CC BY
23
1916 жылгы улт-азаттык кетертю тарихыньщ кейбiр мэселелерi (Семей облысы материалдары бойынша)
DOI: 10.31551/2410-2725-2019-5-1-100-107
Ермуканов Еркин Нуратдинович
тарих гылымдарыныц кандидаты, доцент, Абай атындагы Каза^ улттыщ педагогикалыщ универитетк Элем тарихы кафедрасы, Алматы, Казахстан. E-mail: ermukan_erkin mail.ru.
Авдатпа. 1916 жылгы улт-азаттыщ ^озгалыстыц тарихы алгаш рет ресей мурагаттарында табылган Семей облысы бойынша материалдарды талдау негiзiнде ^арастырылады. Каза^тардыц (Кытайга бас саугалаган) жан са^тауыныц стратегиясы, олардыц елге ^айтарылуы сараланады. Сондай-а^ ауа кешкендердщ тагдыры Ресей империясы мен Кытай арасындагы келюсвздерде ^алай шешiлгенi туралы мэселе де ^арастырылады. Сонымен ^атар, Каза^станга ^штеп ^айтарылган репатрианттардыц жагдайы да ашып кврсетiледi. 1916 жылы орын алган о^игалардан кейiн Семей облысынан тыл жумысына алынгандардыц майданга уа^тылы жвнелттмей барактарда жатып ^алган ^иын жагдайы да ^озгалады.
ТYЙiн сездер: квтертю; губернатор; болыс; казак отряды; тыл жумысы; шекара; Кытай; Монголия; мемлекет; консул; бодан; отарлыщ езгi.
Some questions of history of a national liberation revolt of 1916 (on materials of Semipalatinskoy's area)
Yermukanov Yerkin Nuretdinovich
Candidate of Historical Sciences, Association Professor, Kazakh national pedagogic university. World History Department, Almaty, Kazakhstan. E-mail: arstan_g @mail.ru.
Abstract. In article an attempt of the analysis of the reasons, the beginning and the course of a revolt of 1916 on materials of the Semipalatinsk region is made at first time. The strategy of survival of Kazakhs (escape to China), process of their repatriation was analyzed. In article the author answers a question how decided the fate of refugees during negotiations of China and Imperial Russia. At last the author tries to show a fate of the repatriates who were violently returned to Kazakhstan. Features, position of the Kazakhs of the Semipalatinsk region mobilized for rear works, owing to the taken place events of 1916, appeared in the barracks of the mobilization points and which were not sent for rear works are shown.
Keywords: revolt; governor; volost; Cossack group; rear work; border; China; Mongolia; state; consul; citizenship; colonial oppression.
Некоторые вопросы истории национально-освободительного восстания 1916 г. (на материалах Семипалатинской области)
Ермуканов Еркин Нуратдинович
кандидат исторических наук, доцент, Казахский национальный педагогический университет имени Абая. Кафедра Всемирной истории, г. Алматы, Республика Казахстан. E-mail: arstan_g @mail.ru
Аннотация. Впервые история национально-освободительного движения 1916 года рассматривается на анализе материалов по Семипалатинской области, найденных в российских архивах. Автор проанализировал последствия восстания для казахов Семипалатинского региона в фокусе стратегии выживания, как например откочевка в Китай как спасение от карательных сил царского правительства, последующее их возвращение. Содержание статьи раскрывает вопросы репатриации и судьбы беженцев в призме российско-китайских переговоров. История национально-освободительного восстания тесно переплетена с событиями Первой мировой войны, автором затронуты положение мобилизованных казахов с Семипалатинской области.
Ключевые слова: восстание; губернатор; волость; казачий отряд; тыловая работа; граница; Китай; Монголия; государство; консул; подданство; колониальное угнетение.
