиялык кысымнан бейбак аналар калайша аман калды деген сауалга бiр гана жауап бар. Оны Ныгмет Сыргабековтыц жары Бибiжамал Сыргабекова, АЛЖИР лагерУц тамугынан аман калганын тацдана еске ала отырып сез eтeдi.«Бiздi - балаларымызды керу ушщ оларды тауып, аякка тургызу, бiр кушакка басу арманы гана лагер ажалынан аман алып калды», -деген сезi барша жазыксыз эйелдерге ортак болганы анык.
Эдебиеттер Ti3iMi / Список литературы
1. Абрамов, 2011 - Абрамов Д. Места заключения и репрессированные. Алматы: Глобус, 2001. 142 с.
2. Безбородов; Хрусталев, 2004 - История сталинского Гулага. Конец 1920-х - первая половина 1950-х годов: Собрание документов в 7-ми томах / Отв. ред. А.Б. Безбородов, В.М. Хрусталев. М.: «Российская политическая энциклопедия» РОССПЭН, 2004.
3. Грибанова и др., 2002 - Страницы трагических судеб / Сост. Е.М. Грибанова, А.С. Зулкашева и др. Сборник воспоминаний жертв политических репрессии в 1920-1950 гг. Алматы: Жет1 Жаргы, 2002. 448 с.
4. Дэуренбекова, 1993 - Апгашкы карлыгаштар / Кдоаст. Дэуренбекова Д. Алматы: Казакстан, 1993. 208 б.
5. Дшманов, 1999 - Д1лманов С. Караганды лагерЫдеп туткындар // Акикат. 1999. №12. 41-47 бб.
6. Жунюбеков, 2014 - ALJIR. Qorqinisti tustey... Kak strashnyi son... Estelikter. Vospominaniya / Бас ред. Жунюбеков Б. Астана, 2014. 364 б.
7. Жунюбеков, 2011 - «АЛАШ-АЛЖИР / ALASH-ALZHIR» АЛЖИР. 1-11 Том. Астана: Сарыарка, 2011.
8. Кабульдинов, 2017 - Кабульдинов З.Е. АЛЖИР: Лагерь насилия. 25.11.2017 [Электронный ресурс] / URL: http://mysl.kazgazeta.kz/?p=10484 (фу уакыты 30.05.2019).
9. Козыбаев, 1991 - Козыбаев М.К. Демографические исследования в Казахстане: итоги и перспективы // Вестник АН Каз ССР. 1991. №11. С. 7-13.
10. Келбаев, 2019 - Тшеу Келбаев «Алжирдеп» жазыксыз арулар. 25.05.2011 [электронды ресурс] / URL:http://anatili.kazgazeta.kz/?p=6542 (фу уакыты 30.05.2019)
11. Кукушкина, 2002 - Кукушкина А.Р. Акмолинский лагерь жен «изменников родины»: история и судьбы /МОН РК,Каз.фин.-экон.ун-т. Караганда, 2002. 184с.
12. Личный архив А.Н. Яковлева - Личный архив А.Н. Яковлева [электронный ресурс] / URL: http://www.alexanderyakovlev.org. (фу уакыты 30.05.2019).
13. Росси, 1991 - Жак Росси. Справочник по ГУЛАГУ. М.: Просвет, 1991. Ч.1. 548 с.
14. Сэрсембина, 2018 - Сэрсембина КК. Ецбекпен тузету лагерьлер1 мен турмелердеп эйелдер жагдайы (Сталиндк саяси-кугын-сурпн жылдарындагы) // Edu.e-history. i<z. электрондык журнал.2018. №4. (16).
15. Система исправительно-трудовых лагерей в СССР, 1981 - Система исправительно-трудовых лагерей в СССР 1923-1960: Справочник. М., 1981. 479 с.
16. Собрание кодексов РСФСР, 1928 - Собрание кодексов РСФСР редакции 1926 г. М.: Юр. изд. НКЮ РСФСР, 1928. 1183 с.
17. Тасымбеков, 1993 - Тасымбеков А. Жан дауысы. АЛЖИР архипелагы. Алматы: Жазушы, 1993.223 б.
18. Узницы «АЛЖИРа, 2003 - Узницы «АЛЖИРа». Список женщин - заключенных Акмолинского и других отделений Карлага. М.: Звенья, 2003. 567 с.
19. ¥рпа^тар умытпайды, 2017 - «¥рпа^тар умытпайды» = «Помнят Потомки» = «The descendants remember». Семей, 2017. 514 б.
