CC BY
61
The famine in the Eastern Kazakhstan in 1930s: the demographic consequences
Smagulova Svetlana Odepkyzy
Doctor of Historical Sciences, professor of the Kazakh National Agrarian University. Republic of Kazakhstan, 050010, Almaty, 8, Abai str. E-mail: adep_s68@mail.ru.
Abstract. The article examines the issues of hunger in East Kazakhstan in the 1930s. Based on data from archives and periodicals, the author reveals the extent of the famine and the process of fighting it. An analysis is given of the internal migration of famine refugees that took place at that time and their migration to neighboring states.
Along with this, the article reveals the tragic consequences of the famine of the 1930s for the economy and demography of the Kazakh people. Keywords: collectivization; confiscation; hunger; demography; archive.
ХХ f. 30 жж. Шыгыс Казакстандагы аштьщ: демографиялык зардаптары Смагулова Светлана Одепкызы
тарих гылымдарыныц докторы, Каза^ ¥лттьщ Аграрлыщ университетЫщ профессоры. Казахстан Республикасы, 050100, Алматы Абай к- d, 8. E-mail: adep_s68@mail.ru.
Авдатпа. Ма^алада ХХ гасырдыц 30 жылдарындагы Шыгыс Каза^стандагы ашаршылыщ мэселесi ^арастырылады. Автор мурагат пен мерзiмдi баспасез мэлiметтерiне сYЙене отырып, ашаршылы^тыц зардабы мен оган ^арсы кYрес барысын ашады. Сол кездеп ашыдандардыц iшкi жэне сырт^ы бос^ыншылыда ушырау барысын саралайды.
Сонымен бiрге ма^алада 1930 жылдардагы ашаршылы^тыц шаруашылыщ пен ^аза^ хал^ы-ныц демографиясына тигiзген ^аарет де аны^талады. Кiлт сездер: ужымдастыру; тэркiлеу аштыщ; демография; мурагат.
Голод в Восточном Казахстане 30-х годов ХХ века: демографические последствия
Смагулова Светлана Одеповна
доктор исторических наук, профессор Казахского Национального аграрного университета. Республика Казахстан, 050010, г. Алматы, ул. Абая, 8. E-mail: adep_s68@mail.ru.
Аннотация. В статье рассматриваются проблемы голода в Восточном Казахстане в 30-е годы ХХ в. Опираясь на данные архивов и периодической печати, автор раскрывает масштабы голода и процесс борьбы с ним. Дается анализ происходившей в тот период внутренней миграции голодобеженцев и их откочевка в соседние государства.
Наряду с этим в статье выявлены трагические последствия голода 1930-х годов для хозяйства и демографии казахского народа.
Ключевые слова: коллективизация; конфискация; голод; демография; архив.
УДК/ ЭОЖ 94(574)(092) ХХ f. 30 жж. Шыгыс Казакстандагы аштьщ: демографияльщ зардаптары
Смагулова С.О.
ХХ гасырдыц 30-жылдардагы К;азакстандагы ашаршылык казак халкыныц eciHe жазылмас жара салды. Осы жылдар аралыгында ултына, TYpiHe карамай, казак жерЫ мекендеген каншама адам аштык тырнагына mirin, ажал кушты, ауызга салар талгажау iздeп, жаяу-жалпы eлдi-мeкeндepдi кeздi, езге респуб-
ликаларга, шет мемлекеттерге карай босты. К;аншамасы жол жиепнде калып, мерт болды. Оныц санына жету мYмкiн емес.
1931-1933 жылдардагы ашаршылыктан елiмiзде адам шыгыны да, мал шыгыны да есепсiз болды. ^олындагы соцгы туягын сойып жеген шаруаныц ертецп кYнi булыцгыр едi. Оныц ертецЫ ойлауга шамасы да жетпедi, жеткiзбедi де. ^олда устаса, урыга алдырып ацырап калады, сойып жесе, алдагы eмiрi не болады? Бэрi ^цпрт, карацгыльщ баскан, туман болып, белпаз eмiр кYЙiн кештi.
1931-1933 жылдардагы ашаршылык ^азакстанныц демографиясына Yлкен эсерЫ типздк БYкiл республиканы шарпыган бул каареттщ ушкыны тимеген отбасы кемде-кем десе де болады. Алапат аштык Шыгыс eцiрдi де айналып етпедк
Аштыктыц алдында байлардыц малын тэрктеу науканы Yлкен каркынмен жYргiзiлген едк ^олында терт-бес туяк малы бар орташаныц eзi де бай есебЫе жаткызылып, тэркiленiп, жер аударылып кету факпа жиiлей тYCтi. Орта шаруа-лардыц жаппай iрi байлар катарына жаткызылып, тэркiленуiнен корыккандар колда бар артык малдарынын сатып немесе сойып кутылуга тырысты.
1928 жылы Сталин Сiбiрге келуi, шаруаларга карсы зорлык-зомбылыкты бастап бердi. М. ^озыбаевтыц жазуынша, 1929 жылы 31 мыцга жуык шаруа кугынга ушырап, оныц 277ч атылган екен (^озыбаев 1998, Б.229).