ЭОЖ/УДК 94(574) «16/19»
1916 жылгы улт-азаттьщ кетертю тарихынын кейбiр мэселелерi (Семей облысы материалдары бойынша)
Е.Н. Ермуцанов
^азак тарихында айрыкша орын алатын улт-азаттык кeтерiлiстер аз емес. Соныц 6ipi де болса 6ipere^ 1916 жылгы кeтерiлiс. Ресей империясы болмаса Кецестк империя тусындагы бас гатерулердщ кай-кайсысы да отарлаудыц эбден шыркау шeгiнe жeткeнiндe гана халыктыц колдарына кару алгандыгы бэрiмiзгe бeлгiлi. ^ай кeтeрiлic те отарлык жYЙeнщ eзгici мен отаршылдардыц зорлык-зомбылыктарынан туындап отырганы кeзi каракты кепшткке аян. Мундай жайт бiз токталгалы отырган 1916 жылгы кeтeрiлicкe де тэн. ^азак халкыныц бул гатер^а бiр сэтте, аяк-астынан пайда бола калган жок. Ол сан гасырлар бойгы отарлык езпнщ нэтижeciндe дайындалып,кeрiнic тапкан болатын. Халыктыц отаршылдарга карсы ыза-Keri жылдар бойы iштe эбден тап-жеттген eдi. Жeргiлiктi халыктыц отаршылдармен астыртын жауласуы, оларга карсы жасырын согыс пен жаулык ^цт^й тургындардыц эрбiр ic-эрeкeтi мен ойынан Yнeмi шыкпады. Осындай ^^л^йден халыкка кандай да бiр сылтау оларды ашык согыска экелмей коймайтын.Сондай тYрткi 1916 жылгы 25 маусымдагы патша жарлыгы eдi. Жарлык халыктыц барлык ыза-кeгiн сыртка шыгарды. С.Сейфуллин eзiнщ «Тар жол, тайгак кешу» атты ецбепнде сол cэттeгi елдщ жагдайын былайша cурeттeйдi: «Патша жeрiмiздi-cуымызды бiр алды, eндi адамымызды алып, германныц огына айдап шеп кылайын дегенн бiздi бiржола куртайын дeгeнi. Герман барып кырылганша eз жeрiмiздe шешт боламыз, - деп, орыс эюмштерЫе, патша зацына кас» (Сейфуллин, 1960) десе, 9. Бeкeйханов пен Шестаковтар eз макалаларында: «патша Yшiн орыстыц акcYЙeгi, тeрeci Yшiн казак, кыргыз бiр тамшы канын да кигысы кeлмeйдi, жeрiн алган, eзiн согыска айдаган патшаны иттщ eтiнeн казак-кыргыз жек кeрeдi,бYЙтiп кор болганша eзiнiц жагасынан алып eлeйiк» (К^арлы, 1998) дейдк Ашынган халык наразылыктарын eздeрiнiц жeргiлiктi экiмшiлiктeрiнe, тiптi жарлыкты хабарлай келген отаршыл билiк eкiлдeрiнe ашык бiлдiрдi. Мэселен, 1916 жылдыц 7 штдеанде бскемен уeзiндeгi Георгиевка селосында уeздiк1 бeлiмшeнiц шаруалар бастыгы Троянов Сулусары, Шар, Колбин, ^арабужыр болыстарыныц баскарушылары мен аксакалдарын жинап, облыс губернаторыныц жарлыкты орындауга шакырган жеделхатын хабарлауы сол eдi, топталган халык губернатордыц шакыруынан бас тартып, eз балаларын жумыска бeрмeйтiндeрiн, егер ^шпен алатын болса, кYшпeн жауап беретЫдерЫ мэлiмдeйдi жэне болыс баскарушыларын eздeрiмeн бiргe кYшпeн eртiп экeтeдi. Бас гатерген ел мундай карсылыктарын 14 штдеде ^аркаралы каласына келген облыс губернаторына да кeрceтeдi. Ашынган халык губернаторга eздeрiнiц жумыска адам бермейтЫдерЫ жeткiзeдi. Елдщ бет алысынан сескенген губернатор ертеане Семейге амалсыздан кайтып кeтeдi 2Мундай бас кeтeру академик М.^озыбаев пайымдагандай «ултка тeнгeн кауып-катерге карсы бiрiккeн калыц кауымныц козгалысы. Бул eтe кымбатка тYCкeн, eркiндiктi ацсаган халыктыц тыгырыкка ^релген cэтiндeгi соцгы ceрпiнi (Национально, 1997:15) едк ¥лттыц eмiр CYPуi жэне оныц болашагы, ягни
1 Омбы облыстык мeмлeкeттiк мурагаты (ООММ), 190-к, 1-т, 351-ic,1 -п.
2 ООММ 190-к, 1-т, 375-ic, 1-п.
«е1^р» не «eлiм» ураны ^н тэр^бЫе шыкты, ал осы сэтте езiлген халык жалпы улттык мYДденi тYсiнерлiк дэрежеге кeтерiлдi жэне улттык бостандыкты алдарына койган едi. Бул халыктыц санасыныц eскендiгiн, отарланган елдщ одан эрi кул болгысы келмейтЫдИнщ кeрiнiсi болатын. Шын мэнiнде бул бiр сэттiк бурк-сарк етiп кетертт, басылатын кас-кагымдьщ кeтерiлiс емес, халыктыц гасырлар бойы кордаланган шерi едк Неден болса да тайсалмай, каскайып карсы туруына экелген карсылыкты муздай курсанган патша эскерi каймыктыра алмады. Бастарын неге болса да ткен халыктыц карсылыгын басу Yшiн патша эюмштИ елiмiздi жаулап алганнан да гап мeлшерде эскер кYшiн экелуге мэжбYP болады жэне оны басу eздерi мойындагандай таяу арада мYмкiн емес едi. Патшаныц кeтерiлiстi басуга жeнелткен жазалау отрядтары халыкты жаппай кыруга арналган косыны болатын. Мэселен, бiз токталып отырган аймакка, ягни Семей облысына патша Yкiметi генерал Ягодкин басшылыгындагы 12 атты жYЗдiк, кYшейтiлген 11 жаяу эскер ротасын жiбердi. Оныц сыртында жергiлiктi казактардан жасакталган курамалар да кeтерiлiстi басуга тегiн атсалысуга кулшына кiрiстi. Аталган аймакта туракты армияныц жазалау кимылдарын штденщ аягынан желтоксан айыныц басына дейiн жалгастырды.
