CC BY
28
ХХ гасыр басындагы Зайсан аймагы когамдык-саяси кайшылыртар кезеиiнде
DOI: 10.31551/2410-2725-2019-5-1 -90-99 Оспанова Рыскуль
тарих гылымдарыныц кандидат, Абай атындагы К^аза^ улттыщ педагогикалыщ университетжщ доценту Алматы, К^аза^стан. E-mail: [email protected]
Авдатпа. ХХ гасыр басындагы саяси о^игалар барысында Зайсан аймагыныц тарихында бiршама о^игалар орын алды. Соныц Ынде бiрiншi орыс революциясы Зайсан жумыс-шыларыныц саяси оянуына, жумысшылар мYДделерiнщ тогысуына оц ыщпал еттi. Ал империяльщ вкiмет тарапынан жумысшылар мен кедейлердщ талаптары ^анагатсыз, тек талаптар ретшде ^алып отырган. Оган влкеде элеуметпк-экономикалыщ ^атынастыц элiздiгi жэне жумысшы табыныц аздыгы себеп болды. Б!ра1^ айма^тагы халы^тыц отарлыщ саясат^а ^арысы бас квтере алатындыгы дэлелдендi. Ма^алада Зайсан аймагындагы ХХ гасыр басындагы саяси тол^улардан бастап, 1916 жылгы квтерiлiс кезецЫдеп айма^тагы тарихи о^игалар баяндалады. ©лкеде ХХ г. басында ^аза^ елЫщ бас^а айма^тарындагы сия^ты саяси-элеyметтiк ^айшылы^тарды басынан вткiздi.ХХF. басында кен орындарында жумыс-шылар шерyлерi мен тол^улары болды.1916 жылFы о^иFаFа байланысты МYрсэлiм бастаFан жэне "солдаттар бYлiгi" деген тол^улар айма^ты ^амты^ан.Онымен ^атар влкедегi жер дауы да шешiмiн таппаFан мэселенщ бiрiне айналды. Халыщ вкiлi ббзанидщ Кендiрлiк жер дауын шешу туралы тартыстары патша Yкiметiнщ отарлыщ, бодандыщ саясатына ^арсылы^тыц бiр кврнiсi. ТYЙiндi сездер: Зайсан; империялыщ саясат; уезд; революция; болыс; шерулер,тол^улар; солдаттар бYлiгi.
Zaisan region at the beginning of the XX century in the years of social-political contradiction
Ospanove Riskul
Candidate of Historical Sciences, Associate Professor of KazNPU named after Abai, Almaty, Kazakhstan. E-mail: [email protected]
Abstract. During political contradictions at the beginning of the 20th century, many events occurred in the Zaisan region. Namely, the first Russian revolution had a positive effect on the interests of the workers in a political awakening from Zaisan. And the demands of the workers and the poor on the part of the imperial government were unsatisfactory, remained ordinary demands. This was due to the weak socio-economic situation in the region and the low working class. But it has been proven that people in the region can stand up to colonial politics. The article describes the events in the region from political upheavals in the early twentieth century to the uprising of 1916 in the Zaisan region. At the beginning of the twentieth century in the region, as in other parts of the Kazakh land, it underwent political and social contradictions.
At the beginning of the twentieth century there were strikes and unrest in the region. The 1916 incidents were triggered by a wave led by Mursalim and the Soldiers Rising. In addition, land dispute in the region has become a problem. The conflict of the people's representative Abzani to settle the land dispute is a manifestation of opposition to the colonial policy of the tsarist government. Keywords: Zaisan; imperial politics; county; revolution; great upheavals; marches; unrest; soldier riot.
Зайсанский регион начале ХХ века в годы общественно-политического противоречия
Оспанова Рыскуль
кандидат исторических наук, доцент КазНПУ имени Абая. Алматы, Казахстан. E-mail: [email protected]
Аннотация. Во время политических противоречий в начале XX -го века Зайсанском районе произошло много событий. А именно, первая русская революция положительно повлияла на интересы рабочих в политическом пробуждении из Зайсана. И требования рабочих и бедных со стороны имперского правительства являлись неудовлетворительными, оставались обычными требованиями. Это было связано со слабой социально-экономической ситуацией в регионе и
низким рабочим классом. Но было доказано, что люди в регионе могут противостоять колониальной политике.
В статье описываются события в регионе от политических потрясений в начале XX века до восстания 1916 года в Зайсанском регионе. В начале XX века в регионе, как и в других частях казахской земли, он претерпел политические и социальные противоречия.
В начале XX века в регионе были забастовки и волнения. Инциденты 1916 года были вызваны волной во главе с Мурсалимом и «Восстанием солдат». Кроме того, земельный спор в регионе стал проблемой. Конфликт народного представителя Абзани по урегулированию земельного спора является проявлением возражения против колониальной политики царского правительства.
Ключевые слова: Зайсан; имперская политика; уезд; революция; большие потрясения; марши; волнения; бунт солдат.
60Ж/УДК 974:19
ХХ гасыр басындагы Зайсан аймагы когамдык-саяси кайшыльщтар кезеншде
Р.Р. Оспанова
Юрюпе. БYгiнгi дYние xYei таныган дербес ^азакстан мемлекетЫде Зайсанды бшмейтЫдер кемде-кем шыгар. Зайсан - езЫдк тарихы бар шежiрелi кала. Зайсан дегенде айдын шалкар келмен, кец байтак ^азакстанныц ^н шыгысында кемкерт турган эсем кала ойга оралып, кезге елестейдк Зайсанга ат басын ^ремеген казактыц Mri жаксылары, батыр, билер^ терелерi, акын каламгерлерi кемде-кем. ^азакты былай койып Европа, Азияныц, эсiресе Ресейдщ гуламалары бул е^рд1 шарлап, зерттеп, адамзат кастерлеген кене тарих беттерЫе ешпестей етiп жазып кеткен. Макаланыц басты максаты аталган е^рдеп XX гасыр басындагы саяси жагдайды тарихи тургыдан карастыру.
