CC BY
39
УДК 94(574)
1916 жылгы Акмола жэне Семей облыстарындагы улт-азаттык кeтерiлiс барысы жэне квтерiлiсшiлердiи жазалануы
Смагулова Светлана Одепкызы
тарих гылымдарыныц докторы, доцент, Ш.Ш. Уэлиханов атындагы Тарих жэне этнология институты директорыныц орынбасары. 050100, Казахстан Республикасы, Алматы к., Шевченко к-ci, 28. E-mail: adep_s68@mail.ru.
ТYЙiн. Биылгы жылы Казахстан мен Оталык Азия елдершщ улт-азаттык козгалысына 100 жыл толады. 1916 жылгы улт-азаттык козгалыс Орталык Азия мен Казахстан халыктарыныц санасыныц оянуын, ерлiгi мен отарлык езпге карсы ашык кYреcу мYмкiндiгiн керсетп. Осы макалада автор мурагат пен баспасез материалдарына, гылыми зерттеулерге cYЙене отырып, улт-азаттык козгалыстыц басты себептерш айкындауга жэне Акмола, Семей облыстары казактарыныц бас кетеру динамикасын керсетуге тырысады. Сонымен катар зерттеушi адамдардыц корганыс жумыстарына жумылу механизмi мен жогарыда аталган облыстардагы патшалыктыц жазалаушы саясатын керсетуге тырысады.
ТYЙiн свздер: отаршылдык; мэжбYрлеп жумылдыру; 1916 жылгы улт-азаттык козгалыс; 1916 жылгы отарлыкка карсы кетерiлic; Орталык Азия жэне Казахстан; Акмола облысы; Семей облысы.
Биыл 1916 жылгы улт-азаттык кетертюке 100 жыл толып отыр. 1916 жылдыц 25 маусымында казак жастарын кара жумыска алу женiндегi патша жарлыгынан кейiн Уакытша кецестщ бул зацга багынуы женiндегi Yндеуi жарияланып, онда казактардыц осы уакытка дешн согыс киыншылыгын кетермей келгендiгi, ендi мэртебелi патша согыстыц калган кезецЫде акыга жэне Yкiмет казнасындагы азык^лкке армия тылында кара жумыс ютеуге шакырып отыргандыгы келтiрiлдi.
Патша y^i^^ елдщ кадiрмендi аксакалдары, курметт азаматтары, дiн иелерi мен билеушiлерiнен, олардыц кемекшiлерi мен болыстык старшын, ауыл старосталарынан патшаныц жарлыгын орындау барысында казактар арасында тYciндiру жумыстарын жYргiзiп, кара жумыстан кашкандардыц зац алдында жауап беретiндiгiн еcкертудi талап еттГ.
Тiптi болыс баскарушысыныц, ауыл старшинасыныц тыл жумысына казактарды жинаудагы аткаратын мiндеттерi де аныкталды. Мэселен, болыс баскарушысы ауыл старшындарын жинап алып, патша жарлыгыныц мэнiciн тYciндiрiп, жарлыкта керcетiлген 19 бен 43 жас аралыгындагы казактардыц тiзiмiн курып, оларды болыстыкка жеткiзуге тиicтi болса, ал ауыл старшындарынан болыстыц айтканын булжытпай орындау талап етiлдi2.
Патшаныц купия жарлыгымен бастапкы кезде мобилизациядан мемлекетт мекемелердегi кызметкерлер, болыстык, ауылдык, селолык баскарушылар, полицейлер, имамдар мен молдалар, усак несие уйымдарыныц еcепшiлерi, сонымен катар мемлекетт жэне жеке жогары, орта оку орындарында окушылар мен оны бiтiргендер, дуаряндардыц кукыгын колданушылар жэне курметтi азаматтар босатылды.
Патша жарлыгы Семейге 1916 ж. 28 маусымда жеттi. Жергiлiктi экiмшiлiк бул жарлыкты орындауга бiрден кiрicтi. Дала елкеанщ генерал-губернаторы Н.А. Сухомлинов 30 маусымда патша буйрыгын жариялап, 1885 пен 1897 жылдар аралыгында дYниеге келген казактардыц таяу арада кара жумыска алынатындыгын атап еттi. Будан кейЫ 2 шiлдеде жиналыс етюзтт, сол жерде патша жарлыгына орай туындаган мэcелелердi тыцдай келе 9 белiмнен
1 КР ОМА. 78-к., 2-т., 10633-ic. 70-п.
2 КР ОММ. 44-к., 1-т., 20068чс. 30-п.
туратын корытынды жасалынды. Онда Дала елкеанде 19 бен 43 жас аралыгында 80 000 адамныц барлыгы аныкталып, оларды кара жумыска шакыру барысында жукпалы ауру тарамас Yшiн екпе жумыстарын жYргiзу, кара жумыска шакырылгандарды эскер басшыларыныц кузырына беру Yшiн Семей облысыныц Семей, Павлодар, ©скемен калаларында, Акмола облысыныц Омбы, Петропавл, Кекшетау, Атбасар жэне Акмола калаларында кабылдау пункттерiн ашу, дэргерлiк тексерiстен еткiзу Yшiн Семей облысына 10, Акмола облыстарына 7 эскери дэргерлердi жiберу кезделiндi. Сонымен катар элi кара жумыска алынатындардыц тiзiм жасалынбаган жерлерге министрлктщ тарапынан ондаган шенеунiктердi жiберу жэне кара жумыска шакырылгандарга дэргерлiк тексерiстен еткен ^ншен бастап казынадан азык-тYлiк белудi карастыру мэселелерi турды (Vosstanie 1916 goda 1960, P. 26-27).
Жер-жерлерде патша жарлыгын орындауга бай-болыстар белсендтк танытып, ез балаларын бул жумыстан аман сактап калу Yшiн тiзiмге кедейдщ жасы жетпеген, буганасы элi катпаган баласын немесе жасы 50-ден аскандарды жазып жiберген. Согыс министрЫе кара жумыска шакырылган казактардыц атынан жазылган шагымда Омбы болыстык баскарушысы Мэден Бибатыров жэне оныц хатшысы Ахмет Татинов тiзiм жасау барысында кызметтерЫ пайдаланып, пара алу аркылы кейбiреулерiнщ балаларын кара жумыстан калдырып, егде жастагы шопан мен молдаларды тiзiмге енгiзiп жiберген. Содан Ыдырыс Карипов, 1лияс Ибрагимов, Рахым Сарыкбаев, Шайти ©тегенов жэне т.б. кариялар тiзiмге iлiгiп кеткен (Vosstanie 1916 goda 1960, P. 539-540). Бундай жайттер жер-жерлерде кептеп кездеап, хальщтыц наразылыгын тугызды. Семей облысыныц Зайсан, ©скемен, ^аркаралы жэне Семей уездерЫде халык арасында толкулар басталып, бастапкы кездерде тiзiм бойынша уезд орталыгына шакырылган казактар бармай калу, бой тасалап жасырыну сиякты эрекеттерге барды. Мэселен, Зайсаннан «шакырылган бiрде-бiр казактыц келмей, жасырынып калганы» жешнде хабарлама тYCкен (Suleymenov, Basin 1977, P. 98).
