CC BY
43
Султанбек Кожановтын когамдык-саяси цызметшщ TypKicTaH Республикасы кезеншщ кейбip мэcелелеpi
DOI: 10.31551/2410-2725-2019-5-1-116-123
Симтиков Жомарт Кудайбергенулы
тарих гылымдарыныц кандидаты, саясаттану гылымдарыныц докторы, Абай атындагы Каз¥ПУ, саясаттану, элеуметт-философиялыщ пэндер кафедрасыныц мецгерушiсi, Алматы^аза^стан Республикасы. Е- mail: zhomart-67@mail.ru
Авдатпа Автор ма^алада Казахстан жэне ©збекстан Республикаларыныц мурагаттарында са^талынган материапдар непзЫде Султанбек Кожановтыц ^огамдыщ-саяси ^ызмет кезендершщ бiрiне тарихи тапдау жасау ар^ылы ^арастырады. Кврнектi саяси жэне ^огам ^айраткерi С.Кожанов Каза^станныц улт зиялыларымен, оныц кврнектi вкiiпдерi А. Байтурсынов, М. Дупатов жэне бас^алармен бiрлесе кецестк ^урылыс жагдайында Каза^ республикасыныц ^алыптасуына епеупi улес ^осты. Автор жауапты мемпекеттiк лауазымдарды, Мэскеуде улт мэселелерi бойынша БКП(б) ОК аппаратыныц инструкторы ^ызметш ат^арган С.Кожановтыц саяси ^ызметЫ сипаттайды. Ол 1937-1938 жж. Yлкен террор жылдары бу^аралыщ операциялардыц чурбаны болды.
TYЙiн сездер: Султанбек Кожанов; ТYркiстан Республикасы; Революциялы^ комитет; Турк комиссия; Жумысшы жэне шаруа Кецестер^ ТYрiкатком; большевик; кулактар; котрреволюция; Кызыл Эскер.
Some of the issues of socio-political activities of Sultanbek Kozhanov period of the Turkestan Republic
Simtikov ZHomart Kudajbergenovich
candidate of historical Sciences, doctor of political Sciences, head of the Department of political science, social and philosophical disciplines KazNPU. Abaya, Almaty, Republic of Kazakhstan. E-mail: zhomart-67@mail.ru
Some of the issues of socio-political activities of Sultanbek Kozhanov period of the Turkestan Republic
Abstract. The author examines and provides a historical analysis of one of the periods of the social and political activities of Sultanbek Kozhanov, based on materials deposited in the archives of the Republic of Kazakhstan and the Republic of Uzbekistan. The prominent political and public figure S. Kozhanov together with the national intellectual class of Kazakhstan, his most prominent representatives A. Baitursynov, M. Dulatov and others made a significant contribution to the formation of the Kazakh Republic under Soviet construction. The author describes the political activities of S. Kozhanov, who held responsible government posts, including the position of instructor of the Central Committee of the CPSU (b) on national issues in Moscow. He became a victim of mass operations in the years of the Great Terror in 1937-1938.
Keywords: Sultanbek Kozhanov; Turkestan Republic; revolutionary Committee;Turkish Commission; the workers 'and peasants' Councils; the Turkic Council; Bolshevik; kelakar; kontrrewolucja; the Red Army.
Некоторые вопросы общественно-политической деятельности Султанбека Ходжанова в период Туркестанской Республике
Симтиков Жомарт Кудайбергенович
кандидат исторических наук, доктор политических наук, КазНПУ имени Абая, кафедра политологии и социально-философских дисциплин. Алматы, Республика Казахстан. E-mail: zhomart-67@mail.ru
Аннотация. Автор рассматривает и дает исторический анализ одного из периодов общественно-политической деятельности Султанбека Кожанова, опираясь на материалы, отложившиеся в архивах Республики Казахстан и Республики Узбекистан. Видный политический и общественный
деятель С.Кожанов совместно с национальной интеллигенцией Казахстана, виднейшими его представителями А. Байтурсыновым, М. Дулатовым и другими внес значительный вклад в становление Казахской республики в условиях советского строительства. Автор описывает политическую деятельность С. Кожанова, занимавшего ответственные государственные посты, включая должность инструктора аппарата ЦК ВКП (б) по национальным вопросам в Москве. Он стал жертвой массовых операций в годы Большого террора в 1937-1938 гг. Ключевые слова: Султанбек Кожанов; Туркестанская Республика; революционный комитет; Туркестанская комиссия; рабочие и крестьянские Советы; Туркестанский исполнительный совет; большевики; кулаки; котрреволюция; Красная Армия.