Тэрктеудщ арты жаппай ужымдастыруга уласты. Ауыл шаруашылыгын ужымдастыру науканы кeшпелi елдi отырыкшыландырумен катар жYргiзiлдi. ¥жымдастыру барысында кедейлердщ барлык малы колхоздарга бiрiктiрiлдi. Егер 1928 жылы ^азакстанда барлык шаруашылыктыц тек екi процент гана ужымдастырылса, ал 1931 жылдыц кYзiнде республиканыц 122 ауданыц 78 ауданы ужымдастырылса керек (Насильственная коллективизация 1998, С.10).
1928 жылы тэрктеу науканы басталган кезде казактар ^ытаймен шекара-лас Тарбагатайдыц КYзеуiн, Хабарсуынан, Сталин болысына карасты Майкап-шагайдан, Дарственный болысыныц Алкабектен ^ытайга байлардыц уйымдас-тыруымен eткен. Кейбiр жансыздардыц хабарлауымен шекарашылардыц кол-дарына тYсiп калгандар да болды. Мэселен, ^ытайга eтуге эрекеттенген 27 адам усталып, бар мал-мYлiктерi тэркiленiп алган (Под грифом секретности 1998, С.14).
Салык мeлшерi де шектен тыс габейт, оны тeлеуге халыктыц шамасы жетпедк Мэселен, ©скемен ауданына карасты «Непобедимый» колхозыныц колхозшылары астык салыгын тeлей алмаган. Дегенмен аудандык аткару комитет бул аукаттылардыц эрекетiнен деп санады1. Салык тeлей алмаган колхозшыларга катысты арыз-шагымныц саны кeбейдi2.
1929 жылдыц сэуiрiнде Никитинское селосында туратын шаруа эйел Семей каласында эскери кызметЫ eтеп жаткан кYЙеуiне жазган хатында «астык дайындауга байланысты, еш нэрсеге карамай, астык eткiзщдер» деп колда барын тартып алып жаткандыгын ^йЫе жазады3.
1930 жылдыц басынан бай есебЫде тэркiленгендер жер аударыла бастады. Байлармен бiрге «астык дайындау компаниясына карсы шыккандар» деген желеумен карапайым шаруалар да мал-мYлкiнен айырылып, жер аударылды, кейбiрi сотталды.
©^рде шекарага карай боскыншылык легi басталды. 1930 ж. 26 акпанында ©скемен аудандык аткару комитетЫщ тeраfасы ^азак АКСР-нен тыс жерлерге
1 Шьныс Казахстан облысыныц мемлекеттiк архив (ШКОМА). 1-^., 1-т., 16-ic., 176-п.
2 ШКОМА. 1-ц., 1-т., 13-ic., 457-п.
3 ШКОМА.. 1-ц., 1-т., 6-ic, 116-п.
ездИнен кешуге тыйым салган буйрыгын жариялады. Ауданнан, округтан баска жерге кетудщ езiнде ауылдык кецестен немесе аудандык аткару комитетiнен руксат кагазы болуын мiндеттедi4.
1930-жылдыц басында ^азакстанда отырыкшыландыру мэселесi колга алынган сэтте тYрлi тэртiпсiздiк, бандиттiк шабуыл ерютедк Осыган орай 14 тамызда отырыкшыландыру комитет кайта курылып, оныц курамына ^азак КСР Халык Шаруашылык Кецес терагасыньщ орынбасары кызметiне тагай-ындалган ¥закбай ^улымбетов енгiзiлдi5.
Ел басында киыншылык туындаган кезде жалпы малы мен астыгын жасы-рып немесе сатып жiбергендердi ел арасында кецес iсiне жау есебiне енгiзiп, жергткт газет аркылы эшкерелемекке эрекеттендi. Аягез аудандык партия, кецес комитеттерi мен кэапштер одагы бюросыныц газетi «Жаца ауылда» жарияланган макалада басылгандай, Аркат ауылындагы элдi жаулар Уэли, ТYсiп Темiрбек балалары 1930 жылдыц казан айында 22 койы мен 1 сиырын жасырын тYPде Семей каласына сатуга апара жатканда усталып, кайтарса да 13 карашада тагы да апарган6.
Кезi кырагы Yкiмет колга тYCкендердi аяусыз жазалауга тырысты. Елдi аштык жайлауы Yкiметтщ шенеунiктерiн кызыктырмады. Шаш ал десе, бас алатындардыц катары кебейiп, талгауга тамак таба алмай отыргандарды салыкпен кинады. Ауыл-ауылда астык жинаудыц жоспарын орындамагандарды зиянкестердщ катарына жаткызды. Оларды халык алдында «жау» ретiнде керсетуi, оныц Yстiне колда бар малы мен мYлкiнен айыруы амалсыздан тыскары жерлерге жасырын тYPде босуга алып келдi.
1931 жылы аштык басталган кезде елкелк комитет аштык белец бере бастаган аудандарга арнайы уэкiлдерiн жiберiп, сол е^рдеп жагдайды бакы-лап, киыншылык туындаган жерлерде жергiлiктi басшылыкпен барлыгын кал-пына келтiруге кемек керсету мэселеан кетердi. ¥. ^улымбетовтыц телей басшылыгымен эр облыстардыц аудандарына уэктдер жiберiлiп, ондагы жаг-дай жайында акпар алынып отырылды.