Халыктыц арасында мундай эрекеттерге барган болыс, байларга карсы шыгып, колдарындагы тiзiмдi тартып алу, патша жарлыгын орындауга белсене кiрiскендердi жазалау керектiгi женiнде жиi айтыла бастады. Бул жергiлiктi орыс эюмштИне аландатушылык тугызгандыгы сонша, муныц алдын алу Yшiн тез арада кандайда бiр iс-шараларды жYзеге асыру кажетлпн кетерген жеделхаттарды жогаргы орынга жи женелтiп жатты. Осыдан кейiн 12 штдеде Н. Сухомлиновтыц кара жумыска бармауга Yгiттеушiлердi катац тYPде жазага тарту женiндегi буйрыгы жарияланса, ал келес кYнi аксYЙек тап ектдерЫщ колдауын ныгайту Yшiн Акмола облысыныц эскери губернаторы П.К. Массальский-Кошурога тыл жумысына алудан дуарян табына жататын казактарды босату женiндегi буйрыгын жiбердi (Vosstanie 1916 goda 1960, P. 64).
Дала халкыныц негiзгi белИ патша жарлыгын тым еткiр кабылдап, ездерiнше корытынды жасады. Оныц Yстiне патшаныц буратана халыктардан эскер алмау турасындагы уэдесiн орындамады деген ренжш те бар едi. Сондай-ак Yкiметтщ халыкпен санаспай, ез дегендерiн iстеуi де зыгыр-дандарын кайнатты. Осы мэселелер барлык жерлердегi казактардыц Yкiметтщ буйрыгын мойындамау, жумысшы кYшi ретЫде барудан бас тарттыруга уэделесуiне бiрден-бiр себеп болды.
Мургат кужаттар мен ХХ гасырдыц 20-60 жылдары шыккан гылыми жинактарын саралап карасак, ^азакстанныц эр тYпкiрiнде емiр CYрген казактардыц бiр уакытта 1916 жылгы 25 маусымдагы патша жарлыгын кабылдамагысы келмегендИн байкауга болады. Кепшiлiк жиындардагы
буйрыкты талкылау барысында «езге жерге барып, кул болып елт, K6Myci3 калганша, ез ел^е елгендi жен санагандыгын» ацгару киын емес. Мэселен, 11 шiлдеде Акмола облысыныц Акмола уезiндегi Бормолы мекенiне уездщ бiрiншi стан приставыныц мiндетiн аткарушы Иванюшин келiп, согыс есебiне деп ^штеп казактардыц жылкыларын тартып ала бастаган. Оныц бул эрекетiне ашуланган казактар отырган киiз Yйiн коршап алып, сойылмен ургылап, пристав пен оныц хатшысын елтiретiндiктерiн айгайлап жетюзген. Иванюшин корыккандыктан топка карай ею рет мылтык атып, казактар сэл шепнген кезде хатшысы Балашев екеуi далага шыгып, олармен сейлесуге эрекеттенгенде соккыныц астына калган (Vosstanie 1916 goda 1947, P. 59-60). Осындай жагдайлар екi облыстыц эр жерЫде кYн сайын орын алды.
Патша жарлыгынан кейiн жер-жерлерде жиналыстар етюзтт, кей жерлерде муныц арты кактыгыска уласты. Петропавл уезд басшысы Пономаренконыц Омбыга Н.А. Сухомлиновка жiберген жеделхатында кейбiр болыстыктардагы казактардыц кара жумыска барудан бас тартып, багынбай жаткандыгы айтылып, Yгiтшiлердi устау Yшiн тез арада эскери кемек жiберуiн
■я
ет1ндг.
Болыстыктарда кара жумыска бармаудыц амалын ойлап, егiлген егiсiн жинамай Yдере бiр тYннщ iшiнде кешт кеткен жайттер кептеп кездестi. Болыстардыц тiзiмiне жасы жетпеген тым жас балалар немесе егде тартып калгандардыц да ену^ бай, болыстардыц балаларынщ iлiнбей калуы, оныц Yстiне тiзiм жасау барысында ел аралаган билк басындагылардыц элiм-жетiк керсетуi елдщ азу-ызасын тугызды. 16 шiлдеде К.А. Сухомлинов 1шк iстер министрiне патша жарлыгы бойынша Семей облысы уездерiнде орын алган тэртiпсiздiктер женiнде жеделхат женелткен. Онда Зайсан уезi шекарага жакын терт болыс казактарыныц дерлiк шекарага карай кеше бастагандыгын, усталгандардыц езi карсылык керсетуде екендiгiн келтiрiлдi. Сонымен катар жеделхатта 13 шiлдеде казактар Кекпектщеп калалык жылкы табынынан сексендей бас жылкыны айдап экеткендiгiн, ал бскемен уезiндегi Yш болыс казактары тiзiм жасаган болыс пен ауылнайларды туткында устап отыргандыгын, Семей уезЫде екi ауыл старостасыныц айтуынша, село казактары олардан белгiлерi мен мерлерЫ тартып алып, кара жумыска бармайтындарын мэлiмдегендiгi айтылды (Suleymenov, Basin 1977, P. 136).
Халыктыц жаппай кетертюке шыгуынан корыккан Yкiмет тез арада оларды токтататындай заидарды кабылдауга тырысты. 19 шiлдеде Семей генерал-губернаторыныц патша жарлыгына карсы шыккан эрбiр адамды эскери сот бойынша елiм жазасына кесу турасында, ал 21 штдеде оныц ереуiлдерге тыйым салган буйрыгы жарык кердi. Екiншi буйрыкты орындамагандар Yш айга абактыга жабылатындыгы немесе Yш мыц сом келемЫде акшалай айыппул телейтiндiгi ескертiлдi (Vosstanie 1916 goda 1960, P. 37). КейЫнен осы ею буйрыктыц непзЫде Yгiтшiлердi кудалай отырып, оларга теап, бой кетергендердi кугындау, колга тYCкендерге аяусыз ату жазасын колдану эдiсiн жYргiзе бастады.