Облыста кYннен-кYнге eрiс алган ^тертют^ бет алысы казак болыс-тарымен катар коныстанган орыс селолары мен поселкаларын да катты абыржытты. Жагдайдыц кYрт шиеленiсуiнен сактанган губернатор Чернцов генерал-губернатордан орыс селоларыныц кауiпсiздiгiн коргау Yшiн де казак отрядтарын жiберудi eтiнiп, кeп кешкпей оныц орындалуына кол жеткiзедi. Эюмштк 1 ротаны уездегi Самара поселкасына, жарты ротаны Полтава поселкасына жiбердi3. Зауряд-капитан Гурин 712 жаяу жасак курамасыныц ротасымен 30 шiлдеде кешюан Самара поселкасына келдi. Бул Тайынты болысына уез бастыгыныц гамета Брюханов прапорщиктер Грязнов пен Балкин отрядын алып кайтадан келген болатын. Брюханов болыстыц аксакалдары мен беделдi адамдарын жинап, жарлыкты орындауга шакырды. Алайда жиналган халык «бiз eлтiрсендер де бармаймыз, мына эскерщнен корыкпаймыз» деп карсылык кeрсеттi. 31 штдеде кYндiзгi 12-де жиналган 2-3 мындай адамныц бiр тобы асыгыс аттарына конып, шокыдагы жасактарына хабар берт, казак отрядтарын коршамак болды. Брюханов прапорщиктерге гатертют басуды буйырды. Отрядты коршамак болган казактарга соккы беру Балкин взводына жYктелдi. ^актыгыс жарты сагатка созылды. Шайкаста 60 казак каза болды. Сонша ат eлген. ^алгандары кашып Yлгердi. Таулы жерде бeлiнiп калудыц алдын алган отряд 30 шакырым кейiн шегiнiп косымша отрядты, азык-тYлiктi кYттi. Толкуды ^шпен баскан казак отрядтары мунан кейЫ Пантелейманов селосына беттедi. Тамыздыц 1-де казак жYЗдiгi Тайынты болысында урыс болган жерге халыкты катац жазалау максатында кайта келдi. Алайда олар болыстагы казактардыц тYгелдей тауга кашып кеткеын бiлдi. Тiптi эйел, бала да жок, киiз Yйлерiн мYлкiмен иесiз калдырган. Оларга ертецЫе калайда жиналуга буйырды. Кешкiсiн бiр топ адам келт, тыл жумысына баратындарын айтып, колхат бере келдi. Уездщ Тайынты болысыныц кeтерiлiсшiлерiне карсы ею iс козгалды. Бiрiншi iс бойынша тергеушiлер 17 адам тергелiп, 8 адам сотка тартылады. Кейiн 17 карашада ©скемен каласында уакытша эскери сот Сагымбай Жетпiсов, Аманбай КештЫбаев, Оралбай Тiлемiсов, ^апыржан Найманов, Гусман Олжабаев, Аманбек Дулатов, ©анапия Башмбетов жэне ДYЙсенбай ^алиевтер жазалау туралы жинактыц 264 бабы 10
3 к;р ОММ, 64-^, 1-т, 1303-ic, 202-п.
жэне 3 бeлiмдeрiндe карастырылган кылмыс жасауга юнэлтер деп таныл-ды. Жэне эркайсына 4 айдан абактыга Yкiм кeciлдi. Екiншi юте де Тайынты болысыныц кeтeрiлicшiлeрiнe карсы козгалды. Тергеуге 18 адам тартылып, оныц 15 тYрмeгe камалады. Ал Yшeуi ауыр жаракат алгандыктан алып жYPугe кeлмeйтiн-дi4. Отряд 3 тамызда Букон болысына кeлдi. Мунда да халык баратындыгын айтып, колхат бердк Аксакалдар кYшi басым отрядтыц алдына халыктыц кырылуынан коркып тыл жумысына баруга уэде бeрeдi5.