Осы жылдыц жазында басталган куацшылык, шепрткенщ каптауы егiстiктi куртып жiбердi. Мэселен, Орта Аягездi шегiртке басып, астыкты толыктай жеп койган7.
Елдегi аштыктыц шыгуына Yкiмет колшакпарлары бурынгы байлар мен алашордашыларды катысты деп топшылады. Жауапты кызметке кiрiп алып, халык арасында iрiткi салып, астык жинауда эдей кедергi жасап, малды союга Yгiттедi деген айыптар тагылды.
1933 жылы наурызда «Жаца ауыл» газетiне жарияланган бiр макалада Аягезде 1931 жылы Ракымбай, Жанатай, КYлембай, Жацабай, Нуриман деген байлар колхоз, совхозга юрт алып, касакана мал-мYлкiн урлап, талан-таражга салгандыгы айтылып, сотка тартылып, колдарындагы бар мал-мYлкiн тэркiлеп, ездерiн 10 жылга бас бостандыгынан айыру турасында Yкiм шыгарылганы
« о
айтылады8.
Аштык басталган алгашкы жылдыц езЫде ^ытайга боскандардыц катары кебейген. Архив деректерЫе CYЙенсек, жергiлiктi халыкты аргы бетке алып кетудi бурынгы байлар уйымдастырган. Негiзi жаппай езге елге карай кетудщ бiрден-бiр себебi, адам басына салынатын салык мелшерЫщ шамадан тыс
4 ШКОМА. 3-к., 1-т., 52-iс., 301-п.
5 Казакстан Республикасы Орталык Мeмлeкeттiк аpхивi (КР ОМА). 30-к., 7-т., 44-iс.193-п.
6 Кереген. Тeмipбeк балалары малдарын куртып отыр // Жаца ауыл. - 1930. - 25 декабрь. - №66.
7 Г. Орта Аягездi шепртке басып кетт // Жаца ауыл. - 1931. - 8 июль. - №21.
8 Актыц, Алашорданыц солдаты eдi // Жаца ауыл. - 1933. - 21 март. - №12.
габешп кетунтын. ^олындагы азын-аулак малды сактап калу максатында ауыл-ауыл болып босып, шекара аскандардыц максаты жан сактауга тырысты. Жан саугалап ^ытайга кеткендердщ басымы тeнiп келе жаткан ашаршылыктыц лебiн сезгендей де болды. Дегенмен булардыц кейбiрi шекара мацында кызыл-эскерлерге колга тYсiп, «банда» ретЫде Yкiмет сотына тартылды.
КЪтай территориясына карай жылжи кeшкен казактарды шекара застава-сыныц эскерлерi пулеметпен карсы алып, аяусыз кырды. Тартып алынган бар-лык мал-мYлiктерi заставага жеткiзiлдi.
ОГПУ eкiлiнiц жазуынша, 1931 жылдыц тамызында Тарбагатай ауданында «Оцшыл ултыш уйым» деп аталган контрреволюциялык уйым курылган. Бул уйымныц алга койган максаты шаруашылык-саяси кампания жумысына кедергi келтiру, барлык аудан тургындарын дYние-мYлiк малдарымен Батыс ^ытайга Yдере кeшудi уйымдастыру деп келтiрiлдi кужатта. Булар ауданныц бiрнеше ауылдарында революцияга карсы Yгiт-насихат жYргiзiп, алашордашылармен, эмиграциядагы байлармен, байланыс орнатып, Алматыдагы eлкелiк ултшы-лдар тобынан тапсырма алып отырды делiндi. Осы уйымныц кызметЫщ нэти-жесiнде бiрнеше ауылдар бYкiл шарушалыгымен ^ытайга кeшiп кеткен. Кейбiр ауылдарды кeшiп бара жаткан жерЫен кызылэскерлер устаган (Откочевки казахов в Китай 1998, С.37-39, 56, 65-66).
Бiрiккен Мемлекетт саяси баскармасыныц (ОГПУ) купия-саяси бeлiмiнiц (СПО) арнайы аныктамасында 1931 жылдыц казанынан ^азакстанныц аудан-дарында азык-тYлiк тапшылыгы бiлiне бастаган. ^араша-желтоксанда 7-10 ауданда, ал 1932 ж. акпаныныц соцында 33 ауданда азык^лк мэселесi киын-дап, оныц 10 ауданы кeмектi аса кажет еттi. Оныц Yстiне 1931 ж. аягы - 1932 ж. басында колхоздарда калган малдарын жаппай сою факпа кeбейе тYCтi.
Колхозшылардыц тамак iздеп, бiр ауданнан екiншiсiне карай гашу YPДiсi де байкалды. ^азакстанныц эр жерiнде, мэселен, Ертiс, Ецбекшщазак, Акбулак, Федоров, ^астек, Аксу, Цурюпин аудандарыныц 70-80%-тей колхозшылары eз колхоздарын тастап кеткен.