ЭОЖ/УДК 94(574)(092)
Султанбек Кожановтьщ когамдьщ-саяси кызметшщ Тур^стан Республикасы кезеншщ кейбiр мэселелерi
Ж.%. Симтиков
Жалпы кецестк дэуiрдеri калыптаскан элеуметтiк-саяси ахуал, когамдык орта жагдайы, когамныц шектен тыс идеологияландырылуы зерттеушiлерiмiздi кате пайымдаулар мен сыцаржак тужырым жасауына экелдi. Жеке немесе топтык карсылыктарга "улттык ауыткушылык", халыктыц ез карапайым кукыктарын канагаттандыруды талап еткен усыныстарга "казак ултшылдыгы" сиякты е1шрлк шындыктан алшак, тYптеп келгенде улттыц ез азаттыгына деген табиш умтылысын туншыктыру максаттан туындаган айдарлар тагылды. Кецестк дэуiрдегi зерттеулерде жекелеген тулгалардыц азаттык жолындагы касиеттi де, кааретт кYресi ез ултына деген кызмеД емiр жолдарын зерттеу кYнi кешеге дейiн сыцаржакты багаланып, оган тарихи шындык тургысынан карауга мYмкiндiк бермедк Кейiнгi кездегi тыц архивтiк деректердщ ашылуы осы олкылыктардыц орнын толтыруга мYмкiндiк бердi. Осы тургыдан алганда, тарихты халык жасайды десек те, жеке тулгалардыц халык арасынан шыгып, оларды жаца умтылыстарга, YPДiстерге бастайтынын ескерген жен. Осындай ел басына кYн туып, улттык тэуелдiлiк жэне кематуштк пен улттык кукыксыздыктарды отардагы казак халкы басынан кешiрiп жатканда, казак халкыныц калыптасып Yлгерген зиялы кауымыныц бей-жай калуы мYмкiн емес нэрсе едк Бул орайда когамдык дамудыц тYрлi етпелi кезецдерЫде тер тепп, ецбек етiп терец iз калдырган тулгалардыц устаган багытын уакыт таразысына салып, саралап отыру сол когамныц ез болашагы Yшiн кажет шаруа. 9кiнiшке орай, казак елшщ тел тарихында, соныц iшiнде XX гасырдыц алгашкы отыз жылдык мерзiмiндегi тарихи процесстерге байланысты шешiмiн таппаган мэселе. Казак когамында улт азаттык козгалысын дамытуга ецбек сИрген, халыктыц улттык сана - сезiмiн оятуга, оныц рухани жагынан ерлеуiне белсене араласкан жаркын жандар аз болган жок (Сармурзин, 1991:33).
ХХ гасыр басында калыптасып келе жаткан казак зиялылары намысты таптайтын шешiмдерге карсылык бiлдiрiп, бул козгалыска уйымдаскан сипат берт, оны жаца децгейге кетердк Казактыц зиялылары ерте маркайып, тез жеттуЫе Казакстандагы 1916 жылгы улт азаттык кетертю, Ресейдщ 1917 жылгы кос Акпан жэне Казан тецкерiсiнiц эсерi едэуiр болды. ©з ултыныц тецдИ, тэуелсiздiгi мен болашагы Yшiн кYрескен зиялыларымыздыц кернектi екiлi, казак халкыныц ортасынан шыккан аса iрi когам жэне саяси кайрат-керлерЫщ бiрi, жэне бiрегейi Султанбек Кржанулы Кожанов (Султанбек Ходжанов) едi. С.Кожанов 1916 жылдан бастап 1937 жылдар аралыгында iрiмемлекеттiк iстерге араласып, соныц бел ортасында жYPдi. Бул уакыттар
тарихта кайшылыктарга толы, ауыр кезецдер болатын. Жеке баска табыну жылдарында жазыксыз опат болган кайраткерлердщ емiрi мен кызметiн зерттеудщ зор тарихи мацызы бар, эрюныц емiрi мен кызметЫ зерттеу - ол емiр CYрiп, кYрес жYргiзген кезецнщ де тарихын зерттеу деген сез.