Материалдар мен эдю-тэстдер. XX гасырдыц басындагы элеуметт кайшылыктардыц Зайсан аймагына эсерi жэне жергiлiктi жердегi улттык мYДде Yшiн алгашкы карсылыктарына токталып, мэын ашу. Зайсан каласыныц элеуметтiк дамуыныц негiзгi багыттарын карастыра отырып, каланыц экономикалык жэне элеуметтiк мэселелерЫщ езара сабактастагын керсету. Казан тецкерiсiнен кейЫп зерттеуштердщ ецбектерЫде де каланыц когамдьщ-саяси, даму YPДiсiндегi мэселелер жайында мэселелер козгалган. Казак даласындагы ендiрiс салаларындагы жагдайга сипаттама бере келт, бiркатар зерттеушiлер Зайсан каласыныц да ендiрiс салаларындагы XX гасыр басындагы ахуалга Г. Чуланов, Е. Дильмухамедов т. б. ецбектерЫде токтал-ган. Аталган ецбектерде казак даласыныц баска аймактарындагы ендiрiс саласыныц барыстары сипаталган. Казакстандагы XX г. басындагы отарлык саясатка Зайсан аймагы тургындарыныц карсы турулары женiндегi мэселелердi Г. Тогжановтыц, С. Асфендияровтыц ецбектерЫдеп деректер кунды материалдар болып табылды. жарык керген кунды ецбектердщ бiрi Ж.К. Касымбаевтыц "Города Восточного Казахстана" атты ецбеп. Тарих-аманыц Yлесiндегi гылыми зерттеу ецбектерЫщ кундылыгы аймак тарихыныц шындык келбетiн келтiру.
Талкылау. Революцияга дейЫп каланыц экономикалык, элеуметтiк саяси дамуы дэйектi жэне кешендi тYPде зерттелмеген. Мэдениет курлысы бойынша жарык керген жекелеген ецбектерд1 жуйелеумен сол кезендеп идеология шецберЫен шыгарылуы нысанага алынды. Каланыц XIX гасырдыц екiншi жартысы мен XX гасырдыц бас кезецЫе арналган осы кала тари-
хына катысты жYЙелi бiрде-бiр гылыми жумыстыц болмагандыгы кала тарихыныц саяси, элеуметтк-экономикалык жэне мэдени дамуын зерттеу езекттИн дэлелдеп отыр.
ХХ гасырдыц басындагы Ресейдщ революциялык козгалысы Казакстанга да келiп жеттi. Зайсан аймагы да саяси ояну кезецЫде бiршама толкуларды басынан еткiздi1.
Атап айтканда ХХ гасыр басында Зайсан уезЫдеп Степанов атындагы кенде жумысшылар толкуы болды, Москвин атындагы кен орнында ецбек акыны кешiктiргенi Yшiн шеру еттi. Бул бас кетерулерге казак тау-кен жумысшылары да катысты. Толку бурынгыга караганда бiршама уйымдаскан тYPде еттi. Толкуды орыс шеберлерi бастады. Зайсан уезЫщ басшысы эскери губернаторга жазган хатында Зайсан жэне ©скемен уездерiнде кен жумыстарымен айналысканга 10 жылдай уакыт болды. Бунда орыстармен катар казактар да жумыс ютеген. (Национально-освободительное, 1937:147) Семей облысы, Зайсан уездк бастыгыныц 1908 жылы 17 тамызда жогаргы мэртебелi губернатор мырзага жолдаган №1850 мэлiмдемесiнде Кекпектн ге орыс-казак училищеанщ мецгерушiсi Отыншы Элжановтыц елкедегi кандастарына зор беделдi, эрi ыкпалды тулга екендiгiн айта келт, оныц "Орыстардыц агартушылык кызметЫщ зиянды жактарын", жат журттык келiмсектердщ байыргы тургын халыктыц ата конысына жасап отырган баскыншылык, каскYнемдiк эрекетiн эшкерлеп, Yгiт-насихат жумысын жYргiзу аркылы саяси белсендтИн арттырып, экiмшiлiк баскару жYЙесiне карсы кою пигылдарын жекелеген адамдардыц артынан тYсiрген шагымдары негiзiнде кез жетюзгенш баяндайды2.
Толкулар Зайсан каласыныц террриториясында да болып жатты. Олар-дыц катарына жогарыда аталган Михайловск кен орнында казак жумыс-шыларыныц толкуын атап айтуга болады. 1902 жылы 19 маусым кYнi козгалыска катыскан 39 жумысшыны ездерЫщ арыздарын бiлдiру Yшiн Зайсанга жiбередi. Ол арызда былай деп жазылады: "Жумыс тэр^бЫщ жэне жагдайдыц киындыгын айта келт, келiсiм шартта берiлген нормалардыц дурыс орындалмауын эцпме етедi жэне кетертюштердщ айтуы бойынша кожайындары оларга берiлетiн 4 пут тартылган ун орнына 2 шэшке бидай жэне 1 шэшке бидай унын беретЫдИн айтады. Келiсiмдегi екi айдыц ецбек акысыныц алдынала телену жагдайы орындалмай екi айдыц орнына бiр айдыц ецбек акысы берiлдi. Олардыц айтуынша кейде 5 аршын терецдкте жумыс ютеуге тура келедi. ©ндiрiс иес ауырган жумысшыларды жумыс iстеуге мэжбYP етедi. Суда жумыс iстеген кезде резецке аяк киiмдер кейбiр жумысшыларга гана берiлдi3.