1931 ж. жазына карай Yкiметтiц катац бакылауына карамастан Батыс ^ытайга босушылардыц катары толастамады. Осы жылдыц толык емес мэлн меттерiне караганда ^ытайга 40 мыц шаруашылык кeшкен. Кейбiр шет жакка боскан колхозшылардыц арасында партия, комсомол мYшелерi, колхоз тeра-галары да болган. ^азак колхоздарынан Батыс Сiбiр, Орал, Орта Волгага, Орта Азияга карай кeшкендерi де байкалды. ^азакстаннан Орта Волгага 50 мыц, Батыс Сiбiрге 16 мыц, Орта Азияга 12 мыц, Тэжiкстанfа 1 мыц адам босып кеткен.
^азакстанныц шю аудандарында жекелеп немесе топ болып кана емес, бYтiн аудандар, колхоздар болып гашт кетiп жатты. Жылдыц ортасына карай Аягeз жэне т.б. аудандарда тургандардан 50%-дай гана калган. Сонымен катар Кeкпектi ауданында баска жакка гашпекке дайындалып жаткан шаруашылыктар да аныкталды. Ашыгып, тамак iздеп YДере кeшкендер малдыц eлекселерiн, ит еД тYрлi калдыктарын талгажау еткен. Ттт жукпалы аурумен eлген малдарды кeмген жерлердi ашып, жеген. Ашыккандардыц экiмшiлiкке басып кiрiп, азык тауып беруiн талап еткен кездерi де житеген (Советская деревня глазами ВЧК 2005, С.79-81).
1933 жылдыц 1 кацтарындагы боскындар туралы мэлiметтер бойынша Аягeзден 1101, Шубартаудан, 2622 шаруашылык гашт кеткен9. 11 кацтарда
9 Алматы облыстьщ мемлекеттiк архивi (АОМА). 1-^., 13-т., 70-ic. 105-п.
180
^аратал ауданынына босып келген ашыккандарды тексеру барысында 5 адам-ныц Аягезден, 2-уi Шубартаудан келгендiгi аныкталды10.
Аштык кыскан шаруа ерiксiз колхоз астыгына кол салды. Бiр уыс бидай алганы Yшiн жазага тартылды. Аягез ауданына карасты «Мыцбулак» совхо-зында жумыс iстеушi ^анагат Бозжан, 6шiм Маякулы, Саттар Едiлбайулы Тас-булактан Мыцбулакка астык тасып жYрiп, 93 келi бидайды урлап алып, жеп койганы Yшiн 10 жылга бас бостандыктарынан айырылса, «Мыцбулак» совхо-зыныц тукымдыгынан 43 келi бидайды урлаганы Yшiн Телеген Тайжанулы мен Жумагелдi СYлейменулы, бiр тайыншаны урлап сойып, жегенi Yшiн Тулпарбек Омарулы, Нурсултан Сергазыулдары да 10 жылга сотталып кете барды11.
5 акпандагы казак елкелiк комитетЫщ хатшысы Голощекин мен Алматы облыстык комитеттщ хатшысы I. Кдоамысовка Шубартау ауданына жiберiлген екiл Г. Мусиннен келген хатта аудандагы жагдайдыц ауырлыгын айтып, ашык-кандарга жiберiлген астык талан-таражга салынып, тiптi ашыккандар тiркелмей калып, соныц нэтижесiнде кемек ала алмай елген жайында келтiрiлдi. ©ктдщ
айтуынша, Шубартауга делiнген астыктыц кеп белiгi ауданга жетпей, Аягезде
12
таратылып кеткен .
Балалар елiмi жиiледi. Ата-анасынан айырылып, тамак iздеп босып кеткен балалардыц легiн токтату мYмкiн емес едк Жетiм балаларга арналган уакытша лагерлердщ жагдайы да мэз емес-тын. 1932 жылдыц 5 маусымындагы жасал-ган акт бойынша Yржар селосында орналаскан балалар лагерЫщ жагдайы ете мYшкiл болган. Жатын орны кiр, ак жайма жок, балаларга берiлген тамактыц сапасы нашар. Тексеру барысында лагердеп балалардыц тамагын урлау фактiсi де аныкталган. КYнде балалардыц катары сиреп, ттт аштыктан тура алмай калган тiрi баланы кардыц астына кемт тастаган жэйт те аныкталды. Ауырган балаларга ешкандай да кемек керсеттмеген13.
1932 жылдыц шiлдесiнде Г. МYCiрепов, М. Гатаулин, М. Дэулеткалиев, Е. Алтынбеков жэне ^уанышев сиякты казак азаматтары ^азак елкелiк коми-тетЫщ хатшысы Ф. Голощекинге ашык хат жазуыныц себебi де осында едi. Олар елкенi жайлаган аштыктыц каркыныныц YДеп бара жатканын айтып, оныц шыгу себебiн талдап, тез арада жою жолын усынды14.