1916 жылгы улт-азаттык кeтeрiлici кeзiндe казак халкыныц жойылып кету каупi тагы да туындады. Жоцгарлармен кYрec кeзiндeгiдeй халыктыц болу не болмауы, ултты сактап калу мэceлeci кYн тэртiбiнe койылды. Ол Yшiн туган eлдi тастап, шекара асып, бассаугалауга шeшiм кабылдаудыц оцайга тYCпeгeнiн тeмeндeгi деректерден анык ацгарамыз. Оны осы облыстыц Зайсан уeзi мысалынан-ак кeругe болады.
Уездк экiмшiлiк eкiлдeрi eлдeгi жагдайга ыкпал ету максатында шакыруды eздeрi тYciндiру Yшiн арнайы болыстарга шыкты. Штденщ 10-ында уeздiк 2 учаскеанщ шаруалар бастыгы Кистяковский Keкпeктi каласына сол мац-дагы бес болыстыц баскарушылары мен бeдeлдi адамдарын жинап, патша жарлыгын тYciндiрiп, оларга бул жарлыкты eз ауылдарына жeткiзудi мiндeттeйдi. Алайда, болыстар мен ыкпалды адамдар ол мЫдетт орындаудан бас тартты. Ал Кистяковскийдщ жарлыкты eз болыстарына тарату жeнiндeгi усынган кагазына eшбiр болыс кол коймайды. Халыктыц мундай ceci мен толкуынан каймыккан Кистяковский болыстар мен курметт адамдарга, оларды баска уакытка шакыратынын хабарлайды. Елге ыкпалды Закария Есеналин деген адам казактарды тыл жумысына бармауга, 12 елге бeдeлдi болыс Мiрcэлiм Бектенов халыкты Yкiмeткe багынбауга шакырды6. Уeздeгi 12 болыс ^р деректерде 17 болыс) елге ыкпалды Мiрcэлiм(МYрcэлiм) мен Закарияны эрiптecтeрiнiц жалтактыгы мен коркактыгы катты ашындырды. Мiрcэлiм болыс жарлыктан кутылудыц, халыкты аман сактаудыц жолы Кытай асу деп шeштi. Калбадагы конысына келген Мiрcэлiм кeршiлec болыстарга адамдар жiбeрiп, eз байламын жeткiздi. Егер косылатын болса жолга жиналуды жетюзедР. Мiрcэлiм уeздiк экiмшiлiктi катты алацдатты. 6кiмшiлiк Мiрcэлiмдi туткындау Yшiн елге казак отрядтарын жiбeрдi. Отряд болысты устай алмаган соц, кeшкeн елге кыргидай тиiп, Кытайга eту камындагы Мiрcэлiмнiц iзiнe тYceдi. Казак отряды Мiрcэлiм жасагын тамыздыц 6-7-iндe Баспан биИнде куып жeтeдi. Мiрcэлiм жасагы отрядты коршамак болып эрекет жасаганымен, жаксы каруланган жYЗдiк октыц астына алады. Шитi мылтыктарымен каруланган Мiрcэлiм жасагы айтарлыктай карсылык кeрceтe алмай, урыста 20 адамынан айрылып, жeцiлeдi де, калган адамдарымен шекара аркылы Кытайга eтiп кeтeдi8. Бул уакытта уeздiц Шiлiктi, Хабарасу, Мацырак болыстары да бас кeтeрeдi.Олар да казак отрядтарына карсылык кeрceтe отыра, Кытай жeрiнe eтiп кеткен9. Keтeрiлicшiлeрдiц тегеурЫЫе постылардагы казак отрядтарыныц шамасы келмедШекаралык eкiмeт уез экiмшiлiгiнe болган жагдайларды асыгыс тYPдe хабарлай отырып, жедел шаралар колдануын жэне косымша ^штер бeлуiн сурап бiрнeшe мэрте eтiнeдi.
4 ООММ, 190-к, 1-т, 354-с, 12-п.
5 КР ОММ,64-к,1-т,13С3а-ю,491-п.
6 ООММ, 190-к, 1-т, 352-ic, 3-п.
7 Ресей мeмлeкeттiк эскери-тарихи мурагаты (РМ9ТМ), 2000-к, 1-т, 7768-ic, 8-п.
8 Семей тацы, 1991, 15 маусым.
9 КРОММ, 64-к,1-т, 1303-ic, 123-п.