21 шiлдеде Семей губернаторы Ф. Чернцов iшкi ютер министрЫщ руксатымен облыстагы казак-кыргыздарга патша жарлыгыньщ мэнiсiн ездiгiнше тYсiндiруге тырыскан Yндеуiн жариялады. Ол осыган дейЫ казактардыц патша жарлыгын дурыс тYсiнбегендiгiн, солдатка емес, кемек ретiнде майданда жумыс iстеуге шакырылып отыргандыгын айта отырып, казактардан орыс шаруаларыныц кол астында ауыл шаруашылыгында жумыс ютеп жYргендер, болыстык баскарушы, ауыл старшындары, хатшылар, халык соты, моллалар,
3 КР ОММ. 369-к., 1-т., 9600-ю. 27-п.
пошта кызметкерлер^ алтын, K6Mip, туз жэне тагы баска кенштерде, TeMip жол бойында жумыс ютейтЫдер жэне тагы баска Yкiметке кажетт кызметте (жалпы саны 12) жYргендер алынбайтындыгын нактылай K6рсеттi (Nekrasov-Kliodt 1998, P. 6-7).
Ел ш ушыгып жаткан кезде Yкiметтщ колдауына эбден сешп алган орыс шаруалары мен казактар жергiлiктi казактарга кокац-локы кбрсетт отырды. Осындай бiр окига 26 штдеде ©скемен уезЫщ Сулусары болысында орын алып, 3-шi Сiбiр казак полюнщ 6-шi жYЗдiк казактары мен жергткт казактар арасында кактыгыс болган. 3-шi станныц приставы Ворожейкиннщ жогары жакка жiберген рапорты бойынша, дем алу максатында казактар Троицк селосына токтап, 15 шiлдеде сол селоныц жылкылары урланган шаруаларына тауып беруге кбмек кбрсету ниетiнде Сулусары болысына барып, болыс казагы Омар Карымсаковка 6здерЫщ кандай максатпен келгендiгiн айта келе, артта жаткан казак эшалондарыныц жылкысына жем-шбп дайындауды жэне тYCтiкке кой союды буйырган. Бiршама уакыттан кейiн каруланган бiр топ казактар келт, ауылдагы барлык жылкыларды айдай бастаган. Осы арада казактар мен казактар арасында кактыгыс басталып, казактарды сойыл астына алган. Артта келе жаткан эшалон казактарга кару атып, кылышпен карсы шауып, бiрнешеуiн жаралаган. 25 шакырымдай казактарды куып, олар тау-таска барып тасаланганнан кейiн ^i Троицк селосына кайткан. Ворожейкин селога 300-дей каруланган казактардыц тYн жарымда шабуыл жасауга эрекеттенгендiгiн мэлiмдеген (Suleymenov, Basin 1977, P. 138).
Зайсан, Лепа, Буктырма 6лкесiндегi казак ауылдары жаппай барлык мал-мYлкiмен шет мемлекеттерге, Монголия жерiне карай ауа кбшкен. 1916 жылгы K6терiлiс барысын зерттеген В. Некрасов-Клиодт бул шет жакка кеткендердi ашык к6терiлiске шыккысы жэне Yкiметтiц кугынына тYCкiсi келмегендер, сонымен катар Монголия мен Кытайдан кару-жарак алып, кайта елге оралып, к6терiлiске шыгуды максат еткендер деген тужырым жасайды (Nekrasov-Kliodt, P. 8-9). Казактардыц Кытай мен Монголияга карай кашуын токтату Yшiн Н.А. Сухомлинов осы ею уездщ шекара бойына казак бекiнiстерiн орнатты жэне Кобда, Шэуешек, Шарасумдагы орыс елшiлерiнен сол жакка кашып баргандарга бакылау орнатуды сурады. Кытай шекарасына жакын Зайсан мен ©скемен уездерЫде 50о шакырымдай жер 106 казак эскерлерiмен кYзетiлдi (Sapargaliev 1965, P. 66). ©кЫш™ сол шетел асып кеткен казактар барган жагыныц езгiсiне тап болды. Сондыктан кейбiреулерi кыс тYCкенге дейЫ 6зЫщ туган жерiне ерiксiз кайтып келуге мэжбYP болды.
Н.А. Сухомлинов елдi тыныштандыру максатында 31 штдеде патшаныц казактарды 15 кыркYЙекке дейЫ оларды кара жумыска алмауы туралы мейiрiмдiлiк жасагандыгын жариялай отырып, казак халкыныц кейбiр таптарын майдан жумыстарынан босату ж6нiндегi буйрыгын шыгарды. Бул буйрык бойынша аксYЙек казактардыц кара жумыска алынбайтындыгы накты K6рсетiлдi. Тiзiмге молдалар, орыс мектептерЫщ окушылары енпзтсе, касына арнайы белгi койылуга тиют болды. Сонымен катар бiр y^^ жумыска жарамды адам болмаса, ягни асыраушысы жалгыз болса, оны ашык тYPДе айту кажеттiгi де баса кел^ртд^. Осындай буйрыкпен бiрiншiден, патша Yкiметi 6зИ мацайына C6зiн с6йлейтЫ, iсiн колдайтын топты калыптастырды, еюншщен, би, болыс, байлардыц одан сайын билтнщ кYшеюiне, т6менгi тап 6юлдерЫе кYштерiн K6рсетуiне жол ашты.
1916 жылгы паша Yкiметiнiц кара жумыска алу жарлыгына ©скемен уезiне карасты Б6кен, КулынжYн, КYршiм, Тайынты жэне тагы баска болыс жастары
4 Бостандык туы. 1926. №470. 4 казан.
мен орта жастан аскандар miKJi. Ел арасында бул шешiмге карсы шыккандардыц катары кYннен-кYнге к6бейе бастады. Патша агзамныц жарлыгына орай шыккан наразылык ©скемен уезiнен басталып, облыстыц Зайсан, Каркаралы, Семей уездерЫе, K6ршiлес жаткан Акмола облысыныц Акмола жэне Атбасар уездерiне дейiн уласты. Казактардыц наразылыктары негiзiнен жумыска бармаудан бас тарту, болыстардан тiзiмдi тартып алу, жылкыларын шекаралык аудандарга айдап апарудан к6рЫдк Генерал-лейтенант барон Таубенщ 1916 жылгы 7 штде мен 5 кыркYЙек арасында жасаган мэлiметi бойынша патша жарлыгына карсы шыккан казактардыц саны кYннен-кYнге 6ап, олар топтаса бастаган. Мэселен, Зайсан уезЫде 1000 адамнан жогары бiрнеше топ, Семей уезiнде 7000 адамдык топ, ©скемен уезiнде 3000 адамга дейiн бiрнеше топ пайда болган (Suleymenov, Basin 1977, P. 155).