1902 жылы экономикалык жагдайдыц темендiгi жэне теленетiн ецбек акыныц темендiгi ендiрiс иелерi мен жумысшылар арасындагы толкуларга жол ашты. Кен орындагы жумысшылардыц кепшiлiгi жумыстарын тастап кетемiз деп усыныс жасады.
Жумысшылар алдын ала ецбек акы телеудi талап еттi. Ереуiл бары-сында, ереуiлде жумысшылар ез талаптары орындалмаган жагдайда бул кендерде жумыс ютеуден бас тартамыз деген усыныс жасайды. Ереуiлдi уйымдастырушылар Менерхан Кемелев. Жерплкт басшылык ортак басшы Менерхан Кемелевтен баска барлыгынан узак карсылык керсеткен Зайсан уезi Базар болысыныц казактары - Кожахмет Торайгыров, Аргынгазы
1КРОММ. 10 к., 1 т. 1864-ic.
2 КРОММ. 15 к., 1 т., 88-ic
3 КРОММ, 469 к., 1 т., 635-ic
Анбатапов, Кадальбек Менерханов жэне осы уездщ Кумкел болысыныц ереут басшысы-Шалгынбай Мухамедов.
Тарихтан белгiлi орыс революциясы 1905 жылы 9 кацтарда карусыз жумысшылар ереуiлi болады. Патша Yкiметi оларды каруланган эскермен кырып салды. (Революция, 1957:11-17) Бул эрекеттердщ ушкыны казак далаларын да шарпып еттк
Зайсан каласыныц тургындары 185, 188 баб бойынша ез жерлерiне, байланысты телемдерiн (земский повинность) етеулерi тию болган. ^алада кепiр болган. Буны жалдамалы жумысшылар кетерген. Олардыц араларында казак жумысшылары да болды (Национально-освободительное, 1937:151). 1905-1907 жылы Ресейдеп жагдайга байланысты кэсiби одактар Семейде, ^останайда, Актебеде т. б. калаларда пайда болды. Шерулер мен толкуларды уйымдастыруда мундай одактар Yлкен орын аткарды. Революция бары-сында, революция кезЫде жергiлiктi халыкты баскаратын революциялык комиттеттер баскарды (Субханбердина, 1980:4).
^азак халкы жылдар бойы ацсаган мемлекеттiк егемендИне кол жетюз-гелi тэуелсiз ел ретЫде улттык сананы кайтадан калыптастырып, улттык тарихын iздей бастады.
Осы бiр ултымыздыц тэуелсiздiгi жолында халкымыз бодандык бугаудан босанып шыгу Yшiн азаттык кYрес жYргiзгенi тарихтан белплк Сондай азаттык ^рестердщ бiрi 1916 жылгы улт-азаттык кYресi. Тарихи зерттеулерде улт-азаттык кетерiлiс тарихы кешеге дейiн прогрессивтi немесе реакциялык сипатта бiржакты багаланып келдi.
Эаресе кецестк кезецде тарихшыларымыз улт-азаттык кетертютщ сипатын, езiндiк ерекшелiгiн объективтi тургыдан багалауы киынга тYCтi. 1916 жылгы улт-азаттык козгалыс, аукымы жагынан бYкiл ^азакстан территориясын гана камтыган ^рес емес, сондай-ак ол халкымыздыц санасыныц ескендiгiн керсететiн, отарлык Yстемдiктi жоюдагы, азаттык Yшiн болган кYрес болатын.
Уакытша ережеде: "Кешпелi казактардыц жерi мемлекеттiк деп табылып, ол жерлер казактардыц пайдалануына гана бертедГ, - деп керсеттдк
1896-1902 жылдары Щербина бастаган, 1906-1910 жылдары статистикалык Кузнецовтар бастаган экспедициялар жергiлiктi халыктыц пайдалануындагы "артык" жердi аныктап, коныстандыру корын куруга кiрiстi. Экспедиция барысында аныкталган жерлер коныстандыру корына алынып, ол жерлер коныстандыру баскармасыныц кузырына етп. ^айтпас кайсарлык, ел Yшiн отка да, суга да тYзу зайсандыктардыц канында бар касиет. Сонау 1912 жылы Эбзэни сол кайтпастык, акырына дейiн туру Yнемi жалгасуда. Озбырлыкты, екiжYЗдiлiктi кезiнде "Дала уэлэяты газетЫе", "Айкап" журналдарына жазып эйгiлеген (Субханбердина, 1980:4).
Семей облысыныц уездерЫщ келт тYCкен хабарламалардыц 80 пайы-зында жалдамалы жумыс кYшiне деген зэрулктщ болгандыгын керемiз. 6сiресе отбасылары согыска алынган орыс деревняларында жумыс колы ретЫде казактарга деген сураныстыц ескендИн, келiп тYCкен хабарлама-лардыц 86 пайызы атап керсеттi.
Сураныстыц басым кепшiлiгi егiн шаруашылыгы дамыган аудандарынан едi. Семей уезiнен келген хабарламаныц 74 пайызы, Зайсан уезiнен келген хабарламаныц 68 пайызы осыны керсеттк Сураныстыц мундай жогарылыгы бул уездердщ базарга жакындыгы, темiр жолга, калалар мен орыс поселкелерiне жакын орналасуынан да едi. Жумыс колына деген кажетттк, эсiресе маусымдык жумыстар кезЫде катты байкалды. Келiп тYCкен хабарла-
ныц 73 пайызы астык жинау кезЫде ецбек колына муктаждыгын, ал 44 пайызы шеп жинауга кажеттi жумыс колына зэрултн атап керсетедi4.