Будан кейЫ осы жылдыц тамызында Халык комиссарлар кецеанщ терагасы О. Исаев та Сталинге хат жолдап, казак жерЫ аштыктык жайлап, елiм-жmмнщ кебейп бара жаткандыгын, баскыншылыктыц салдарынан шаруа шаруашылыгыныц азайып, республикадагы 40 млн. мал басынан 6 млн. гана калгандыгын, ашыккан казактар мен YЙ-кYЙi жок балалардыц Семей мен Актебе облыстарыныц аудандарындагы енеркэсiп орындары мен совхоздардыц мацайында топталып, араларында жукпалы аурулардыц (шешек, iш CYзегi жэне т.б.) жайлап кеткендИн келтiрiп, ашыктан кутылудыц жолдарын усынады. Ол ауылдыц жагдайын кетеруде дикандарга, малшыларга Yкiмет тарапынан каржылай кемек керсетудi, мал шаруашылыгын кетеру Yшiн елкедегi колхоз-дардыц барлыгын кайтадан тiркеуге алып, малдай, астыктай кемек берудi басты мiндетке санады15.
Будан кейiн РКФСР Халкомныц терагасы Т. Рыскулов та 1932 жылдыц кыр-кYЙегiнде жэне 1933 ж. наурызында И. Сталинге жэне тагы баска билiк басын-дагыларга ^азакстанды аштык нэубетi жайлаганын айтып, тез арада iс-шара
10 АОМА. 1-к., 15-т., 8-iс. 4-п.
11 Жаца ауыл. - 1933. -1 май. - №19.
12 АОМА. 1-к., 15-т., 11-ю. 8-11-пп.
13 АОМА. 1-к., 10-т., 25-iс, 72-п.
14 Казакстан Реуспубликасыныц Президенттщ аpхивi (КРПА). 141-к., 1-т., 5233-ю. 79-92-пп.
15 КРПА. 141-к., 17-т., 607-iс. 1-14-пп.
колдану кажетппн гатердк Ол да мал басын кайтадан калпына келтiру, епншткке катысты тукымдык астыкты шаруа кожалыктарына беру мэселесiн усынды16.
Мал шаруашылыгын калпына келтiрудiц бiрден-бiр жолы - ^азакстанга баска eцiрден мал сатып алу едi. Бул усынысты ¥закбай Желдiрбайулы ^улым-бетов те колдады. КСРО Халык комиссарлар кецесiнiц тeраfасы В.М. Молотов-ка жазган хатында осы мэселенi тeтеден койып, Батыс ^ытайдан мал басын сатып алуды усынды. Мал сататын кытай гапестерЫ тарту Yшiн ^азакстанныц екi жерЫде, Шыцжан провинциясына жакын ^азакстан шекарасында екi iрi жэрмецке орнын ашу кажетппн гатердк Оныц бiрi Алматы облысыныц Кеген ауданына карасты ^аркарада да, екiншiсi Шыгыс ^азакстан жерЫдеп Зайсанда. Бул ашылатын жэрмецкеге кытай саудагерлерЫщ емiн-еркiн сауда жYргiзуiне барлык жецiлдiктердi жасаудыц мацыздылыгын да атай отырып, кезiнде ^ытайга eтiп кеткен малдарды кайтаруга бар мYмкiншiлiктiц барлыгын кeрсеттi. К;айраткердщ есебiнше, малмен сауда, тауар айырбастау аркылы, ягни кант, кондитерлк eнiм жэне тагы баска турмыска кажеттi заттармен жYргiзiлуге тию.
Осы жэрмецкеден тYCкен малдар колхозшыларга, жеке шаруашылык жYргiзушiлерге, кедей шаруаларга заттай несие тYрiнде берiлiп, 2-4 жылдыц iшiнде eнiммен кайтарылуга тиютелЫдк
¥. ^улымбетов осылайша аз уакыттыц iшiнде кайтадан мал басын калпына келтруге эбден болады деп сендi жэне Зайсан мен ^аркарадагы жэрмецкеге мал айырбасына кажеттi заттарды алу Yшiн арнайы тауар корын курып, оган Yкiметтен 5,5 млн. акша бeлiнуiн сурады17.
К;айраткердщ бул усынысы эрине, ашаршылык кезiнде 40 млн.-нан 4 млн. баска тYсiп калган мал басын кайта калпына келтрудщ амалы болатын. Мал басыныц азайып, елде аштыктыц жайылуы сол кездщ eзiнде улт кайрат-керлерiн катты алацдатып, жогары орындарына хат жолдап, тез арада шара колдануын талап еткендерi тарихта белгiлi. ©кiнiштiсi сол, бул мэселеге eкiмет орны газ жума карады.
Ал жукпалы аурумен ^ресуде ¥. ^улымбетов тез арада ю-шараларды жYзеге асырудыц мацыздылыгын 1932 жылы 14 акпанда жабык eткен ХКК-нiц кецесiнде ашык айтты. Шыгыс ^азакстан, Караганды жэне Актeбе облыс-тарында жупалы аурулар мецдеп бара жаткандыктан осы ауру ошактарын жоюга катысты тeтенше комиссия курылып, тeраfалыfына ¥. ^улымбетов, ал мYшелiгiне Каруцкий мен Асфендияров сайланды. Бул комиссияныц алдына барлык аудандардагы колхоздарда, eндiрiс орындары мен совхоздарда когам-дык-санитралык инспекторлар, санитарлык комиссияларын, денсаулык уйым-дарын куру, колхоз, eндiрiс орындары мен совхоз директорларына арнайы санитарлык жагдайды бакылайтын eкiл тагайындап, оларга жукпалы ауру ошактарын жоюта басшылык етудi тапсыру жYктелiндi. Шiлде, тамыз айла-рында Караганды, Семей, Балкаштагы eнеркэсiп орындарында жукпалы аура-лардыц таралмауын кадагалау мiндеттелiндi. 6сiресе Шыгыс ^азакстан облысыныц аткару комитетнщ тeраfасы Сыргабеков пен облыстагы халык денсаулык сактау комитетiнiц тeраfа орынбасары Козловка бескYндiк мерзiм Ынде жукпалы ауруды жоюга кажеттi каражаттык жагдай жайында есеп беру, бeртпе, CYзектiк ауруларды бeлек устайтын арнайы орындарды даярлау барысы тапсы-рылды.