Б6кен, КулынжYн, КYрiш, Тайынты жэне тагы баска болыстыктар арасындагы жастарды уйымдастырып, патша C6зiн с6йлеген ояздарга, болыстарга бiрнеше ДYPкiн карулы к6тертют бастаушылардыц бiрi Жубандык Болгамбаев болды5. Ол жайлы 1916 жылы касында болган 6бiлfазы 6лiбаев естелiгiнде: «1916 жылы КулынжYн болысында казактыц патшага карсы K6терiлiсiн баскарды. Бул козгалыс казак козгалысымен сабактас болатын, Жубандыктыц солардыц барлыгымен байланыс болды», - деп жазады6.
Жубандыктыц болыс халкын соцына ерткендiгi жайында мындай бiр дерек бар. 1916 жылдыц маусым айыныц басында ¥лан болысыныц Койтас ауылынан кэрi-жасына карамай тыл жумысына 200-дей адам тiзiмге алынады. Бул тiзiмдi сол кездегi болыс М. Жэкежанов жасап, жиналыс ашып тiзiмге iлiккендердi шакырып, эркайсысымен жеке с6йлеап, тыл жумысына баруга Yгiттеп жаткан едк Кара жумыска бармауды колдаган топ бiрi калмастан Жубандыктыц соцынан ерiп кетедi7.
К6терiлiсшiлер колда бар айыр, ашамен, балтамен каруланады. Оларга 8 устаханасы бар Бадабай жэне Окас Нурдеповтар кылыш, семсер, ттт мылтык дайындап отырды. 6рбiр устахана ^нЫе 10 найза, 8 кылыш, 10 айбалта жэне ею мылтык жасауга тиiс болды. К6тертюштердщ сурауымен Ж. Болгамбаев «1500 адамды кара жумыстан босатсын» деген 6тiнiшпен Омбыга аттанган кезде Тайынты болысыныц казактары мен Буктырма станицасыныц атаманы Щербаков баскарган жазалаушы отрядыныц арасында Yлкен кактыгыс болып, нэтижесiнде ©темiс руынан 38 казак 6лiп, 23-i жараланады. 15-тей адамды жазалаушылар колга тYсiрiп, ©скемен тYрмесiне аттандырады. Бул канды окига «©темю кыргыны» деген атпен халык жадында калды8.
К6терiлiс 1916 жылгы 31 шiлдесiнде Тайынты болысыныц Карабалапан жайлауында болган. К6терiлiсшiлерден Касен Бэйiмбетов, Келебай Камшыбаев, Хамит Наурызов, Мылтыкбай Темiрбаев, Толыкбай Дайрабаев, Турбала Толыкбаев, Кыжыбай Куашов, Кэлен Кадыров, Назымбай Жылкайдаров, Кайырбек Тэпеков, Тэпен Тэукеов, Оцгарбай Тiлемiсов, Тэпек Кайракбаев, Капас Малгаранов, Мерей Борангулов, Жэкеш Нуриманов, Еамхан Белгiбаев, Ташколла Алтыбаев окка ушса, Касымбет Ыбырайымов, Ахметжан Бектаев, Те^збай Yкебаев, Турсагат Косаев жэне Кудайберген Ермуратов атыс Yстiнде жараланып, сол жарадан оцалмай кайтыс болады. Бiрнеше жерiнен жараланган Темiрхан 6дiлбаев гана тiрi калады9.
5 КРПМ. 811-к
6 КРПМ. 811-к
7 КРПМ. 811-к
8 КРПМ. 811-к
9 КРПМ. 811-к
3-т., 3-т., 3-т., 3-т., 3-т.,
43-ic. 4, 27-пп. 286-ic. 31-п. 286-ю. 181-п. 43-ic. 28-п. 289-ic. 39-п.
Ж. Болганбаев Омбыга барган сапарында туткындалып, 15 кYндей абактыда отырып, босатылганнан кейiн ауылына келгенде жазалаушы отрядтыц колынан каншама казак жастарыныц мерт болып, туткындалып тYрмеге камалгандыгын естидi. Оныц Yстiне кара жумыска тек кедей шаруалар гана алынып, байлардыц босатылгандыгы жeнiнде хабардар болады. ^ара жумыска шакырылгандардыц кейбiрi тау-тасты паналап, тiптi ^ытайга дейЫ кашып кетiп жатты. Тауга барып тыгылгандардан Алтынсары Нурбаев пен ^ожа Данабаевтыц уйымдастыруымен тагы да кетертюштер отряды курылады. Жубандык та осылардыц касынан табылып, алда не ютеу керектiгi жeнiнде акыл-кецес берiп отырады10. Байлардыц алдауымен жазалаушы Щербаков отряды бiрнеше рет Жубандыкты, Нурбаев пен Данабаевтарды колга тYсiрмекке эрекеттенедi. Бiрак олар эр уакыт аман-есен сытылып кетiп отырган.
Семей облысы уездерЫдеп кeтерiстердi басуга казак эскерлерiнен баска Кекпектще ерiктi тYPде запаста болган орыс шаруаларынан жYЗдiктер уйымдастырылып, Зайсандагы кeтерiлген казактарга карсы 2,5 жYЗдiк жiберiлсе, Семей уезiне жYЗдiк, ©скемен уезiне 2,5 орта жаяу эскерлер жiберiлдi. Сeйтiп, Сiбiр казак эскерлерЫен Yш, ал Верхнеудинскiдегi 1-шi казак эскерЫен 1 полк жiберiлген, сонымен катар 3 жартылай эскери жYЗдiк, 2 жергiлiктi жYЗдiк, 4 жартылай жерплкт жYЗдiктер, 2 жергiлiктi командалар мен 8,5 рота жаяу эскерлерi катыскан. ©скемен уезiне жаяу эскер роталары Семейдегi 712-шi дружина бeлiмiнен жiберiлген (Suleymenov, Basin 1977, P.155).