Семей облысында ауыл шаруашылыгы жэне Yй жумыстарын непзЫен казактардыц аткаргандыгын керемiз. Ал, Зайсан уезЫен келiп тYCкен хабарламаныц барлыгы да жалданушы жумысшылардыц тек казактар екенiн атап етсе, Каркаралы уезЫщ 2 шаруалар учаскесi мен Семей уезЫщ 3 шаруалар учаскелер^де жалданган жумыс кYШiн тек казактар гана кураган5.
Согыс жылдары Патша еюмет согыс кажетi Yшiн казактардан согыска кажеттi материалдык кажеттiлiктерге дейЫ алган. Мысалы, ©скемен уезiндегi Айыртау, ¥лан болысыныц казактары-2000 сом жiберген, болыстары-2000 сом, Сулусары, Шар, Колбин, Карабужыр болыстары 3500 сом аударса, Зайсан уезЫщ Черно-Иртыш, Калжыр, Майтерек болыстары-1800 сом жiбердi6.
1916 жылы маусым айында патша жарлыгы дYниеге келедi. Патша жарлыгына карсылык толкыны бYкiл казак даласыныц эр жерЫде-ак болган. Соныц бiрi-кYнi бYгiнге дейЫ езЫщ тарихи орнын ала алмай келе жаткан бурынгы Зайсан оязына карасты осы кYнгi Аксуат, КекпекД Тарбагатай аудандары казактарыныц МYрсэлiм Бектенулы бастаган козгалысы7.
Казiргi Тарбагатай, Аксуат, Кекпект аудандары женiндегi он ею болыстыц аткамiнерлерiн 1916 жылы мамыр айыныц аягында Кекпектiге шугыл шакырады. Ол кезде Кекпектi Зайсан уезЫе багынышты езiнше бiр экiмшiлiк орталык болган.
Кекпектiдегi кыр казактары баскармасы ауласына жиналган болыстар-дыц бэрiмен МYрсэлiм оцаша сейлесiп, естуi бойынша патшаныц жарлыгы бар екенiн айтып: '^з алгаш бодан (подданство деген сезден алынган) болганда шарт бойынша казактан согыска адам алынбасын деп келюкен едк", - дейдi. (Козыбаев,1996)
МYPCЭлiмнiц бул айтканын болыстар тYгел куптайды. Крестьян начальнигi мен становой пристав бастаган патша чиновниктерi барлык болыстар мен аткамiнерлердi тiзiп койып, 19-31 арасындагы жастарды майданга окоп казуга алу туралы жарлыкты жарияланган соц барлык болыстар буган келюпейтУн бiлдiрiп, МYрсэлiм айткан бодандык шартты тiлге, тиек етедi.
Кутпеген жагдайда тап болган улыктар каhарfа мЫт, бiр топ солдат экеледi де, эрбiр болыска каратып, бiр-бiр мылтыкты кYзетiп турып сураганда, МYрсэлiмнен баска ел беделдiлерi ерiксiз кенеген Ер жYрек, ежет МYрсэлiм: "Атсац ата бер, мен халыкпен акылдаспай, ешнэрсе айтпаймын", - деп мiз бакпайды улыктар бYкiл 12 болыс елге ыкпалы бар, ержYрек, ежет, шешен, эрi суырып салма акын МYрсэлiмге тиiссек, елдi бYлдiрiп аламыз, колдагы аз гана отрядпен оны басуга шамамыз келмейдi деп есептейдi ме, элде баска бiр ойы болды ма, эйтеуiр МYрсэлiмдi коя бередк
Неше болыс мурын, кыржы елi Калбада жайлауда болатын. "Алаштап", "Боранбайлап" уран сап, МYрсэлiм сол Калбадагы елге жетедi де, мYмкiндiгiнше жасак жинап, бiрен-саран мылтыкка коса найза, шокпар дайындатуга жедел юрюедк 6рбiр болыс елге осылай эрекет жасауга шакырып, шапкыншылар жiбередi.
Табан ^реп карсыласуга кару-жарактыц тапшылыгын ойлаган МYрсэлiм ец алгашкы шара-экiмшiлiк орталыктан Кекпектiден алыс Кытаймен ше-карага карай жедел кешу деп шешедк
4 Сельскохозяйственный обзор Семипалатинской области за 1915 год. - Омск, 1917. 35 с
5 Сельскохозяйственный обзор Акмолинской области за 1915 г. - Омск, 1917. 42 с.
6 Сельскохозяйственный обзор Семипалатинской области за 1915 год Омск, 1917. 101 с
7 КРОММ. 469 к., 1 т., 9474-ю
1916 жылы штде айыныц бас Ke3i болатын, штденщ бас кезЫде Зайсан ye3i казактарыныц да кетер^а басталды. Уездщ болыстары Heri3iHeH шекарага таяу орналаскандыктан жарлык шыгысымен-ата коныстарын тастап, табын-табын малдарын айдап кеше бастады. Ец бiрiншi болып Терiсайрык болысыныц казактары eттi. Штденщ 12-де Шэуешек консулыныц бскемен уездк бастыгына жiберген жеделхатында казактар ездерЫщ YДiре кешу себебiн "тыл жумысына алу каупiнен туганын ашык айтты" (Козыбаев, 1996).