Семей eцiрiне карай боскандарга, каладан 8 км. жерде эвако-пункт ашып, соган орналастыру, техникум, кэсiптiк мектептерде окитын студенттерден,
16 КРПА. 141 -к-, 1 -т., 6403-ic. 13-16-пп.
17 КР ОМА. 30-к., 7-т., 151 -ic.122-п.
жумысшылар мен кэаподак белсендтерЫен эпидемия кезЫде санитарлы милиция курып, жукпалы ауру тараган жерлерге жiберу, сонымен катар ауру-дарды моншага тYсiрiп, дезинфекция (уытсыздандыру) жасайтын арнайы каме-ралардан етюзу мэселесiн кетердi.
Жумысшылар кеп шогырланган енеркэсiп, трестерде, колхоз, совхоздарда моншалар салу, боскындар кеп шогырланатын темiржол бойында, нактылай айтканда 15 кыр^йекке дейiн ТYрксiб, Омбы темiржол басшылыгыныц када-галауымен Петропавл, Семей, Алматы станциясында окшауланган еткiзу пункттерЫ салдырту, енеркэсiп орындары мен совхоздарга жумысшы кYшiн моншага тYсiрiп, шашын алып, iш CYзегiне, шешекке карсы еккеннен кейiн гана кабылданатын болды. Сонымен катар жогары оку орындары, техникумда оки-тындарга да екпе салу да колга алынатын болды.
Караганды, Шыгыс ^азакстан жэне Актебе облыстык аткару комитеттерi жукпалы ауру жайлаган аудандардыц тургындарын азык-тYлiкпен камтамасыз ете отырып, осы облыстардагы ендiрiс орындарына жукпалы аурумен кYрес жYргiзу Yшiн арнайы екiл жiберу, ауру жайлаган аудандарга медицина маман-дарын, дэргерлердi жiберу кезделiндi18.
^айраткер жукпалы аурумен тресте облыстарга жеделхат жiберiп, тез арада медициналык бригадалар кургызды. Мэселен, Шыгыс ^азакстан облысы-ныц Шемонаиха, Ертiс, Горьковский аудандарына медбригадалар жiберiлiп, халыкты санитарлык уытсыздандырудан етюздк Ауруларды аныктап, окшау-ланган орындарга жаткызып, дэргерлiк кемек жYргiздi.
Ол 1932 жылдыц 26 желтоксанында РКФСР Жер халык комиссариатынан жэне казак ектетттИне жеделхат женелтiп, жукпалы ауру жайлаган Семей, Актебе, Алматы облыстарына Пржекрыла, Филимонов, Кленяев сиякты эпидемиолог дэргерлердi жiберуiн етiндi19.
Ал 31 желтоксанда ККСР Егiншiлiк халык комиссары С. Асфендияров екеуi РКФСР Жер халык комиссариаты мен Халык Комиасарлар Кецеане ^азак-станныц бiрталай облыстарына жукпалы аурулардыц тарауына орай тез арада эпидемологтар мен санитарлык дэргерлердi жiберудi етiнген хат жолдады. Олардыц себебiнше, бертпе CYзегiмен осы жылдыц казанында 813 адам, караша айында 1482 адам ауырган. Жукпалы ауру тараган облыстардыц iшiнде Шыгыс ^азакстанда желтоксанныц алгашкы аптасында бертпе CYзегiмен ауырган 556 адам ^ркелген екен. Сонымен катар Риддер, Семей, ©скемен, Павлодар калаларында CYзек ошактары пайда болган. Мэселен, Риддер кала-сында бертпе CYзегiмен караша айында 123 адам ауырса, ал желтоксанныц он кYндiгiнде ауыргандардыц саны 265-ке жеткен.
Екi кайраткер де жукпалы аурудыц бYкiл республикага жайылуынан кауттендк Аурумен кYрес жYргiзу Yшiн тез арада тэжiрибелi 10 эпидемиологтар мен 10 санитарлык дэрiгерлердi жэне 10 жукпалы ауруга карсы кYрестi уйымдастырушыларды жiберудi, аурулар шыккан е^рге баратын, ауыр наукастарды ауруханага тасмалдайтын 6 автомашина белудi кажетсiндi. Ауру-ханаларда тесек-орынныц, ак жайманыц, эпидемиялык отрядтардыц кызмет-керлерiне кажеттi арнайы кимдердщ жоктыгын да айтып, осы жетюпейтЫ заттарды белгiзудi талап еттi. Мэселен, ак жаймадан 60 000 метр, жукпалы ауруларды зарарсыздандыратын 19 000 000 доза дэрiсiн, эпидиемолог кызмет-керлер мен эпидотряд мYшелерiне кажетл 1 500 киiм жабдыгын, сонымен катар, ауруларды тасмалдайтын 350 жылкы мен 2000-дай усак жануарлар 200 тонна сулы, 400 тонна шеппен камтамасызу ету жагын да сурады. Жукпалы
18 КР ОМА. 30-к., 2-т., 787-iс.32-33-пп.