©темю елiнде болган кeтерiлiстi непзшен Сагымбай Жетпiсулы баскарды. Ол орта бойлы, караторы, сом денелi, орысша-казакша сауатты, алган бетiнен кайтпайтын жаужYрек, eжет жiгiт болды. Жубандык оган сенiм артып, кецес берiп отырган. Кeтерiлiс сэтсiздiкке ушыраган кезде уйымдастырды,
басшы» деп бiрнеше адам камауга алынды. Муныц iшiнен «патшага нагыз карсылар» деп тауып, согыс трибуналы ату жазасына кестгендердщ арасында Сагымбай Жетпiсулы, Аманбек Дулатулы, ДYЙiмбай ^алиулы, Шэкiрт Бесбайулы жэне т.б. болды. Патша Yкiметiне шыгарган y^^ орындауына 1917 жылгы акпан тeiкерiсi кедрегi келтiрдi. ^амаудагы адамдардыц гапштИ сэуiрде тYрмеден босап шыкты11.
^арабалапан жайлауында кeтерiлiске катысып, жазалаушылардыц тырнагынан тiрi калган Отыншы Ерiнбесов, Шаяхмет Дырданов, 6лiмхан Жеттiкбаев жэне Токтар Кeшербаевтар патша eкiметi кулаганнан кешн ©скемен уезiнде кецес eкiметiн куруга белсене араласып, кейiннен сол eцiрде тYрлi кызметтер аткарды. Мэселен, О. ЕрЫбесов Тайынты болысында 19201921 жылдары ауылдык кецестщ тeраfасы болды, ¥лы Отан согысы жылдарында майданда согысты. Ш. Дырданов 1924-1928 жж. ауылдык кецестщ тeраfасы, 1928-1944 жж. сауда орындарында кызмет еттi. 1944-1948 жж. ¥лан ауданындагы Манат селолык кецеанщ тeраfасы болды.
9. Ж^ткбаев 1926-1928 жж. сауда орнында, 1928-1944 жж. кецес органдарында кызмет аткарса, 1944-1955 колхоздыц тeраfасы, 1955-1967 жж. кызылотаудыц мецгерушiсi болды. Т. ^шербаев 1931-1934 жж. Манат ауылдык кецеанщ тeраfасы, 1934-1956 жж. колхоз тeраfасы, 1956-1969 жж. совхозда бeлiм баскарушысы, кейiннен директордыц шаруашылык жeнiндегi орынбасары кызметiн аткарды12. Кeтерiлiстi башысы Сагымбай Жетпiсулы мен экесi Жетiпiс
10 КРПМ. 811-к., 3-т., 43-ic. 28-п.
11 КРПМ. 811-к., 3-т., 286-ic. 28-п.; КРПМ. 811-ц., 3-т., 286-ic. 85,121-пп.
12 КРПМ. 811-к., 3-т., 43-ic. 29-п.
1931 жылгы ашаршылык кезЫде Ыдетке ушырап кайтыс болган. Жетпютщ экес Бидай деген адам сол е^рге оц колынан енер тамган, шебер усталыгымен танылган дeсeдi. ©темю eлiндe «Бидай сокса, Беспол атса» деген сез осыдан калса керек13.
Кeтepiлiс басылган соц да Жубандык Сынтас (Карауыл шахтасы), Удалый, Даубай, Акжал eндipiстepiндe жиi болып, жумысшылар мен кен иeлepi арасындагы кикiлжiццepдi реттеуге, жумысшыларга арыз-талап жазуга кeмeктeстi, уйымдаскан тYPдe iс-эpeкeт етуге акыл-кецес бepдi.
Казактар мен бipгe Yкiмeттeн кысым керген орыстарга да камкор болды. Бай-болыстаран кысым керсе де, Захар Кулигин деген большевик орысты бip жылдай Yйiнe паналатады. 1917 жылы революция женгеннен кейЫ осы З. Кулигин Самар ауданында туцгыш большевиктер уйымын курды14.
Семей е^рЫдеп патшаныц жазалаушы отрядтарыныц жаппай кугын-CYpгiнiнe карамастан кара жумыска барудан бас тарткан казактардыц катары кеп болган. Мэселен, Зайсан уезЫде карашаныц ортасына дeйiн жумыска шакырылган 10 376 адамнан бipнeшe ондаган адам гана барган. Нeгiзiндe Семей облысынан кара жумыска 85 479 адам шакырган eдi, бipак 1916 ж. 5 карашада 50 479 адам, ягни 59 процент гана барган (Vosstanie 1916 goda 1960, P. 503).
Каркаралы уезЫщ казактары да патша жарлыгын орындаудан бас тарты. Бiлтe мылтыкпен, колдан жасалган карумен каруланган Токшабай ауылыныц 40 шакты адамы патша шeнeунiктepiнe кемектескен сот кызметкерЫе, оныц хатшысына жэне бipнeшe казактарга шабуыл жасаган. Сарытау, Бepлi, Кент, Дастар, Абыралы, Еырекей, Дегелец, Беркара жэне Тeмipшiн болыстарыныц казактары да патша жарлыгына карсы шыгып, кара жумыска iлiккeндepдiц тiзiмiн epiктi тYPдe бepуiн талап еткен. Дегенмен олардыц патша саясатына карсылыктары жeцiлiспeн аякталып отырды. Ку болысы баскарушысы С. Шамшиннiц мэлiмдeуiншe, казактар мен орыс эскepлepiнiц арасында болган кактыгыс барысында карсы тура алмаган казактар басшылары эpi кару-жарак жасаушы уста Мукай ЖYзбаeвты тастап, кашуга мэжбYP болган (Nekrasov-Kliodt 1998, P. 11).
Семей округтык сотыныц прокурорынан Омбы сот палатасыныц прокурорына Ку болысы С. Шамшиндi 12 кыр^йекте Ителген мeкeнiндe карусыз 300-дей казактар коршап алып, кара жумыска алушыларды тipкeгeн тiзiмдi талап еткенщИ, беруге бас тарткан кезде тiзiмдi кYшпeн тартып алып, оган араша тYCпeк болган Бертолин мен Исабай Кешеновты соккыга жыгып, оныц калага шыгып кeтпeуiн кадагалагандыгы жeнiндe хабарлама тYCкeн (Vosstanie 1916 goda 1947, P. 62).