Кендiрлiк - Шыгыс ^азакстан облысыныц Зайсан ауданындагы ауыл. Аудан орталыгы Зайсан каласыныц шыгысында 32 км, Сауыр жотасыныц етепнде орналаскан. 1870 жылы казактардыц поселкес ретiнде iргесi каланды. 6уелi Волчанка, 1910 жылдан Кендiрлiк аталды. Ауызы дуалы бiр казактыц "Кендiрлiк" деп езенге берген атауы оныц жагасына берi келе орыстар салган поселкеге де жараган. 6кiмшiлiк бeлiк те сол атауды жен керген. Кен орыны да соган карасты аталган. Айтылуы оцай, кулакка жылы есттген лирикалы сез болгандыктан бiр емес, бiрнеше атау болып кетсе керек. Патша еюметЫщ еткен гасырдыц екiншi жартысында казак елiн баскару, жерЫ мемлекеттiк мYлiк министрлтнщ карауына беру, ягни казакты жер-сусыз калдырып, ырыздык кайнарын мемлекет меншiгiне алу жеындеп реформаларынан кейiн бул мацда да бiр экiмшiлiк бeлiк курылып, ол Кендiрлiк болысы деп аталган. Семей облыстык баскармасыныц 1912 жылгы 25 акпанындагы мэжiлiсiнде баяндалып, талкыланган деректерге караганда осы болыста 1800 тутЫ болган. Жан саны да жазылган-он мыц. Iрiлi-уаfын коса есептегенде сол жылы болыста 40 мыц мал болган8.
Осы Кендiрлiк болысындагы жер дауы облыс, губерния басшыларыныц басын катырган елеулi окигалардыц бiрi болган. Зайсан уакытша комиссиясы Кендiрлiк казактарыныц 202600 десятин жерiн орыс казактары мен шаруаларына алып бередi. Буган келiспеген казактар дау шыгарады. Олардыц сенiмдi eкiлi Далалык генерал-губернаторга арыз жазады. 1912 жылы 25 акпанда Семей облыстык баскармасында осы арыз каралады. Губернатор А.Н. Тройницкий, вице-губернатор З.А. Савримович, окрутк соттыц терагасы О.Н. Станкевич, прокурор М.Н. Кривицкий, коныс аудару iсiн баскарушысы В.К. Зайковский осы жердщ жер дауын карастырды. ^азактардыц орманды, сулы, шурайлы жерiн орыстарга тартып алып берудi карагансыган орыс терелер кай бiр зацды шешiм шыгарсын. Кендiрлiк казактарыныц шагымы канагаттандырылмаган9.
1912 жылгы 25 акпанда Семей облыстык баскармасыныц басшылары "Общее присутствие" деп аталатын кезектi мэжiлiсiнде бас косты. Мэжтютщ кYн тэртiбi, катынаскан лауазымды адамдардыц аты-жeнi журналга жазылып койылды. Бастылары губернатор А.Н. Тройницкий, вице-губернатор З.А. Савримович, баскарманыц туракты мYшесi Д.Т. Сайлотович" округтiк соттыц терагасы О.К. Станкеевич, округтiк соттыц прокуроры М.Н. Кривицкий жэне коныс аудару i^ баскарушы В.К. Зайковский.
Кендiрлiк болысыныц жерiнiц кецдтне кояр юнэ жок. Асуы киын аскар таулар да, шeбi сирек, суы тапшы кумдар да, орман, тогайлы, кекорай шалгынды кутты коныстык алкаптар да, ^рфей аккан езендер мен сылдыраган булактар да, шалкыган келдер де баршылык. Осы жердi ерiнбей елшеген Зайсан уакытша комиссиясы Кендiрлiк казактарыныц 202600 десятина артык жерi бар деп тапкан да, каулы шыгарып бекiтiп тастаган. "Артык" дегенi казакка керексiз дегенi той. Сол артылып калган жер эуелi
8 КРОММ. 64 ц., 1 т., 1303-ic
9 КРОММ. 469 ц., 1 т., 11-ic
казактарга, сонансоц коныс аударушы кара шекпендерге бертген. Эбзанидыц жазганына караганда Кендiрлiк казактарыныц жерi шамамен алганда Yшке белiнедi. Сол Yш бел^щ екеуi таулы да, калган бiр белiгi орманды, далалы алкап. Таулы ею белiктiц бiрi тым бикте, кия жартасты болып келедi. Кешп кону да киын. Мал жаюга да жарамайды. Муныц азгантай бiр белегiн бiр жарым ай шамасы гана жайлауга болады. Жаздыц ыстыгында бул жерде коцыр салкын. Оныц есесiне тамыз айыныц басында-ак ^н суытып, кар тYсе бастайды. Шаруалар малын айдап ойга кулайды.
Болыс жерiнiц Yштен екiсiн алып жаткан таулы аймактыц екiншi белiгiне бул жердщ казактары кыстау салган. ©йткен малга сусын, адамга ауыз су болатын езен, келдерi, булактары бiр мыц сегiз жYЗ Yйлi Кендiрлiк болысы казактарыныц сенiмдi екiлi болган.
Мэселе-сурактардыц кабыргасынан койылганы, тайга тацба баскандай анык та тYсiнiктiлiгi дау тугызбаса керек. Жауап та соншалыкты анык, накпа-нак, эдiл болса куба-куп кой. Yш пункттен куралган сурактарга "Общее присутствие" тура жауап кайтармай "Таврический поселкесiнiц мацында су тапшы. Крестьяндарга жеткiлiктi мелшерде ауыз су, малына суат жэне шабындык керек, болгандыктан", "Кендiрлiк болысында казактар пайдаланып жYрген басы артык жер жетерлк" деп сыдыртып ете шыккан да орманды саяжайга алынган жер, бузылатын кыстаулар Yшiн "сыйлык" теленбегенiн атап керсете келт: "Саяжай шекарасыныц Ынде кеткен 440 кыстаудыц иесi кыскы конысы баска жерге кешiрiлгенi Yшiн берiлетiн сыйлыкты элi кYнге дейЫ алмаган керiнедi. Бул материал Омбы мемлекеттiк мYлiк баскармасына жiберiлуге жатады. Арызданушы сонда барып курылыстарды кешiргенi Yшiн тиiстi акшаны телеудi талап етан" делiнген10.