Султанбек Кожанов-Казакстан мен Орта Азия халыктарыныц ХХ гасырдыц 20-шы жылдардагы тарихында езiндiк орны бар, ерекше роль аткарган саяси кайраткер, сондыктан такырыптыц езектiлiгi оныц бYгiнгi тарихымыз Yшiн кажеттiлiгi ешкандай да кYмэн тугызбайды деп ойлаймыз. Гасырымыздыц басындагы мемлекеттк кекейкестi мэселелерге белсене араласып улттык мYДденi ешуакытта да есiнен шыгармаган кайраткерiмiздiц тарихын ескеруiмiз жен. Бiз макалада кайраткердщ когамдык-саяси кызметЫщ алгашкы кезецЫ, кызмет жасаган аймагына байланысты ТYркiстан кезец деп алып, соган тыц архив деректерiне CYЙене отырып токталамыз.
Азамат согысы жылдарында жэне одан кейЫп калпына келтiру кезецЫде Кецес екiметi жецген ТYркiстан Республикасында екiметтiк ерекше орган ретiнде эскери-революциялык комитеттер немесе революциялык комитеттер пайда болды. Кецес екiметi бул революциялык комитеттердеге ерекше мэн берiп, пролетариат диктатурасыныц тетенше органы деп бтдк
Революциялык комитет (ревком) - Кецес еюметЫщ уакытша тетенше органы едк Азамат согысы мен шетел интервенциясы кезiнде социалистiк тецкерiстiц жецiстерiн коргады. Азат етiлген территорияларда кецестiк билк орнатып, сол жерлердiц бiрден-бiр иес болып, барлык билiктi ез колдарында устады.
Ресейдiц Орталык аудандарында курылган губерниялык жэне уездiк революциялык комитеттер 1920 жылгы 2-кацтардагы Жумысшы жэне шаруа КецестерЫщ "Губерниялык жэне уездк революциялык комиттеттердi тарату туралы" каулысы бойынша ез жумыстарын токтатты да, билк жергiлiктi Кецестердiц кузырына кештк
Ресейдiц шет аймагы деп саналатын ТYркiстан Республикасында iс сэл баскалай болды. Кецес мемлекетiнiц жанданып дамуына ТYркiстан майдан шецберiнiц ортасында калды эрi басмашылык козгалыстыц ербуi ездерЫщ эсерiн тигiзбей коймады. Осындай объективт жагдайлар республикада революциялык комитеттердiц узак уакытка дейiн кызмет жасауына экелдк ТYрк АКСР-нiц 1920 жылгы 5 акпандагы "Облыстык революциялык комитетер туралы" № 201 Уакытша ереже бойынша ТYPкiстанныц барлык облыстарында революциялык комитеттер облыстык аткару комитеттердiц колдауымен барлык хукыктарды пайдаланды. Орталык екiмет орындары ТYркiстан Республикасындагы саяси окигалар барысын жiтi бакылап отырды. 1919 жылы акпанда В.И. Лениннiц колдауымен курылган ТYркiстан iсi бойынша ерекше комиссия курылды. Бул комиссия тарихта ТYPккомиссия деген атпен белгiлi. ТYPккомиссия 1919 жылы 8-казанда В.И. Ленин кол койган каулыга сэйкес курылып, оныц курамына: Ш.З. Элиава (терагасы), М.В.Фрунзе, В.В. Куйбышев, Ф.И. Голощекин жэне Я.Э. Рудзутак тагы баска мYшелерi ендi (Из истории, 1961). М.В. Фрунзеден баска ТYPккомиссия мYшелерi Ташкентке сол жылдыц 4-карашасында келдi. ТYрккомиссия мен жергiлiктi кызметкерлердiц басты максаты елкеде улт саясатын дурыс жолга кою болатын. Октябрь рево-люциясынан бергi екi жылга жуык уакыт бойы ТYPкiстан Республикасындагы негiзгi басшылыкты ез колдарында устап келген орыс большевиктерiнiц жергiлiктi халыктарга катысты жYргiзген саясатынан катты шошынган, оларга деген сенiмi толык кYЙреген мYCылман коммунистерi В.И. Ленин кол койган ерекше мандатпен келген ТYрiккомиссияfа зор сеым бiлдiре, Yлкен Yмiт арта
карады. ^ркютанда халык большевиктерге кылмыскерлерге карагандай карайды жэне ТYрiккомиссия келген кезде ауылдар мен кышлактарда келген большевиктер емес, бiздi большевиктерден азат ету Yшiн баска бiреулер келдi дегендi айтысты" - дейдi Н.Терекулов1. Бул ^цт^й жергiлiктi халыктыц осы уакытка дейiн eздерiне катысты жYргiзiлiп келген саясатка деген наразылыгыныц кeрiнiсi едi.