1916 жылдыц 6 кыр^йепнде Дала генерал-губернаторы Н.А. Сухом-линовтыц патша жарлыгын орындамауга шакыргандарды жер аудару женн дeгi буйрыгы жарык кepдi. Буган карамастан Акмола мен Семей облысыныц эр жерЫде кара жумыска баруга карсылык бiлдipгeндepдiц катары кебейе тYCтi. Патша Y^e^ кeтepiлiс шыгып кетпеу каупiнiц алдын алу Yшiн болыс, байларга, патша Y^e^e кемек кepсeткeндepдi сыйлыкпен марапаттау эрекетЫе кeштi. Мэселен, Акмола облысыныц губернаторы Колобов облыстагы шаруа жэне уезд басшыларына патша жарлыгына карсы шыккан кандайда 6íp карсылыкты басуга кемек кepсeткeндepдi марапаттау Yшiн тiзiм беру жeнiндe хат жiбepгeн (Vosstanie 1916 goda 1960, P. 676).
13 КРПМ. 811-ц., 3-т., 286-ic. 121 -п.
14 КРПМ. 811-ц., 3-т., 286-ic. 108-п.
Акмола облысында тiзiмге алынгандарды дэргерлк тексерiстен eткiзу 22 кыр^йектен басталды. Тексерiстен етуге тиiстi Сарытерек, Акмола, Бугылы, Нура, К;улан-9тес-Нура болыстарынан тек алдыцгы екi болыстыктыц тiзiмге алынгандары гана келсе, ал калган болыстыктан тек болыстары мен ауыл старшындары гана келген. Негiзiнде осы бес болыстан 3353 дэргерлiк тексерютен етуге тиiс болса, оныц 130-ы болыстан тыскары жакка кеткен, 1463ч мYлдем келмедi, 1351-i жумыстан босатылу туралы руксатка ие болды. Бес болыстыктан дэргерлк тексерiстен етуге тек 409 гана адам eтiп, олардыц 117-i гана ецбекке жарамды болган. Жумыстан бас тарткандар топ-топ болып, эскерлердщ колына тYсуден тау-таска кашты. Дэргерлiк тексе-рiстен етпек болган казактарды устап алып, урып-соккан (КаИаг!у 1916 гИу! 1998, Р. 65-66).
Акмола мен Семей облысындагы, оныц iшiнде ^аркаралы мен Павлодар уездерЫдеп кeтерiлiс ошактарын басуга Омбыдан Павлодар жэне Баянауыл аркылы есауыл Щестаков бастаган казак отряды жiберiлдi. (Ыекгазоу-КПо^ 1998, Р. 70). Жазалаушы отрядтар кeтерiлiсшiлердi аяусыз жазалады. 22 кыр^йекте ^аркаралыдан старшина Иванов 200 адамдык, 2 пулеметi бар жазалаушы отряд шыгып, Кегiрге карай жол тартты. 22 кыркYЙекте олар жолдан 122 тYЙеге ун арткан, каруланган 50 казак кYзеткен керуенге жолыгып, оларды токтатпакка талпынганда екi арада атыс басталган. Алайда ацшы мылтыгымен, сойылдармен каруаланган казактар казак отрядына карсы тура алмай, жан-жакка кашты. ^актыгыс барысында екi казак ел^ртт, бесеуi колга тYCкен. Крлга тYCкендер ^аражарда карулы 1500-дей кетертюштердщ барлыгын айткан.
Иванов керуендi ^зетуге 40-тай эскер калдырып, калгандарымен ^аражарга карай аттанады. Екi арадагы кактыгыс тацгы сагат бес шамасында болган. Заражал шаткалына бекiнiп алган мьщга тарта казактарды казак отряды Yш жактан коршап, пулеметпен аткылап, бас кетертпеуге тырыскан. Нэтижесiнде казактардан 49 адам елген ^р акпарда 80 адам деп кел^ртедО, ал казактардан бiр адам басынан жараланып, бiрi YЗ-тYCсiз жогалып кеткен. Артынан оньщ мYPдесi табылган.
^ашып кутылган кетертюштердщ ^аражардан Сырасуга карай бет алганын естiген отряд багытын сол жакка карай езгертт, жолда тагы да 22 тYЙеге ун артылган керуендi колга тYсiрген. 24 кыркYЙекте отряд пен казактардыц арасында тагы да кактыгыс болып, нэтижесiнде 40-тан астам казактар мерт болып, кепштт жараланады. ^олга тYCкендердi казак отряды кешн карай жаяу-жалпы кайтуга мэжбYрлеген, урып-соккан. Сарысу, Жакасарысу, ^умкоцыр Башакум болыстарынан келген ектдер оларга кYш керсетпеущ патшаньщ барлык жарлыгына мойынсунатындыктарын мэлiмдеген. Тiптi кeтерiлiске катыспаган, бiрак катысуы мYмкiн деген желеумен де казактарды еш тексерусiз жазалап, атып тастаган жайттарга дейiн кездестi. Мэселен, Зайсан уезЫеп Болдышев баскарган жазалаушы отряд да карапайым халыкты еш себепаз атып, аскан (Ыекгазоу-КПо^ 1998, Р. 14).
IV Мемлекетпк думада казактардьщ кара жумыска алынуга катысты мэселеш кетергенде депутат Жафаров Зайсандагы жазалаушы отрядтардьщ катыгездiк эрекеттерiне катысты хаты айгак ретiнде келтiрген. Оньщ айтуынша, Зайсан уезiне пристав Болдышевтщ баскаруымен барган жазалаушы отряд ешнэрсенщ мэыане бармай казактарды урып-согып, акшаларын, шм, колдарында бар жылкыларын, Yй жиhаздарын, тартып алып, эйелдерге зорлык керсеткен. Болдышевтщ ез сeзi бойынша 50-дей казактарды eлтiрген екен. Казак эскерлерi колына iлiккен заттарды тонай берген, казактар тiрi калу Yшiн карсылык бiлдiрмедi. Таланып алган заттарды казак эскерлерi сатып отырган. Жафаров жазалаушы отрядтьщ ^арабуга, Басар, ^арым, Лаба жэне тагы баска
болыстарын казактарына да кыршдай тшп, ттт ерлерi бала-шагасын тастап кашуга мэжбYP болгандыын да баса айтады (Kaharly 1916 zhyl 1998, P. 206-207).