Эбзанидыц Омбыдагы генерал-губернатордыц атына жазган арызы кайта оралып келiп Семейде каралып едi. Облыстык баскарманыц жол керсетiп, жумсауы бойынша сол Омбыга кайта барып, жерi алынып, кыстаулары бузылатын болганы, оган тиiстi "сыйлык" элi теленбегенi, кыстаудыц мацайына мал жайганы Yшiн зацсыз салык салынганы хакында арыздану керек болды. Казакка опа бермеген Омбы тагы кайда жiберер екен?
"Общее присутствие" каулы да кабылдады. Оныц бiрiншi пунктiнде арыз иесiнiц Таврический селосына кесiлген жердi кайтаруды сураган талабы туралы айта келiп: Казакша магынасы "жауабы шешiмсiз калдырылсын"деп кел^рген.
Белгiлi: кайда барсац онда бар. Арыктарыцды таста да белгiлеп берген жерлерге коныс теп деген той бул.
Yшiншi пунктте де осылай: "За перенос на другое место построек" иелерЫе "сыйлык" беру Омбы мемлекетт мYлiк баскармасынан суралсын делЫдк
Ец бастысы Эбзанидыц "1800 Yйлi бiр болыс елдiц егiндiк жераз, ец кемi кырык мыцдай малына жайылымдык жерсiз, егiндi жэне малды суаратын сусыз емiр CYрiп, ^рштк етуi мYмкiн бе?" деген сурагы жауапсыз калды.
Отаршыл патша еюметЫщ Казакстанда тындырган басты шаруларыныц бастысы-казактардыц пайдалануындагы жерi езге колында кала бердк
Казак даласында, Орта Азия мен Сiбiрде канша «артык» жер бар екендИ аныкталганнан кейiн 1шк Ресей губернияларынан шаруаларды, жер иеленушi мещандарды солай карай кешiрудi жеделдету iсi колга алынды. Бурын 1шк iстер министрлiгiнiц карауында жумыс ютеп келген Коныс аудару белiмi непзЫде, 1904 жылдыц кектемiнде дербес Коныс аудару жэне жерге
10 КРОММ. 469 к., 1 т., 11-ic
орналастыру жеындеп Бас баскарма курылды. Yкiмет сол жылгы 6 маусымда "Село тогышарлары мен жер иеленушi мещандардыц ез ыктиярымен коныс аударуы туралы" арнайы зац кабылдап, жаца Бас баскарманыц мiндеттерiн белгiлеп бердк Осы зац бойынша оныц жергткт жерде тиiстi облыстык, Yйездiк мекемелерi курылды. ^азак жерiнiц "артыгын" аныктау алысты мегзейтiн Yлкен жумыстыц бастамасы гана едi. Лек-легiмен "жаца жерлерге" агыла бастаган орыс шаруалары мен мещандардыц кай тобын кай жерге коныстандыру керек? Ол жердiц табигат-климат жагдайлары кандай? Еркек кiндiктерге шакканда неше Yлестiк жер бар? Осылардыц бэрiн аныктап, болашак поселкенiц орнын белгiлейтiн шагын iздеушi-зерттеушi партиялар курылды. Булардыц барлык шыгыны мемлекет казынасынан жумсалганы айтпасак та тYсiнiктi. Крныс аударушылардыц да жол шыгынын мемлекет ез мойнына алды. Муныц сыртында эрбiр семьяга 50-100, кейде одан да кеп мелшерде бiр жолгы жэрдем берiлiп отырды. Жаца жерге барган соц жаца Yй, жаца кора-жай салмай тагы болмайды. Жердi жыртып, тырмалау, егiндi орып, бастыру, шептi шауып, жинау Yшiн каншама курал-сайман керек. Айшылык алыстан арып-ашып зорга жеткен орыс шаруалары солардыц бэрiн жаца-дан жинап, курастыруы тиiс11. Тегiн дYние жок. Бэрi де сатулы. ^оныс аударушылардыц туде бiреуi болмаса кепшiлiгiнiц калтасы теш. Олардыц жаца барган жерiне тамырын терец тартып, орныгып, шаруашылыгын женге салып алуы Yшiн шын магынасында жакын арада нанмен камтамасыз еттан дедi. Баска сезбен айтканда канаушылыкка саясатка карсылык керсету.
1916 жылгы маусым жарлыгы жайлауга кешейiн деп жаткан елдi бей-жай калдыра алмады. Ел бiрауыздан майданга кара жумыска адам беруден бас тартты. Саржомарт ^ркебай батыр "^абанбай, аттан"-деп урандап, "^атын патшаныц казактан адам алмаймыз дегенi кайда?"-деп, Зайсанныц кешесiн тасырлата шауып еткенi есiмiзде калыпты деп жазады зайсандык чекист Кдоайын Мазаков (^азактыц катын патша деп отырганы Анна Ивановна болу керек. О.Р. ) Ояз бастыгы Н.М. Кубитский мен пристав М. Головин де карап жатпай, елге жансыздар жiберiп хабар алып турды. Осы кезде ^ытайга кешкен 9кпетi, Нарын, Хабар асу елi куып барган 300 казак орыс отрядымен айкасып, ею жактан да шыгын болган. МYрсэлiм болыстыц елiне ие бола алмай езЫщ ^ытайга кашканы, ол Yшiн баласы Заманбектiц туткынга алынганы есттт жатты. СарысYмбеге бет алган (^ытай каласы) КYркебай батыр, ездерiн куып барган 80 солдаттыц алдынан жылкы айдап шыгып, калыц жылкыныц Ынде асып-сасып калган солдаттардыц бетiн кайтарып, каруларын алып, бiрiн калдырмай кырып салганы Семей губернаторыныц тебесiне жай тYCкендей еттi. ¥зак жылдар бойы казакка ойына келгенiн iстеген казак-орыстардыц ендi бiрлi-жарымы шыгып казак ауылдарын тонауы тиылды. ^алжыр елiнiц сарбаздары Бутабай болыстыц iшiн жарып ел^рдк Мацырак болысыныц жiгiттерi Yйдене езежнщ сагасындагы кыстауга жиналып, iшiнде болган Интин Хасен, Ныганбаев Нургали, Сэрсенбек Хайдар. "Егер бiздi алуга солдат шыкса, алдымен Ахметжан кажы мен Мэмбет болыстыц ез ауылын шауып, келген солдаттарга карсы туруымыз керек" деп сез байласты. Ел таскынын басу Yшiн болыстар Зайсан каласына жиналды. "Елге ие болатын тYрiмiз жок, жайлаудан тYсiп кыстауларына жиналганша жiгiт алуды токтата туру керек" деп оязга усыныс жасады. Болыстардыц бул тiлегiн ояз кабылдады да, губернатордан сурады, сонымен жiгiт алуды кыр^йектщ 15-iне калдырды12.