Осы ащы да болса боямасыз пiкiрдi айткан Н.Терекулов юм едi? Сeздщ ретi келген соц соган токталмаска болмайды.
Ол бiрiншiден XX гасырдыц 20-30-шы жылдарында эр тYPлi саяси-идеологиялык айтыс-тартыстардыц бел ортасында жYрген казак халкыныц мемлекет кайраткерi дэрежесiне кeтерiлген санаулы улдарыныц бiрi. С.^ожановтыц Yзецгiлес жолдасы. Бул жерде Н. Тeрекулов тарапынан агалык камкорлыкты С.^ожановта кeргенiн естен шыгармаган жeн. Оныц эдеби-публицистикалык ецбектерЫщ eзi бiр тeбе. ^азак халкыныц арасынан шыккан алгашкы дипломат. Эаресе, кайраткердщ ТYркiстан Республикасы eмiр CYрiп тYPfан кезецдеп саяси ^рестщ бел ортасында болуы, коfамдык-мемлекеттiк кызмет кYнi бYгiнге дейiн тарих сахнасынан эдiл багасын ала алмай келедк
Бiрак, ТYрiккомиссия ТYPкiстанныц когамдык-тарихи, саяси-элеуметт, экономикалык, мэдени-турмыстык объективтi жагдайымен есептесе бермедк Олар Орталык Ресейде юке асырылып жаткан коммунистiк шараларды ТYркiстан eмiрiне кeшiрме ретiнде кYштеп енпзуге тырысты. ТYркiстанда таптык кYрестi жандандырып, жергiлiктi халыкты таптык жецтюке итермеледк ¥лт бостандыгы улттардыц eзiн-eзi билеуi мэселесiнде бiрде-бiр оцды кадам жасамауга икемделген кезде жергiлiктi коммунистердщ ТYрiккомиссияfа деген кeзкарастары бiртiндеп eзгере бастады, гатерщю ^цт^й тез-ак су сепкендей басылды. ТYрiккомиссия ТYркiстан майданы Революциялык-эскери СоветЫщ колдауына CYЙене отырып ТYркiстан Республикасыныц саяси eмiрiне бел-сене араласты.1919 жылы жазда ТYрiкатком жанынан курылган комиссия Эулиеата, Черняев уездерi мен Сырдария облысыныц уездерiн аралап келт "мусылмандар туратын жерлерде Кецес eкiметi жок, егер бар болса ол кедейлердш емес, байлар мен кулактардш" - деп жазды2.
1918-1920 жылдардагы ТYPкiстан Республикасындагы саяси жагдайдыц шиеленiсе тYсуi Кецес eкiметiн ныгайту жолында ерекше уйым куруга итермеледк ^азан социалистiк тeцкерiсiн коргап эрi карай ныгайту Yшiн билiктi бiр колга шама келгенше жинактай отырып Кызыл Армиямен бiрiге отырып белсендi кYрес жYргiзу максатында осы революциялык комитеттер дYниеге келдi. ТYркiстан Республикасында алгашкы революциялык комитет Фергана облысында кYPылды. 1919 жылдыц аягы 1920 жылдыц басында ТYPкiстанда саяси-эскери жагдай шиеленiскен сипат алды. 6сiресе 1919 жылдыц кeктемiнде ТYPкiстан Республикасыныц Фергана облысындагы саяси жагдай аса катты аскынып кеттi. Кецес eкiметi 1918 жылы кыста "^окан автономиясын" карудыц кYшiмен басып жаныштанган болатын. (Шамсутдинов, 1970:58)
Жаца Yкiметтiц канды кылмыстарынан шошынган жергiлiктi халыктар eрiстей бастаган басмашылар козгалысына косыла бастады. Басмашылык топтар тeцкерiске дейiн де эрекет жасаган едi. Бул басмашылык топтарды тYрлiше кылмыс жасап, сол Yшiн езЫщ тиiстi жазасын алган, жер аударылган, артынан ТYркiстан жерiне кайта оралып кэсiби каракшылыкпен айналыскан адамдар курган едi. Олар бiрiншi дYние жYзiлiк согыс майданынан кайткан солдаттар мен 1916 жылы майданныц кара жумысына алынгандардан кару-
19збекстан Республикасы Президент Аппаратыныц Архивi(9РПАА), 60-^.1-т.413чс. 6-арт.п.