Тамыздыц 14чнде Баспанбазар болысыныц казактары да Тарбагатай (Алкабек eзeнi) аркылы Кытай жeрiнe eтугe бел шешедГ0. Алайда олар шекарада казак отрядтарыныц карсылыгына тап болады. Ею жактыц какты-гысында казактар бiраз шыгынга ушырайды. 9йтсе де казактар eлгeндeрi мен жаралангандарын eздeрiмeн бiргe кeтeрiп, Шыгыс Хабарасу аркылы Кытай жерЫе eтiп кeтeдi11. Кытай жерЫе eтугe эрекет еткен iргeлec Калжыр болысыныц казактары да шекарада казак отрядыныц карсылыгына тап болады. Кактыгыста казактар жагынан бiр адам окка ушып, бiразы жара-ланады. Казактар eлгeн адамдарды алып Луговой поселкеанщ мацынан Кытайга eтiп кeтeдi. Шын мэнiндe шекарадан eткeн казактарга постылардагы казак жYЗдiктeрi айтарлыктай тойтарыс бере алмады. Муныц басты ceбeбi -бiрiншiдeн, шекараныц 500 шакырымга созылган аукымдылыгы, eкiншiдeн, эскер KYшiнiц аздыгында eдi. Ашыгын айту керек, жYЗдeгeн шакырымга созылган шекараны кYзeтугe койылган бар-жогы 150 казактыц тус-тустан eткeн казактарга тоскауыл болуга шамасы келмедк Сондыктан постылардагы болар-болмас ^шке казактар карсылык кeрceтe отыра малдарымен (iшiндe орыстардан айдап экеткендер де) eтe берген. Мэселен, тамыздыц 20-да Луговой аркылы eткeн Калжыр болысы казактарына бар болганы 8 казак
карсылык гарсеткен, тiптi казак жYЗдiктeрi шекарадан eтiп кеткен казактарга
12
куып жеткенмен де карсылыктыц кYштiЛiГiнeн оларды кайтара алмаган . Олардыц шет жерге eтуiнe eлкe басшысыныц тыл жумысына алуды кeйiнгe калдырган косымша жарлыгы да ыкпал ете алмады. (Восстание, 1960:43) Шакыруды кeйiнгe калдырган мeрзiм - 15 кыркYЙeк таяган сайын уезд экiмшiлiгiнiц мазасы кeттi. 0йткеш, уезде патша жарлыгына орай калыптаскан кeцiл-кYЙ сол калпы eдi. Ал, шакыруды калай болганда да юке асыру жYктeлдi. Боскындардыц округ бойынша cэттi жылжуына Кытай казактарыныц гамеп де аз болмаган. Ал буларга тоскауыл коюга уeздiц шекарада кYшi болмады. Омбы эскери округiнiц штаб бастыгы Таубeнiц купия кызмет директорына жолдаган жеделхатында казак жeрiнiц шекара аймактарынан Кытайга eтiп жаткан казактарды токтататын жeткiлiктi кYштiц жоктыгына erne келе отбасы, мал-мYлкiмeн кашып жаткан «буратаналарды» устау Yшiн шекараны жауып, барлык тиicтi шараны колдану кажeттiгiнe токталады. Халыктыц осы бас саугалауы Ресей мен Кытай арасындагы мемлекетаралык мэселеге айналды. Бул мэселеге орай ею мeмлeкeттiц дипломаттары шугыл шаралар кабылдау Yшiн кeлicceз, eзара хат-хабар алмасып, сурау салуга юрютк
Шэуешек консулы шекаралык уeздiц бастыктарынан шекарадан e™e^ дерге жэне элi eтiп Yлгeрмeгeндeрдi eткiзбeу Yшiн кандай шара колда-натындарын сурап, осыган орай шeшiм кабылдауды eтiнiп жеделхат жол-дайды. Бул сураудан кейЫ облыс губернаторы жeргiлiктi чиновниктeрдi жинап, кецес eткiзiп, Кытай жeрiнe ауган казактар мен баска да улттарды кайтару Yшiн Кулжага 700 аттылы толык жарактанган эскер жiбeрeдi. Бiрак бул эрекеттен де ештеце шыкпады.
Боскын казактар мэceлeci eкi мемлекеттщ жогаргы дeцгeйдeгi бас-шыларыныц кeлicceз жYргiзуiнe де экeлдi. Keлicceзгe патшалы Ресей жагынан Омбы эскери округ штабыныц бастыгы Таубе, ал Кытай жагынан сырткы icтeр миниcтрi кызметЫ аткарушы Чэнь Цзин Тао катысты. Keлicceздe нeгiзiнeн Кытай жагы козгаган eкi мэселе ceз болды13. Бiрiншi мэселеде
10 Санкт - Петербург орталык мeмлeкeттiк тарихи мурагаты(СПб ОМТМ) 1292-к, 1-т,1933-ic, 258-п.
11 Сонда, 268-п.
12 СПб ОМТМ 1292-к, 1-т,1933-1с, 258-п.
13 РМ9ТМ,2000-к,1-т,7786-ю,116-117-пп.