20. ЦГА, 2-сер. дер. фильм «АЛЖИР» - Центральный Государственный архив кинофотодокументов и звукозаписи Республики Казахстан
References
Abramov, 2011 - Abramov D. Mesta zaklyucheniya i repressirovannye. [Places of detention and
repressed] Almaty: Globus, 2001. 142 s. (in Rus) Bezborodov; Hrustalev, 2004 - Istoriya stalinskogo Gulaga. Konec 1920-h - pervaya polovina 1950-h godov: Sobranie dokumentov v 7-mi tomah [History of Stalin's Gulag. Late 1920s - first half of 1950s: Collection of documents in 7 volumes] / Otv. red. A.B. Bezborodov, V.M. Hrustalev. M.: «Rossiyskaya politicheskaya enciklopediya» ROSSPEN, 2004. (in Rus) Gribanova i dr., 2002 - Stranicy tragicheskih sudeb [Pages of tragic fates] / Sost. E.M. Gribanova, A.S. Zulkasheva i dr. Sbornik vospominaniy zhertv politicheskih repressii v 1920-1950 gg. Almaty: Zheti Zharry, 2002. 448 s. (in Rus) Daurenbekova, 1993 - Algashky karlygashtar [The first swallows] / Kyrast. Daurenbekova D. Almaty: Kazakstan, 1993. 208 b.
Dilmanov, 1999 - Dilmanov S. Karagandy lagerindegi tytkyndar [Prisoners of Karaganda camp] //
Akikat. 1999. №12. 41-47 bb. Zhunisbekov, 2014 - ALJIR. Qorqinisti tustey... Kak strashnyi son... Estelikter. Vospominaniya [Like a
bad dream, memories] / Bas red. Zhunisbekov B. Astana, 2014. 364 b. Zhunisbekov, 2011 - «ALASh-ALZhIR / ALASH-ALZHIR» ALZhlR. I-II Tom. Astana: Saryarka, 2011. Kabuldinov, 2017 - Kabuldinov Z.E. ALZhIR: Lager nasiliya. [ALZHIR: the Camp of violence] 25.11.2017 [Elektronnyy resurs] / URL: http://mysl.kazgazeta.kz/?p=10484 (kiru uakyty 30.05.2019). (in Rus)
Kozybaev, 1991 - Kozybaev M.K. Demograficheskie issledovaniya v Kazahstane: itogi i perspektivy [Demographic research in Kazakhstan: results and prospects] // Vestnik AN Kaz SSR. 1991. №11. S. 7-13. (in Rus)
Kolbaev, 2019 - Tileu Kolbaev «Alzhirdegi» zhazyksyz arular. [An innocent women of ALZHIR] 25.05.2011 [elektrondy resurs] / URL: http://anatili.kazgazeta.kz/?p=6542 (kiru uakyty 30.05.2019) Kukushkina, 2002 - Kukushkina A.R. Akmolinskij lager zhen «izmennikov rodiny»: istoriya i sudby [Akmola camp of wives of "traitors of the Motherland": history and destiny] / MON rK, Kaz.fin.-ekon.un-t. Karaganda, 2002. 184 s.(in Rus) Lichnyy arhiv A.N. Yakovleva - Lichnyy arhiv A.N. Yakovleva [Personal archive of A.N. Yakovlev]
[elektronnyy resurs] / URL: http://www.alexanderyakovlev.org. (kiru uakyty 30.05.2019). Rossi, 1991 - Zhak Rossi. Spravochnik po GULAGU. [GULAG reference book] M.: Prosvet, 1991. Ch.1. 548 s. (in Rus)
Sarsembina, 2018 - SarsembinaK.K. EnbekpentYzetulagerleri mentYrmelerdegi ayelderzhagdayy (Stalindiksayasi-kugyn-sYrginzhyldaryndagy) [Situationofwomeninlabourcampsandprisons] // Edu.e-history.kz. elektrondykzhurnal. - 2018. - №4. (16). Sistema ispravitelno-trudovyh lagerey v SSSR, 1981 - Sistema ispravitelno-trudovyh lagerey v SSSR 1923-1960: Spravochnik. [The system of labor camps in the USSR 1923-1960: Handbook.] M., 1981. 479 s. (in Rus)
Sobranie kodeksov RSFSR, 1928 - Sobranie kodeksov RSFSR redakcii 1926 g. [Collection of codes of
the RSFSR edition 1926] M.: Yur. izd. NKYu RSFSR, 1928. 1183 s. (in Rus) Tasymbekov, 1993 - Tasymbekov A. Zhan dauysy. ALZhIR arhipelagy. [Cry of the soul, ALZHIRs
archipelago] Almaty: Zhazushy, 1993. 223 b. Uznicy «ALZhIRa, 2003 - Uznicy «ALZhIRa». Spisok zhenshchin - zaklyuchennyh Akmolinskogo i drugih otdeleniy Karlaga. [A Prisoner Of "Alzhir". List of women prisoners of Akmola and other departments of Karlag] M.: Zvenya, 2003. 567 s. (in Rus) Yrpa^tar ymytpaydy, 2017 - «Urpaktar umytpaydy» = «Pomnyat Potomki» = «The descendants
remember». Semey, 2017. 514 b. CGA, 2-ser. der. film «ALZhIR» - Centralnyy Gosudarstvennyy arhiv kinofotodokumentov i zvukozapisi Respubliki Kazahstan [Central State archive of film and sound documents of the Republic of Kazakhstan]