29РПАА, 60-ц. 1 -т. 60-ic, 67-п.
жарак сатып алып карулангандар болатын. Басмашылык козгалысты шетел-дiктер колдап, контрреволюциялык iс-кимылдарын YДеттi, олар тонаушылык-пен кецес жэне партия кызметкерлерЫе терролык сипатта iс-эрекеттер жасады. Чимбай уезЫщ Амудария белiмiнде ак гвардияшылар бас кетердi. Закаспий облысында шетел интервенттерi мен ак гвардияшылармен ^рес жалгасып жатты.
Жетiсу облысында кулактардыц антисоветтiк козгалысы кYшейдi. Осындай киын-кыстау жагдайда 1919 жылы 11-казанда ТYрiкатком "Кецестiк курылыс туралы" мэселе карап, республикадагы барлык кецестiк мекемелердi эскери жагдайда себептi революциялык комитеттер курылсын" - деп каулы ка-былдады (Хасанов, 1990). ТYрiкатком тералкасы аткару комитеттiк системадан революциялык комитетке етудщ нактылы мэселелерiн аныктады. Алгашкы ретте облыстык ревкомдар уйымдастырылды.Фергана облыстык ревкомы 4-карашада, Закаспий облыстык ревкомы 24-карашада, Жетiсу облыстык ревкомы 9-карашада, Амудария белiмi 11-желтоксанда, Сырдария облыстык ревкомы 19-желтоксанда, Самарканд облыстык ревкомы 20-желтоксанда ку-рылды. Облыстык жэне уездк-калалык революциялык комитеттер уйымдас-тырылып болган соц, аудандык, болыстык, ауыл-селолык революциялык комитеттер курылды. Ал, енд^ революциялык комиттеттердi кiмдер баскарды? РКП (б)-нщ 1919 жылгы 30-кыркYЙектегi жазган хатында "баска барлык жумыстардан босатып, жергiлiктi партия комитеттерi ец жаксы, кабiлеттi деген кызметкерлердi усынуы керек" - деген3. Ягни сакталып калган кужаттар керсетiп отыргандай революциялык комитеттердщ жетекшiлерi халык ара-сында беделд^ эрi уйымдастырушылык кабiлетi бар коммунистердщ екiлдерi болды.1920 жылы наурыз айында коммунистiк партия катарына еткен С. Кожанов жергткт жерлерде Кецес Yкiметiн ныгайту lсiне атсалысты. Иэ, бул жерде 1916-1917 жылдары "Алаштык" улттык кезкараста болган С. Кожанов калай большевик болды? деген орынды сурактыц туындары сезсiз. (Из истории, 1961:465)
Жеке баска табынушылык идеологиясы мен тэжiрибесiнiц эсерiмен тарихшылар "Алашорда" козгалысын, там-тумдап караганымен, сол козгалыска ниеттес болгандардыц кезкарас эволюциясына кецiл аударып, арнайы зерттеген емес. Ресейдегi Yш тецкерiс кезiндегi казак зиялыларыныц тарихы кара бояумен гана берiлдi, оларга "алашорда пигылындагы интеллигенция" деген айдар тагылды. Эрине, С.Кожановты да сол айдарды аркалагандардыц катарынан керiп келдк. Олай болса, "Алаш-казак халкы деген угым. Алаш-елiмiздiц ежелгi аты. Ендеше, Алаш козгалысы-улт азаттык сана есуi процесiнiц курамды белiгi.