^ытай eкiметi кашып келгендерге кару колдануга тура келсе, курбан болган-дар Yшiн кiнэлi кiм болмак десе, екiншiден, оларды тамактандыру жeнiнде сауалдар кояды. Патшалы Ресей eкiлi Таубе тeмендегiдей жауап кайтарады. Ол екiншi мэселеге, ягни «шекарадан зацсыз кашкан адамдарды аштан калдыру жарамас дей келе, орыс бодандарын (казактар - Е.Е.) тамактандыруга бeлген шыгындарды eтеу жeнiнде накты уэде бермейдк Егер ^ытай жагы бодандарын тамактандыру Yшiн жумсаган шыгындарын есептеп усынып жатса, eкiмет оны тeлеуден кашпас», - деп екi ушты уэж айтады. Ал бiрiншi мэселе жeнiнде Шэуешектегi консул аркылы 1 кыр^йекте телеграфпен «егер орыс бодандарын шыгаруда кYш колдану орын алса, ^ытай eкiметiне кiнэ тагы-латынын жэне ондай кантeгiстен аулак болуды жeн санайтыны» туралы жеделхат жолдайды. Таубенщ осы жазгандарына орай ^ытай eкiлi Чэнь Цзин Тао «^ашкындарды ^штеп шыгаруда кYш колданбаудыц жэне карулы казактардыц карсылык гарсетпеуЫщ мYмкiн еместИн» айтады14. Патшалы Ресей ^ытай мемлеке^мен арадагы келiссeзден жэне кузырлы органдардыц eзара жазыскан жазбаларынан кейiн тиют iс-кимылдарfа кiрiседi. Yкiметтiц арнаулы eкiлдерi ^ытай елЫщ шекаралас экiмшiлiктерi мен консулдарына ресми тYPде катац шаралар колдануды сурайды. Осы максатта купия кызмет директоры Кудашев ^ытай елштИне 7 кыркYЙекте жолдаган жеделхатын-да Синцзян губернаторынан тeмендегiдей мазмундагы жауап алады. Губернатор eзiнiц жауап хатында соцгы кYндерi ^ытай шекарасынан мусылман сарттар мен казактардыц топтасып eтулерiнiц байкалганын, ал Yгiт-насихат жYргiзген ^ытай бодандарыныц болмагандыгын айтады. Жеделхатта, сондай-ак, Кулжадагы орыс консулдыгыныц eзiне бiрнеше мэрте жазбаша хабарласып, ^ытай eкiметiнен боскын орыс бодандарын eткiзбеуде катац шара жэне бYлiкшiл орыс бодандарына карсы эскери кYш колдануды eтiн-генiн хабарлайды. Губернатор жауап хатында eз тарапынан барлык моцгол жэне кытай старшиналары аркылы боскындардыц шекарадан eтуiне тыйым салгандыгын, осындай шара 1ле жэне ^ашкарда шю iстер министрлИнщ арнайы eкiлiне де колданылып, Ресейге eтетiн кYзет кагазын берудщ мYлдем токтагандыгын баяндайды.
Жогарыдагыдай мазмундагы жеделхатты eлкелiк генерал-губернатор Сухомлинов Моцгол eкiметiне де жолдайды. Сухомлинов жеделхатында Моцгол eкiметiне егер казактардыц кандай да бiр eтуi байкалса, eздерi кажет деп тапкан шараны колдануга шакырады.
Патшалы Ресей шекара аркылы ^ытай жерiне eткендердi кайтару Yшiн косымша эскери кYштердi бeлiп, оларды казактардыц жылжыган багытына жiбердi. Осындай кYштердiц бiрi кыркYЙек айыныц соцында Шарасумга жeнелтiлдi. Кeп узамай шарасумдык жYЗдiктiц бiр бeлегi eз багытын Шiцгiлге бурады. Отряд жолай Булантохай деген жерде бас саугалаган казактарды куып жетедi15. Казак жYЗдiгiнiц командирi казактарды коршап, ок жаудыруга буйырады. Осы кактыгыста казактардыц 2 адамы окка ушып, 6-ы жаракат алады. Мунан соц казактар eз ерiктерiмен берiлiп, отряд командирiнiц буйрыгына мойынсунады. К^лга тYCкен 152 тутЫ, ягни 700-дей адам (эйел-баласымен), 6 мыцдай кой, 600 ат, 600 iрi кара, 200 тYЙенi отряд конвойымен Кендiрлi болыснойына тапсыру Yшiн Зайсанга айдайды. Бул кыр^йектщ 28-i болатын16. Осы колга тYCкендердiц Зайсанга калай жеткiзiлгенiн отряд командирi Богданович былайша баяндайды: «^олга тYCкен адамдарды
14 РМЭТМ, 2000-^,1 -T,7786-ic, 89-п.