19 КР ОМА. 30-к., 2-т., 787-ю.6-п.
ауруга карсы ец басты, кажетт каражат мэселесi де айтылып, 1933 жылдыц 1 токсанына 2 298 650 сом акша кeлемiнде каржылай бeлудi eтiндi20.
Осындай киын жагдайдан шыгуга Yкiмет каржылай кeмек гарсету iсiн колга алды. ¥.^улымбетов телей араласуымен ашыккандарга 420 мыц сом акша бeлгiздi. Оныц 80 мыцы Шыгыс ^азакстанга берiлдi21.
Ашаршылык зардабы ашыккандарды ерiксiз урлык-карлыкка итермеледi. 1933 ж. 5 кацтардагы БМСБ (ОГПУ) орындарыныц хабарламасы бойынша, 1932 ж. 96635 адам когамдык жэне мемлекетт мYлiктi талан-таражга тYCiр-гендердi жауапка тартылган екен. Оныц 40 414ч eнеркэсiп eнiмдерi, ДYкен, койма тауарларын колды кылгандыгы, ал 56 221ч совхоз, колхоздардан бар-лыгы 10 249 адам урлаганы Yшiн жазаланган. Осылардыц iшiнде ОГПУ уйым-дарыныц шешiмiмен 908 адам ату жазасына, 5138-i 5-10 жылга, 4203-i 5 жылга сотталды (Под грифом секретности 1998, С.262.).
Мемлекет тарапынан бертген кeмек дер кезiнде жеткiзiлмегендiктен ашык-кандардыц саны кYннен-кYнге кeбейдi. Оныц Yстiне eлiм-жiтiм де улгая тYCтi. Шекара кYзетi Бас Баскармасыныц оперативок бeлiмiнiц 1933 ж. 16 акпандагы арнайы хабарламасында ^азакстанныц шекарага жакын орналаскан аудан-дары азык-тYлiк киыншылыгына тап болып отырганы келтiрiлдi. Мэселен, Yржар ауданыныц «Тепсштдк» колхозыныц 5 бригадасыныц мYшесi кацтар-акпан айларында азык-тYлiк алмаган. 6 колхозшыныц отбасы аштыктан iсiнiп кетсе, «Сталин» колхозыныц 14 шаруашылыгында астык шыкпай, аштыкка ушырап, iсiнiп ауыргандар тiркелген. Науалы ауыл кецесiне караган «Елтай» колхозында азык-тYлiк, астыктыц жоктыгынан ашыккан колхозшы-лардыц катары кeбейген. Осыныц салдарынан Yржар ауданыныц «Тепсштдк» колхозыныц 5 шаруашылыгы, ал «Сталин» колхозыныц 46 шараушылыгы ^ытай асып кеткен (Под грифом секретности 1998, С.303-304.).
Т. Рыскуловтыц 1933 жылдыц 9 наурызында И. Сталинге, Кагановичке, Молотовка жазган хатында казактан Орта Волгага карай 40 мыц, ^ыргызстанга 100 мыц, батыс Сiбiрге 50 мыц, ^аракалпакстанга 20 мыц, Орта Азияга 30 мыц босып кеткендiгiн айта келе, Батыс ^ытайга шаруашылык болып кетт жаткан-дыгын келтiредi. Сонымен катар шю боскыншылык Эулиеата, Шымкент, Семей, ^ызылорда сиякты калалар мен темiржол станцияларында орын алып отыргандыгын, Шубартау ауданында 1931 жылы тiркелген 5300 шаруашы-лыктан 1933 жылдыц 1 кацтарына дейiн 1941 шаруашылык гана калгандыгы, Сергиопольде 1933 жылдыц кацтарында 300 казак аштыктан eлгендiгi жeнiнде мэлiмет келтiрдi22. Адам етiн жеу фактiлерi де аныктала бастады. Мэселен, ¥ржар аудандык комитетiнiц хатшысы Т. Демменщ жазбасында кeрсетiлгендей Кeкпектi ауданынан босып келiп, «Тасбулак» шаруашылык артелЫде жумыс iстеп журген адамныц наурыз айында кeмек келгенше eлген адамныц етiн жеумен келген. Осыган орай ю козгалган23. Бул бiр гана фактi. Ал негiзiнде адам етмен коректенiп келгендер республиканыц барлык eцiрiнде байкалган.