ЕгемендЫ, еркiндiктi ту кылып жумысшылар, жер мэселеан тиек етiп шаруалар козгалыстары ерiстедi. Азаттык, бостандык деп езтген халыктар кYреске шыкты. Тек кана "Ресейде гана емес езiлген улттардыц улт-азаттык козгалысы Азияда да басталганына В.И. Ленин баса назар аудартаны белгiлi. ¥йкыдагы Азия оянган едк Сол оянган Азия халкыныц Ынде казак халкы да бар болатын. Мiржакып Дулатовтыц "Оян, казак!" деп уран тастаган мезгiл болатын.
Ендеше, казак сахарасындагы улт-азаттык козгалыс таза пролетарлык козгалыс болуы мYмкiн емес. Ол орта гасырлыктан буржуазиялык демо-кратияга бет алган козгалыс едк Ресейде тецкерiстiц буржуазиялык-демократиялык кезецЫде бiлек сыбанып интеллигенция шыкса, казак даласында улт-азаттык козгалыста ту устап белсендтк керсетiп казактыц
39РОМА. Р-17-ц. 1-т. 229-ic. 8-п.
окыган зиялылар тобы катысты. Бiрак, орыс либералдык интелегенциясынан казак зиялыларыныц айырмасы кeп едi.
Бiрiншiден, олар патшалык Ресей буратана деп кематкен халыктыц интеллигенциясы болатын.
Екiншiден, оныц курамында iскерлiк eндiрiске араласкан банктыц дирек-торлары не баскарушылары, акционерлк когамдардыц юрист-кецесштер^ компаниялардыц, трест пен синдикаттардыц баскарма мYшелерi, баскаша айтканда, eндiрiсшiлер мен каржыгерлер болган жок, Олар халыкты улт агартушылар Абай, Шокан, Ыбырайлардыц идеяларына, одан эрi дYниежYзiлiк мэдени муралар негiзiнде тэрбиелеуге умтылды. ©з ултын жанындай жаксы кeретiн С.Кржанов 1916-1917 жылдары "алдыцгы толкын агаларымен" жакын карым-катынаста болды. Олардыц кeзкарас эволюциясы С.^ожановка едэуiр ыкпал жасамай койган жок. Олар болса, жакында eсiп жетiлiп келе жаткан казак зиялы кауымыныц калыптасуына, оны тэрбиелеуге ат салысты, мэдени революцияныц казак сахарасына кецЫен тарауына CYбелi Yлес косты.
"¥лттык демократиялык зиялы кауым" казак елiн отарлык езгiден азат ету мен казак когамын орта гасырлык мешеулiктен eркениетi элеуметтк-эконо-микалык жэне мэдениеттi даму жолына алып шыгу мiндеттерiн газдеген едi.
С.Кржановтыц да кeзкарасы осы ттек максаттармен астасып жаткан болатын. Оган кайраткердщ "Бiрлiк туы" сиякты мерзiмдi басылымдарда жарык кeрiп турган сол кездегi пiкiр пайымдаулары дэлел бола алады.
Элихан Бeкейхан бастаган жэне сол кезецде казактыц зиялы кауымыныц баска eкiлдерi жетекшiлiк жасаган Алаш пен Алашорда ^азакстандагы когамдык саяси, элеуметтiк экономикалык жэне улттык-мемлекетт курылыс мэселелерiн шешу жолдарын аныктауда улттык тутастык жэне халыктык бiрлiк принциптерiне CYЙендi. Мундай позиция, элбетте, аталган мэселердi шешуде таптык принциптер мен пролетариат диктатурасын негiзге алган большевиктерге карама-карсы едi. Сондыктанда, Алаш кeсемдерi мен Алашорда Yкiметiнiц басшылыгы ^азан тeцкерiсiнiц урандарын, Кецес eкiметiнiц идеялары мен нактылы iс-эрекеттерiн кабылдамады, оларга карсы шыкты. Сол жылдары жацадан eсiп келе жаткан цазак интелегенциясыныц "кейiнгi толкыныныц" eкiлi С.^ожановтыц бул мэселедегi кeзкарасы сэл eзгешерек болды.