Жiгiт алу мерзiмiнен кейiнге калуы туралы каулыны билер мен болыстар
11 КРОММ. 469 к., 1 т., 11-ic
12 КРОММ. 469 к., 1 т., 11-ic
пайдаланып уйымдаскан елдщ арасына iрткi салуга кiрiстi. Карабай, Кекiби дегендер ел арасына келдк
Басшылардыц сурауымен патша агзам жецiлдiк берiп жИт алмайтын болыпты, - деген лакап таратты. Каладан Экiмжан Байсалов, Аргынгазы ©тешев (кейiннен екеуi де алашорда партиясыныц мYшесi болады), Айдын деген байдыц Yйiне келiп, елдi жинап алады да, "Азбацдар, тозбацдар" мекендерще кайтыцдар, сендер Yшiн барлык беделiмiздi салып, патша агзамнан жецiлдiк алдык деп, уйымдаскан жiгiттердi таратып, жайлаудагы кыстауга тYсiредi.
Ел жайлаудан тYCкен соц, кыркYЙектiц бас кезiнде жИт алу жарлыгы кайта шыкты. Оныц Yстiне Каратон, Кекжыра, Боран, Алексеевкщеп орыстар 1914 жылгы согыска кеткен жеар эйелдердiц егiнiн оруга юа жинады. Осы кезде араны ашылган саудагерлер нэрсенiц багасын кымбаттатып жiбердi. Ел керегiн таба алмады, кайтадан кобалжу басталды. Ел ат семiртiп, азык-тYлiк жинап тагы да кешуге бет алды. Бiраз ауылдар шекараны казак-орыс отрядтарыныц кYзетiп турганына карамастан, атыла, асыла отырып, Кытайга кешт кетедi. Казан айында Зайсан каласында кYЙеулерi 1-шi дYние жYзiлiк согыска кеткен жэне калага жан-жактан керек-жарак алуга келген эйелдер жиналып митинг еткiзiп, согыска наразылыктарын бiлдiредi. Митинп стихиялы толкуларга уласып, жиналгандар Дэулеткелдиев, Семенов деген кепестердщ дYкендерiн тонайды (Кали, 1996).
Жергiлiктi гарнизонныц отряды келт ок атады, сонда орта Ертю болысы 11-ауылдагы Сэре деген жеар эйелдщ 17-жасар Хасен деген баласы окка ушады. Кан теплт, урылып-согылган аттыц аягына жаншылап тапталган эйелдер эрец дегенде тарайды. Караша айында жесiр эйелдер тагы уйымдасып, Зайсанга келедi. Ерзин, Бабаев, Бобкин, Бекчентаев дYкендерi тоналады. Буларта карсы жiберiлген солдаттар ок атады. Зайсан каласыныц тургыны Прасковья деген эйел елт Сарытерек селосына келген 16-жасар Балгын деген кыз халык арасында "жексурын" жирен сакал атанган пристав М.Головиннщ бетiне тYкiрiп, кылышталып, ауыр жараланады. Кетерiлiс мунымен тынбай желтоксан айында тагы да дYкендер тонауга тYсiп, Зайсанныц базарындагы лавкалар тYгелге жуык ертеледi. Сейтiп, Yш айга созылган эйелдер толкулары Алтайдыц какаган аязына эрец токтайды. Бул окиганы Зайсанныц кенекез орыстары "бабий бунт", казактар "катындар кетерiлiсi"-деп атап кеткен. Сол окига жайында Жагыпар ^дербаев деген кiсi 1916 жылгы Зайсандагы дYрбелец бYкiл казак жерiн шарпыган улы оттыц бiр ошагы, зерттеуге турарлык Yлкен окигалардыц бiрi Аудан шежiресiне кайта оралсак, XX гасырдыц бас кезiнде оган коргасынды кара булт талай YЙiрiлдi. 1914 жылы бiрiншi дYние жYЗiлiк согыс шарпуы Зайсанга да аз тимедi. 1916 жылы согыска кара жумыска казактардан Зайсан ецiрiнен 10376 адам алынуы жоспарланыпты, орыс патшасыныц маусым жарлыгы бYкiл елдi дYрлiктiрiп, кетерiлiстер етек алган. Ел адамдары патшаныц 19-31 жас аралыгындагы буратаналарды майдан шебЫдеп кара жумыска алу женiндегi жарлыгын орындаудан бас тартты. Зайсан жагынан небары 4 адам гана алынган (Ж.Сэрсеновтiц деректерiнен). Эбден ашынган халык Кытайга Yдере кешедi. Сол Агжан деген эйелдiц мына бiр елец ел iшiне тараган, кешкен елдщ бiразы Кытай етiп кетедi, ал кепштИн шекарада тосып алган патша эскерлер^ казактар аяусыз жазалап, ез мекендерЫе кайтарган. Патша заманында билк басындагылар ел мYДдесiн ойламаган, ез камы, мэнсабы Yшiн жогарыныц жарлыгы мYлтiксiз орындауга тырыскан. Агжан акын да муны деп баскан. Сол жылы казан айында Зайсан каласында Мария Шаповалова, Марфа Суханова
бастаган жеар эйелдер KeTepmici бурк ете тYседi. Кара Ертю болысындагы 2-шi ауылда кактыгыста Шэпе деген эйелдщ 20 жасар улы Касен, 6ip аксакал окка ушады. 1917 жылы желтоксанда Зайсан каласы epтeнeдi. МYДэpic Файзуллин-нщ сауда дYкeнiндe дау-жанжалы канды кактыгыска уласады (Кали, 1996).