1931-1933 жылдардагы ашаршылык каарет бiрiншiден, Шыгыс eцiрiнiц демографиялык eсуiне Yлкен зиянын тигiздi. Аштыктан кырылгандардыц саны есепсiз болды. Осы ^нге дейiн накты аштыктан, жукпалы аурулардан кырыл-гандардыц санын нактылай алмай отырмыз. Себебi галымдар зерттеу бары-сында тYрлi пiкiрлерi айтады. Сондыктан бул мэселенi жiтi зерттеу аса ма-цызды. Екiншiден, облыстыц халкыныц Батыс Сiбiрге, Батыс ^ытайга карай,
20 КР ОМА. 30-к., 2-т., 787-ic.26-28-nn.
21 КР ОМА. 30-к.,7-т., 178-ic. 19-п.
22 КРПА. 141-к., 1 -т., 6403-ic. 137-146-пп.
23 АОМА. 1-к., 15-т., 9-ic. 4-п.
Казакстанныц баска шю облыстарына карай босуынан халыктыц саны кемiдi. ©йткеш аштык азабынан езге елдерге кеткендердщ басымы кайтып оралмай, сол бартан жерлерiнде турактап калды. Yшiншiден республиканыц халык шаруа-шыльиыныц, соныц шнде мал шаруашылыгыныц кулдырауына экелiп сокты.
Казакстандагы, соныц iшiнде Шыгыс облыстарында болган бул ашаршы-лык каарет халык санасында узак жылдар сакталды.
Эдебиеттер tî3îmî/ Список литературы
1. К/эзыбаев М. Тарих зердес1 (Замана асуы). - 1-к1тап. - Алматы: Гылым, 1998. - 344 б.
2. Насильственная коллективизаци и голод в Казахстане 1931-1933 гг. Сборник документов и материалов / Вступ. статья и сост. К.С. Алдажуманов, М.К. Каиргалиев и др. - Алматы: Фонд «ХХ1 век», 1998.
3. Откочевки казахов в Китай в период коллективизации. Реэмиграция. 1928-1957 гг. Составитель: О.В. Жандабекова. Сборник документов. - Усть-Каменогорск, 1998. - 100 с.
4. Под грифом секретности. Откочевки казахов в Китай в период коллективизации. Реэмиграция. 1928-1957 гг. Составитель: О.В. Жандабекова. Сборник документов. - Усть-Каменогорск, 1998. - 100 с.
5. Советская деревня глазами ВЧК-ОГПУ-НКВД. 1918-1939. Документы и материалы. В 4-х т. / Т.3, 1930-1934 гг. Кн. 2. 1932-1934 гг. / Под ред. А. Береловича, Л В. Данилова. - М.: «Российская политическая энциклопедия» (РОССПЭН), 2005. - 840 с.
Reference
Kozybaev 1998 - Kozybaev, M 1998, Tarih zerdesi (Zamana asuy), 1-kitap, Gylym, Almaty, 344 b.
(Kozybaev, M 1998, The memory of history (pass), 1-book, Gylym, Almaty, 344 p.). (in Kaz). Nasil'stvennaya kollektivizacija 1998 - Nasil'stvennaya kollektivizacija i golod v Kazahstane 1931-1933 gg. Sbornik dokumentov i materialov, Vstup. stat'ya i sost. K.S. Aldazhumanov, M.K. Kairgaliev i dr, Fond «XXI vek», Almaty. (Forced collectivization and famine in Kazakhstan 1931-1933 Collection of documents and materials, Introductory article and compilation K.S. Aldazhumanov, M.K. Kairgaliev i dr, Fond «XXI vek», Almaty). (in Rus). Otkochevki kazahov v Kitaj 1998 - Otkochevki kazahov v Kitaj v period kollektivizacii. Reehmigraciya. 1928-1957 gg.: Sbornik dokumentov, Sostavitel' O.V. Zhandabekova, Ust-Kamenogorsk, 100 s. (Migration of Kazakhs to China in the period of collectivization. Re-emigration. 1928-1957, Compiler O.V. Zhandabekova, Ust-Kamenogorsk, 100 p.). (in Rus). Pod grifom sekretnosti 1998 - Pod grifom sekretnosti. Otkochevki kazahov v Kitaj v period kollektivizacii. Reehmigraciya. 1928-1957 gg.: sbornik dokumentov, Sostavitel' O.V. Zhandabekova, Ust'-Kamenogorsk, 100 s. (Under the heading of privacy. Migration of Kazakhs to China in the period of collectivization. Re-emigration. 1928-1957: Collection of documents, Compiler O.V. Zhandabekova, Ust'-Kamenogorsk, 100 p.). (in Rus). Sovetskaya derevnya glazami VChK 2005 - Sovetskaya derevnya glazami VChK-OGPU-NKVD. 19181939. Dokumenty i materialy, V 4-h t., T.3. 1930-1934 gg. Kn. 2. 1932-1934 gg., Pod red. A. Berelovicha, L.V. Danilova, «Rossijskaya politicheskaya ehnciklopediya» (ROSSPEHN), Moscow, 840 s. (The Soviet countryside eyes VCHK-OGPU-NKVD. 1918-1939. Documents and materials, 4 t., T.3. 1930-1934 gg., Kn.2. 1932-1934 gg., Editors A. Berelovicha, L.V. Danilova, «Rossijskaya politicheskaya ehnciklopediya» (ROSSPEHN), Moscow, 840 p.). (in Rus).