Нашар каруланган казактар жаксы каруланган жазалаушы отрядтарга карсы тура алмады. Дегенмен гатертюш^ердщ каркынынан бай, болыстар, аткамiнерлер сескенiп калды. 1916 жылдыц 12 кыркYЙегiнде Павлдодар уезЫщ 5 бeлiмiнiн шаруа басшысына Алексеев болысыныц казагы Зацды Шорманов жазган арызында 3000 жылкы, 1000 кой, 200 iрi кара мал мен 100 тYЙесi жэне жылжымайтын 185 мыц туратын жеке мYлкiнщ барлыгын айта келе, кол астында жумыс iстеген барлык жумысшылардыц кетт калып, малыныц, дYние-мYлкiнiц караусыз калгандыгы, белгiсiз кeшпелi казактар малдарын айдап экетiп жаткандыгын келтiре, малы мен дYниесiн коргауга алса деген етЫш бiлдiредi15.
Аккелiн болысыныц баскарушысы Н. Шорманов билiк орнына берген рапортында 17 кыркYЙекте сойылмен, шокпармен каруланган, кол астына карайтын 1 жэне 4 ауылдыц Хасен Тасшанов, 6шiрбек Шодарбеков, Жакып Жангожин, Кокы Кереев, Жанэбiл ^окаев, Сасанай Досбеков, Жумабек Айнабеков бастаган 200-дей адам Сэдуакас, Жами, ^абыш, ^кеннИ Асфендияр жэне Зацды Шормановтардыц 4000-дай жылкыларын барымталап кеткен. ^терт^штердщ барлыгы кезЫде Шормановтарга кызмет еткендер делiнiп, оларга шабуылдауы мен малдарын тартып алудыц себебi 1916 жылгы 25 маусымдагы патша жарлыгына багындауынан деп кeрсетiлдi. Уезд басшысыныц осы жагдайды Семей губернаторына жетiкiзiп, тез арада катаи шара колдануын eтiндi16.
23 кыр^йекте Семей облысыныц Павлодар уезЫщ Алабас тогайында, одан кейiн 29 кыр^йекте АfашYЙ мекенiнде кара жумыстан кашкан карулы 4-5 мыц адам жYЗдеген казак эскерлерiне шабуыл жасайды. НепзЫде Семей губернаторыныц буйрыгы бойынша 27-31 тамыз аралыгында Павлодар уезiне коллеждк кеце^ В. Аркадьев прапорщик Чукреев бастаган жYЗдеген казак iскерiмен уезге келт, патша жарлыгына карсы шыккандар мен Yгiтшiлердi туткындап жаткан болатын. Коллеждк кеце^ В. Аркадьев 15 кыр^йекте Баянауыл станциясына келiп, ол жерде 20 кыр^йекке дейiнгi аралыкта Кызылтау болысындагы казактарды тiзiмге алып, алдагы 3 жылгы сайлауга т^етЫдер жайында мэлiметтер жинактаган едi. 21 кыр^йекте ол жYЗдеген эскерлерiмен АккелЫ болысындагы АfашYЙ мекенiне келiп, Садуакас Шормановтыц YЙiне токтайды. Оган кара жумыска бармауга карсылык бiлдiрiп жаткан казактар жайындагы хабарды аныктап, болыстарды, халык сотын, кадрмендi аксакалдарды жинап, карсылык бiлдiрушiлерге тYсiндiрме жумыстарын жYргiзу, топ болып жYPуге тыйым салуды, тыл жумысына шакырылгандарды баруга Yгiттеудi тапсырылган едi.
23 кыркYЙекте Аркадьев Ащы eзенiнiи мацына аттылы казактар жиналып турганын кeрiп, 2 ауылдыц халык соты Yсеновты олардыц 20 минуттыц iшiнде eздерi отырган жерге келуЫ талап еттi. Бiрак атты казактар оныц талабын тыцдамай «Алабас» мекеыне карай бет алады. Соцдарынан 8 шакырымдай iлесе шыккан казак эскерлерi сойыл устаган аттылы казактардыц тоскауылына тап болып, мылтык ата бастайды. Мылтык дауысын естiген казактар «Алабас» мекеыне карай каша бастады.
«Алабаста» казак эскерлерi казактарды жан-жагынан коршап, казактардыц бейiтiне бекiнiп алып, казактарды Yздiксiз аткылаган. Екi жак бiр бiрiне талап койган. ^тертюштер казак эскерлерiне бейiттi тастап кетуН ал кеце^ Аркадьев олардан тез арада толыктай берiлуiн талап еткен. Дегенмен жан-жактан гатертюш^ердщ катары габейт бара жаткандыгынан корыккан кеце^
15 КРПА. 811 -к., 1 -т., 20-ic. 1 -п.
16 КРПА. 811-к., 1 -т., 20-ic. 2-п.
Баянауылга адам xi6epin, косымша ^ш xi6epyqi сурады. ^осымша кемек алса да, кетерiлiсшiлерге шабуыл жасауга батылы жетпедi. Бiрнеше рет барлау xi6epin, соныц бiрiнде Жандарбек Башетов, Кдоайын Айдарбеков, ^али мен Эли К;олызаковтарды колга тYсiрген.
Сэдуакас Шормановтыц Yйiне бекiнген казактар жакын келген кетертюштерге ок жаудырып, жакындатпауга тырыскан. 23 мен 29 кыркYЙек арасында екi жак арасында бiрнеше шайкас болды, бiрак карулы казактарга карсылыгына тетеп беруге кетертюштердщ шамасы жетпедк 4 казанга дейiн кетерiлiсшiлер акырындап Yй-Yйлерiне тарай бастаган. Будан кейЫ кетертюштердщ аты-женiн аныкталып, оларды жаппай устап, тергеу жумыстары жYргiзiле бастады. ¥сталган Кдоайын Айдарбеков, Жандарбек Бешетов, Эли ^олызаков, ^али ^олызаков, Се^т ^улатаев, ^ыздырбек Айтаев, Садык Амалдыков, ДYсiпбек Амангелдин, Шайдарман Асырбаев жэне т.б. 50-дей кетерiлiсшiлерден жауап алынып, олардьщ Yстiнен iс козгалып, Омбы окруктiк сотыньщ карауына бертдГ7.
Жазалаушы отрядтьщ казактарды кысымг алып, абактыга камаса да сагын
сындыра алмады. Мэселен, 3 казандагы Акмола уезЫщ 5 белiмiнщ крестьян
басшысыньщ Акмола эскери губернаторына жiберген мэлiмдемесiнде Шарыкты
болысыньщ басшылары да, казактары да уезге келмегендiгiн, бул болыстан
кара жумыска баратындардьщ тiзiмi бертмегендтн айта келе, болыстыкта
жастардан курылган кетерiлiсшiлер отряды жасакталып, басшылыктьщ
буйырыгын орындагандарды аяусыз жазалайтындыктары туралы кауесет ■ ■ ■ ■ ■ 18 таратып жYргендiГi кел^ртдг0.