15 СПб ОМТМ.,2000-к,1-т,7786-ю, 90-п.
16 Сонда, 235-п.
малдарын алдына салып, саппен айдаган отрядты жолай кездескен казак-тар жекгарУшпен карап, алыстан бакылады. Жергткт торгауыттар казак-тардыц табынына элан-элан шабуылдап, кeптeгeн малдарын айдап кетт отырды. ¥рланган малдарын кайтаруга эрекет жасау жeнiндe округ басшы-сына жазбаша тYPдe хабарланды. Ал казактардан тартып алынган 800 бас мал шекарага келгенше кайтарылмады.
Бiзгe белг^ мэлiмeт бойынша, кытайлык Алтайда бiздiц бодандарымыз жок. Олар не кeрi кайтты болмаса Кытайга iшкeрiлeй e™, жeргiлiктi бодандармен араласып кeттi. Колга тYCкeндeрдiц iшiндe 8 Кытай боданындагы тYтiндeр малдарымен бiргe Кытай e^e^e кайтарылды», -деп жазады.Бiрак Кытай жерЫе eткeн казактарды патшалы Рeceйдiц тYрлi шаралар аркылы кайтаруга тырыскан эрекет айтарлыктай нэтиже бeрмeдi. Бул кезде уездщ кабылдау пунктeрi жумыс ютемей, кацырап бос турды. Тiптi кыс тYCкeншe бiрдe-бiр адам кeлмeгeндiктeн кабылдау пунктерЫщ eciктeрi ашылмаган.
Сонымен казактарды тыл жумысына алу жарлыгы уезд халкына Yлкeн ауыртпалыктар экeлдi. Жергткт халыктыц турмыc-тiршiлiгi кYЙзeлiп, каншама киыншылыкты бастан кешсе де, патша жарлыгын орындаудан Yзiлдi-кeciлдi бас тартты. Жарлык Зайсан уeзiндe толыктай жYзeгe аспады. 0йткeнi уезд бойынша тыл жумысына алынуга тиic 10380 адамныц 5 карашага дeйiн кабылдау пунктiнe келген 4 адам екен. Ал облыстык губернатор eзiнiц 1917 жылдыц 10 кацтарында полиция дeпартамeнтiнiц директорына жолдаган жеделхатында толкудыц тек Зайсан уезЫде гана басылмай отырганын, ал кабылдау пунктЫе бYгiнгe дeйiн eшбiр адамныц келмегеын айтады. Тек желтоксанныц аягында кYштeп жиналган болыс бастыктары мен курметт аксакалдары тыл жумысына шакырылгандарды eткiзeтiндiгi туралы уэдeлeрiнeн кeйiн реквизицияны 15 кацтарга бeлгiлeйдi17. Бас Штаб Баскар-масына тыл жумысына кабылдау пунктерЫен жeнeлтiлгeнi жэне алынуга тию казактардыц каншасыныц алынганы жeнiндe 1917 жылдыц 25 кацтарына дeйiн келт тYCкeн мэлiмeттeрдe (Омбы эскери округ бойынша кабылдау пунктeрiнe келген казактар саны 35 500 адам болса, оныц тек 34 000 адамы жeнeлтiлгeн, ал 28 500 адам кабылдау пунктЫе келмеген, ал губернатордыц руксатымен 46 000 адам тыл жумысынан босатылган) Семей облысында тыл жумысына алынгандардыц арасында жукпалы ауру шыгып, тыл жумысына
w л о
алынгандарды жeнeлту уакытша токтатылганы айтылады18.
Мeмлeкeттiк Дума мYшeci Керенский тыл жумысына алынгандардан кeлiп тYCкeн eтiнiштeргe байланысты жеделхаттарды lшкi ютер министр-лiгiнe жолдап, сурау салады. Keрeнcкийдiц 1917 жылдыц 16 кацтарында аталган миниcтрлiккe жолдаган жеделхатында eзiнe Семейден жолдаган телеграмманы карауды тапсырады. Телеграммада «Семей, Жeтicу облыста-рынан тыл жумысына алынган 4600 адамныц 2 айдан бeрi Сeмeйдeгi тут-кындардыц барагында жатканын хабарлай келе, барактыц eтe нашар жагдай-да екендИн, дурыс тамактандырмайтынын, ал олардыц арасында жукпалы аурулар шыгып, eлiм кeбeйiп кeткeнiн айта келе, буган шугыл шаралар колданып, не баратын жeрлeрiнe тeзiрeк жeткiзудi немесе олардыц кайда жумыска жiбeрудi аныктаганша елЫе кайтаруды тез арада шeшудi сураган»19.