С. ^ожанов дYниедегi eзгерiстердiц сырына, эдебиет пен мэдениеттщ адам eмiрiндегi когамдагы орынына YЦiлген сайын ецселi ел боламын деген улт рухани жагынан eспей тиянакты азаттыкка карай аттап басудыц eте киындыгына кeзi жеттi. Ол бул туста саяси кимылда байсалдылык танытып, агартушылыкпен айналысып жYрген болатын. Эрi казак халкын тэуелсiз тецдкпен баянды бостандыкка апаратын саяси кYш ретiнде большевикт партияны таныды. Сондай-ак, eлкеде большевикт багыттагы саяси агымныц беделi жогары едi. Мезгiл 1920 жыл болатын. Эрине, С.^ожановтыц eзi шыккан элеуметт ортасы оны большевиктiк идеяга сеып, осы багытты кабылдауга итермелегенi сeзсiз. Ол eзiнiц дiттеген максатына осы большевикт партияныц курамында жYрiп жетудi кeздедi. ©зЫщ ултына деген CYЙiспеншiлiк оныц кадiр-касиетiн багалай бту сиякты кeзкарасынан тек таптык принциптердi гана мiсе туткан большевиктiк партияныц катарында жYрiп те тайган емес. Ол коммунист партия катарына eтпестен сэл бурынырак 2-сэуiрде Сырдария облыстык революциялык комитеттщ жиналысында, Сырдария уездк рево-люциялык комитеттЫщ жумыс ютей алу кабтетЫщ нашарлыгына байланысты таратып, оныц жаца курамын сайлады. Тeраfа болып Д. Нысанбаев, тeраfа-ныц орынбасары болып С. ^ожанов жэне мYшесi болып Мироненко тагайын-
далды4. Осы жерде ескерте кететЫ бiр жай. Ол уакытта коммунист партияныц мYшесi болмаган адам жауапты кызметке тура алмайтын. Бул жайды С.Кожанов толыктай дерлiк басынан кешiрдi. 1920 жылгы 13-акпандагы ТYркiстан уездiк-калалык аткарукомитетi мен уездiк партия комитет жэне Мусылман бюросыныц бiрiккен мэжiлiсiнде осы мэселе кетерiлiп проблема ретЫде каралган5. ТYркiстан уезiне сол кезде 16 болыс карайтын. С.Кожанов осы болыстарды аралап, жагдайларымен танысып, шешiмiн таппаган мэселелердi шешуге, езЫщ акыл-кецесiн беретiн. Эр болыстыц езЫе жэне ерекшелiктерiне жiтi кецiл аударып, ыцгайына карап iс-кимыл жасайтын Уездк революциялык комитеттiц тапсырмаларымен iс-сапарларfа шыгып турды. ТYрiкатком терагасы Т. Рыскуловтыц сурауымен С. Кожанов Ташкент каласына ТYркiстан уезiндегi саяси жагдайды баяндауга эрi жогаргы органдардан тапсырмалар алу Yшiн 1920 жылы 11-шiлдеде ю сапарга кеткенi женiнде кужаттар бар6.
Осы жылдыц 15-тамызында С. Кожанов ТYркiстан уездiк-калалык аткару комитетi мен Сырдария облыстык революциялык комитеттiц терагасы болып тагайындалды7. ТYркiстандаfы барлык революциялык комитеттер аткару комитеттердiц хукыктарын пайдалана отырып, таптык жагынан пролетариат диктатурасыныц органы болды. Революциялык комитеттер сайланбай тын, тек тагайындалатын. Барлык революциялык комитеттер ТYркiстан Республикасыныц lшкilстер Халык Комиссариаты аркылы тапсырмалар алатын.Революциялык комитеттердщ курамы аз гана болатын. Облыстык революциялык комитеттер 5-11 адамнан, уездк-калалык - 5-7 адамнан, аудандыц жэне болыстык - 3-5 адамнан, ауылдык, селолык, станциялык, поселкелiк революциялык комитеттер - 3 адамнан турды.8 С. Кожанов Сырдария облыстык революциялык комитетЫщ терагасы болып турганда котрреволюциялыц ^штерге карсы ецбекшiлердi уйымдастыра бiлдi, совет еюметЫ калпына келтiруге, Совет жэне аткару комитеттерше сайлау органдарын уйымдастыруда кажеттi жагдайлар жасауга ерекше кецт белдi. Тетенше комиссия, ерекше белiм, саяси белiм, баскару белiмi, милиция, прокуратура, халыктык сот, эскери трибунал тагы баска да Yкiметтiк органдармен байланыста болды.