Акмола уезiне карасты Жыланды болысыньщ да жастары кара жумыска барудан бас тартып, ^оргалжыц, ^онкоргалжыц, Сарыезен болыстарыньщ жастарымен бiрлесе, айбалта, найза, берденке мылтык, сойылдармен каруланып, жазалаушы отрядтарга карсы шыккан. 9кiнiштiсi сол, жаксы каруланган казак эскерлерiне карсы тура алмай, керпштт окка ушып, бiрi колга тYCсе, бiрi тауга кашып, узак уакыт тау-тасты паналап кеткен. Жазалаушы эскерлер кетертюштердщ отбасын устап, колдарындагы бар малдары мен заттарын тартып алып, кэрi адамдарды урып соккан. Кетертютщ ортасында жYрген Рахымжан Элсеновтьщ айтуынша, кэрi экеан устап алып, Акмола абактысына апарып камап, катты соккыга жыккандыктан желтоксан айында кайтыс болган. ^ыс тYсе кетерiлiске катыскандар кыстауларына кайтуга мэжбYP болып, Yкiмет колына кайтадан тап болып, ерiксiз кара жумыска аттанган (Vosstanie 1916 goda 1947, P. 153-154).
1916 жылы Акмола мен Семей облысындагы патша жарлыгына карсы болган кетерiлiстер бiрiншiден, халыктьщ сана-сезiмiн оятса, екiншiден, патша Yкiметiнщ жYЙесiне, олардьщ саясатына деген карсылыктарын ашык бiлдiрген тенд^ке, бостандыкка умтылудьщ баспалдагы болды.
Эдебиеттер тiзiмi / Список литературы
1. Восстание 1916 года в Казахстане. Документы и материалы. / Под ред. Б.С. Сулейменова. -Алма-Ата: Изд-во Академии наук КазССР, 1947.
2. Восстание 1916 года в Средней Азии и Казахстане. Сборник документов. - М., 1960.
3. К^аИарлы 1916 жыл: (Кужаттар мен материалдар жинагы). - Т.1. - Алматы: К^азакстан, 1998. -423 б.
4. Некрасов-Клиодт В. Реквизиция киргиз на тыловые работы в 1916 году. Очерк. - Кзыл-Орда: Издание Общества Изучения Казахстана, 1926.
17 КРПА. 811-к., 1 -т., 20-ю. 3-30-пп.
18 КР ОМА. 369-к., 1 -т. 12109-ю. 131-п.
5. Сапаргалиев Г.С. Карательная политика царизма (1905-1917 гг.). - Алма-Ата: Наука, 1965. -376 с.
6. Сулейменов Б., Басин В.Я. Восстание 1916 года в Казахстане (причины, характер, движущие силы). - Алма-Ата, 1977.
Reference
Vosstanie 1916 goda 1947 - Vosstanie 1916 goda v Kazahstane. Dokumenty i materialy 1947, Pod red.
B.S. Sulejmenova, Izd-vo Akademii nauk KazSSR, Alma-Ata. Vosstanie 1916 goda 1960 - Vosstanie 1916 goda v Srednej Azii i Kazahstane. Sbornik dokumentov, Moskow, 1960.
Kaharly 1916 zhyl 1998 - Kaharly 1916 zhyl: (fyzhattar men materialdar zhinary) 1998, T.1,
Kazakstan, Almaty, 423 p. Nekrasov-Kliodt 1926 - Nekrasov-Kliodt, V 1926, Rekvizicija kirgiz na tylovye raboty v 1916 godu.
Ocherk, Izdanie Obshhestva Izuchenija Kazahstana, Kzyl-Orda. Sapargaliev 1965 - Sapargaliev, GS 1965, Karatel'naja politika carizma (1905-1917 gg.), Nauka, Alma-Ata, 376 p.
Suleymenov, Basin 1977 - Suleymenov, B, Basin, VJa 1977, Vosstanije 1916 goda v Kazahstane (prichiny, harakter, dvizhushhie sily), Alma-Ata.
О ходе национально-освободительного восстания в Акмолинской и Семипалатинской области в 1916 году и наказании мятежников
Смагулова Светлана Одепкызы
доктор исторических наук, доцент, заместитель директора истории и этнографии имени Ш.Ш. Валиханова. Республика Казахстан, 050010, г. Алматы, ул. Шевченко, 28. E-mail: adep_s68@mail.ru.
Аннотация. В этом году исполняется 100-летие национально-освободительного движения народов Казахстана и Средней Азии. Национально-освободительное движение 1916 года показало пробуждение сознания народов Средней Азии и Казахстана, храбрость и способность открыто бороться против колониального гнета. В настоящей статье автор,опираясь на данные архивных материалов, периодической печати, научные исследования, пытается выявить главную причину национально-освободительного движения и показать динамику выступлений казахов Акмолинской и Семипалатинской областей. Кроме того, исследователем представлен механизм мобилизации людей на оборонные работы, а также показана карательная политика царизма в вышеназванных областях.
Ключевые слова: колониализм; принудительная мобилизация; национально-освободительное движение 1916 года; антиколониальное восстание 1916 года; Средняя Азия и Казахстан; Акмолинская область; Семипалатинская область.
On the national liberation movement in Akmola and Semipalatinsk regions in 1916, and the punishment of the rebels
Smagulova Svetlana Odepkyzy
Doctor of Historical Sciences, Associate Professor, Deputy Director of Sh.Sh. Valikhanov Institute of History and Ethnography. 050010 Republic of Kazakhstan, Almaty, 28, Shevchenko str. E-mail: adep_s68@mail.ru
Abstract. This year marks the 100th anniversary of the national liberation movement of the peoples of Kazakhstan and Central Asia. The national liberation movement in 1916 showed the awakening of the consciousness of the peoples of Central Asia and Kazakhstan, the courage and the ability to openly fight against colonial oppression. In this article, the author, on the basis of data from archival materials, periodicals, research, tries to identify the main cause of the national liberation movement and to show the dynamics of the uprisings of the Kazakhs of Akmola and Semipalatinsk regions. In addition, the researcher presents the mechanism of mobilizing people for defense work, and shows the punitive policy of tsarism in these regions.
Keywords: colonialism; forced mobilization; the national liberation movement in 1916; anti-colonial uprising in 1916; Central Asia and Kazakhstan; Akmola region; Semipalatinsk region.