1917 жылдыц 22 кацтарында 1шк 1стер миниcтрлiгi бул жеделхатка жауабын жiбeрeдi. Онда: «Омбы эскери окруп эскерЫщ колбасшысы Семейде жиналган майдан жумысына жeнeлтiлeтiн адамдар арасынан жукпалы
17 СПб ОМТМ 1292-к, 1-т, 1933-ic, 443-п.
18 СПб ОМТМ 1292-к, 1-т, .1921-ic, 163-п.
19 Сонда, 79-80-пп.
аурулардыц шыгуына байланысты Семей облысынан тыл жумысына алуды 1917 жылдыц 15 кацтарынан уакытша токтатуды кажет деп тауып, жиналган адамдардыц 1280-1н енеркэс1п жэне сауда министрлт карауына бел1п, Семей облысындагы туз енд1рет1н енд1р1стерге жумыска ж1берген1н, ал калган адамдарга барлык колынан келген шараларды колданатынан хабарлайды»20.
Осындай зобалацдарга карамастан 1916 жылгы кетер1л1ст1 империяга карсы карулы карсылык керсеткен халыктардыц ^арманды^ы деп санауга болады. Отарлык езг1 орныккалы бер1 алгаш рет олар улттык мудделер1 б1р екешн б1лд1. Ресейдщ отаршыл баскыншылы^ына карсы тура алатын куш екен1н сез1нд1. Э.Бекейханов пен Шестаковтардыц да осы кетертютщ мацызы жен1ндег1 мынадай пшрлер1 буг1нг1 б1з уш1н де ете кунды: «...©зге жердег1 корлыктагы ел де 1916-ыншы жылгы кыргыз-казактан тэл1м алса, ез1н кулак кест1 кул кылган ук1метке карсы кетер1лед1. Казак-кыргыз осы кетер1л1сте кеп адамын елт1р1п, шаруасын куйзелтсе де, келешекте кандай ел екен1н б1лд1ред1. ...Казак-кыргыз жИт алганга карсы болмаса, патша ук1мет1 Азиядагы кеп елд1 эскерл1кке алып, б1р1н1ц ет1н б1р1не жег1з1п, б1р1н-б1р1не коскан иттей косар ед1 де б1р1не-б1р1н талатар ед1. Не казак-кыргыздыц эскер1н ит кылып айтактап Ресейдеп тецкерюштерге косар ед1, казак-кыргыз да Кернелептщ туркпен1 сыкылды тецкерюке карсы сойыл согар ед1.
Казак-кыргыз, езбек, тэж1к езге елдщ патша ук1мет1не карсы турып согыс ашканы тарихтан орын алады. Алыспаган, жулыспаган бостандык атына м1нбейд1, бугаудан босамайды, ер кулдыктан, эйел куцд1ктен шыкпайды, малына да, басына да ие бола алмайды.( Каhарлы, 1997)
Сонымен, халкымыздыц улттык сана-сез1мн1ц оянуына экелген бул кетертю ез бостанды^ы мен тэуелаздИ уш1н кайсар курестщ жаркын улпан, ягни казактыц кандай курескер халык екен1н паш етт1. Халыктыц азаттык жолындагы бул курес1 орыс галымдарыныц ездер1 мойындагандай империялык Ресейдщ куйрей тусу1н тездеткен болатын.
Эдебиеттер тЫм^Список литературы
1. Сейфуллин, 1960 - Сейфуллин С. Тар жол тайгак кешу. Алматы: Казак мемлекеттiк керкем эдебиет баспасы. 1960. 38-б.
2. КаЬарлы, 1997 - КаИарлы 1916 жыл: (Кужаттар мен материалдар жинагы). - Алматы: Казакстан, 1997.
3. Национально-освободительное движение в Казахстане и Средней Азии в 1916 году: характер, движущие силы, уроки. Алматы, 1997.
4. Восстание 1916 года в Средней Азии и Казахстане: Сборник документов / Академия наук. М.: Издательство Академии Наук СССР, 1960. 796 с.
References
Sejfullin, 1960 - Sejfullin S. Tar zhol tajFaк keshu. Almaty: Кazaк memlekettik кегкет эdebiet baspasy. 1960. 38-b. [in Rus].
Кaharly, 1997 - ^harty 1916 zhyl: (^zhattar men materialdar zhinaFy). - Almaty: ^za^tan, 1997. 17-b. [in Rus].
Nacional'no, 1997 - Nacional'no-osvoboditel'noe dvizhenie v Kazahstane i Srednej Azii v 1916 godu:
harakter, dvizhushchie sily, uroki. Almaty, 1997. [in Rus]. Vosstanie, 1960 - Vosstanie 1916 goda v Srednej Azii i Kazahstane: Sbornik dokumentov / Akademiya nauk M.: Izdatel'stvo Akademii Nauk SSSR, 1960. 796 s. [(in Rus].
20 Сонда, 122-п.