Патшалык Ресейдщ шк жагында epicтeгeн большeвиктiк козгалыс, партиялардыц кYpeci Зайсан жepiнe жeтiп, шарпыган. Бул жактагылар да карап жатпаган. 0йткeнi Зайсанды патша eкiмeтi тецкерюш^ кYpecкepлepдi жер аудартып мекенге айналдырган. Ондагы ойлары - "бул ме^реу елкеге барса ойлары ортайып, кецтдер1 кeмидi. Ит аркасы киянда жYpce кYpecу дeгeндi умытар, тагдыр таукыметЫ тартып, тамагын асыраудан аса алмас" деу eдi. Сeйтiп Зайсанга Николай Ватсон, Николай Коншин, Христиан Томашевский, Виктория Августинович, Александр Худыковский тэpiздi кайсар KYpecкepлep айдалып тасталган.
Нэтижеа. Зайсан сонымен ХХ гасырдагы реакция жэне революция жылдарында e3ÍHi^ калалык экiмшiлiк мiндeтiн аткара отырып сан килы окигаларды басынан eткiздi. Зайсаннныц кайшылыктарга толы ХХ гасырдыц басындагы окигалардан кала да сырт калган жок. Кала мен Зайсан аймагы бул кезецнщ килы тагдырын басынан кeшipe отырып, сауда жэне мэдени орталык peтiндeгi e3 pолiн жалгастырды.
Корытынды. 0лкеде ХХ f. басында казак елЫщ баска аймактарындагы сиякты cаяcи-элeумeттiк кайшылыктарды басынан eткiздi. ХХг. басында кен орындарында жумысшылар шepулepi мен толкулары болды.1916 жылгы окигага байланысты МYpcэлiм бастаган жэне "солдаттар бYлiгi " деген толкулар аймакты камтыган.Онымен катар eлкeдeгi жер дауы да шeшiмiн таппаган мэселенщ 6íp^ айналды. Халык eкiлi Эбзанидщ КенФрлк жер дауын шешу туралы тартыстары патша Y^e^m^ отарлык, бодандык саясатына карсылыктыц 6íp кepнici.
- Кытай мен ipгeлec eцipдe сауда-экономикалык жагынан шекаралык ауданда орналаскан СолтYCтiк Шыгыс Казакстандагы таптык тартыстыц, 1916 жылгы гатерлютщ басты басты ошактарыныц 6ípí болгандыгы акикат.
- 1916 жылгы улт-азаттык кeтepлic кeзiндeгi халыкты кару кYшiмeн басу эpeкeтi Зайсан казактарыныц кейб1реуЫщ Кытайга ауа кeшуiнe алып келдк
Эдебиеттер TÍ3ÍMÍ/CnMCOK литературы
1. Национально-освободительное восстание казахских трудящихся против царизма в 1916 г. /Сбор. материалов. - Алма-Ата, 1937. 293 с.
2. Революция 1905-1907 гг. в Казахстане /Собрание документов под. ред. Б.С. Сулейменова. -Алма-Ата: Изд. Акад. наук. КазССР. 1958. 28 с.
3. Субханбердина, 1998 - Субханбердина Y. Дала уалаятыньщ газет1, 5-гатап. - Алматы: Гылым, 1998. 480 п.
4. Журтпай, 1996 - Журтпай Т. Журтым деп соккан журеп // Казак тарихы, 1996, №10.
5. Козыбаев, 1996 - Крзыбаев М. 1916 жылгы кeтepiлic акикаты// Казак тарихы 1996, № 3.
6. Кали, - Кали Н. Даладагы дабыл//Ана тiлi 1996, №12, 12 акпан.
References
Nacional'no, 1937 - Nacional'no-osvoboditel'noe vosstanie kazahskih trudyashchihsya protiv carizma v
1916 g. /Sbor. materialov. - Alma-Ata, 1937. 293 s. [in Rus]. Revolyuciya, 1958 - Revolyuciya 1905-1907 gg. v Kazahstane /Sobranie dokumentov pod. red. B.S.
Sylejmenova. - Alma-Ata: Izd. Akad. nauk. KazSSR. 1958. 28 s. (11-17). [(in Rus]. ^brianbe^^, 1998 - Сubhanberdina Y. Dala ualayatyny^ gazeti, 5-kitap. Almaty: Fylym, 1998. 480 p. [in Kaz.]
Hуrtpaj, 1996 - Hуrtpaj T. ZHуrtym dep sowan zhyregi // Кazaк tarihy, 1996, №10. [in Kaz.] fozybaev, 1996 - Кozybaev M. 1916 zhylry keterilis aкiкaty// Кazaк tarihy 1996, № 3. [in Kaz.] Кали,1996 - Кали Н. Даладагы дабыл//Ана то 1996, №12, 12 акпан. [in Kaz.]