Кызыл Армия катарына ецбекшiлердiц ерiктi жасакшыларын куруга ат салысты.Осылайша, Султанбек Кожановтыц жас кезЫен бастап Кецестiк социалистiк курылыстагы когамдык-саяси жэне мемлекеттiк iстерге араласуы осылай ТYркiстан топырагынан бастау алды жэне белсен-дiлiгiмен ерекшелендi.
Эдебиеттер тЫмМ Список литературы
1. Из истории Гражданской войны в СССР. Документы и материалы. Иностранная военная интервенция и гражданская война в Средней Азии и Казахстане, в 2-х т. Том 1. Май 1918 г. -сентябрь 1919 г. (Сост. А. Г. Багрянцев, А. С. Елагин, И. А. Алимов и др.). - Алма-Ата: Изд-во АН КазССР, 1963. - 685 с.; Т. 2. Сентябрь 1919 г. - декабрь 1920 г. (Сост. А.Г. Багрянцев, А.С. Елагин (руков. группы), П. В. Агапов и др.). - Алма-Ата: Наука, 1964. 724 с.
2. Сармурзин, 1991 - Сармурзин А. Большевиктерден басканы да умытпайык// Казакстан коммунист 1991. №5.
3. Шамсутдинов, 1970 - Шамсутдинов Р.Т. Из истории революционных комитетов Туркестана в 1918-1923 гг. // История. СССР. 1970. №6 .
49РПАА 60-к. 2-т. 296-ic. 14- арт.п.
5^аза^стан Республикасыныц Ортальщ Мемлекетпк Архивi (^РОМА), 849-^.1-т.16-ю. 1-4-пп.
6К;РОМА. 849-M-T.16-ic. 21-п.
7КРОМА. 849-^.1-T.16-ic. 46-п.
8К;РОМА. 849-^.1-T.16-ic. 46-п.
4. Хасанов, 1990 - Хасанов М.К. «Кокандская автономия» и некоторые ее уроки // Общественные
науки в Узбекистане, 1990, № 2. С. 41-52.
5. Хасанов, 1990 - Хасанов М.К. Альтернатива. Из истории Кокандской автономии //Звезда
Востока, 1990, № 7. С.105-120.
Reference
Iz istorii, 1963, 1964 - Iz istorii grazhdanskoj vojny v SSSR. Dokumenty i materialy. Inostrannaya voennaya intervenciya i grazhdanskaya vojna v Srednej Azii i Kazahstane, v 2-h t. Tom 1. Maj 1918 g. - sentyabr' 1919 g. (Sost. A. G. Bagryancev, A. S. Elagin, I. A. Alimov i dr.).- Alma-Ata: Izd-vo AN KazSSR, 1963. - 685 s.; T. 2. Sentyabr' 1919 g. - dekabr' 1920 g. (Sost. A. G Bagryancev, A. S. Elagin (rukov. gruppy), P. V. Agapov i dr.). - Alma-Ata: Nauka, 1964. 724 s.(in Rus).
Sarmurzin, 1991 - Sarmurzin A. Bol'shevikterden basi^any da уmytpajy^// Kazai^stan kommunisi, 1991. №5.(in Rus).
Shamsutdinov, 1970 - Shamsutdinov R.T. Iz istorii revolyucionnyh komitetov Turkestana v 1918-1923 gg. // Istoriya. SSSR. 1970. №6.(in Rus).
Hasanov, 1990 - Hasanov M.K. «Kokandskaya avtonomiya" i nekotorye ee uroki // Obshchestvennye nauki v Uzbekistane, 1990, № 2. S. 41-52. (in Rus).
Hasanov, 1990 - Hasanov M.K. Al'ternativa. Iz istorii Kokandskoj avtonomii //Zvezda Vostoka, 1990, № 7.S.105-120.(in Rus).
