CC BY
30
Article-submission - Таныстыру мацаласы - Статья-представление
Archival sources in the research
of social portrait of Bays of East Kazakhstan
DOI :10.31551/2410-2725-2018-4-2-340-348
Zhirindinova Kuralay Rymkanovna
Master of History, senior teacher of the Department of History of Kazakhstan and social and humanitarian disciplines of S. Amanzholov East Kazakhstan State University. The Republic of Kazakhstan, 070004, Ust-Kamenogorsk, Kazakhstan str., 55. E-mail: kuralaikura@mail.ru
Abstract. The characteristic to the archival sources on the basis of analysis of the official documents about Bays of East Kazakhstan is given in the article. There are the confiscated and evicted Bays, family staff, quantity of the confiscated cattle and the property are reflected in these sources. The archival materials of the archive of the President of Kazakhstan, Central state archive of RK, GAVKO and CDNI EKO are used in the article.
Key words: archive; Bay; confiscation; eviction; repression; social structure.
ХХ гасырдын 20-30- жылдарындагы Шыгыс Казахстан байларыньщ элеуметпк бейнесш зерттеудеп мурагат деректерi
Жириндинова Куралай Рымкановна
магистр истории, старший преподаватель кафедры истории Казахстана и социально-гуманитарных дисциплин Восточно-Казахстанского государственного университета имени С. Аманжолова. Республика Казахстан, 070004, г.Усть-Каменогорск, ул.Казахстан, 55. E-mail: kuralaikura@mail.ru
Аннотация. Ма^алада ХХ гасырдьщ 20-30 жылдарындагы Шыгыс Каза^станныц байлары туралы ^ужаттарга талдау жасаудыц непзшде мурагат деректерше сипаттама жасалган. Тэрктенген жэне жер аударылган байлардыц тiзiмдерi, отбасы ^урамы, тэрктенген мал - мYлк¡нщ саны мен сипаты керсеттедг Ма^алада Казахстан Республикасы Президентшщ мурагаты, КР Орталыщ мемлекеттiк мурагаты, ШКОММ жэне ШКО КЗТКО материалдары ^олданылып, талдау жасалынган.
Ключевые слова: мурагат; бай; тэрюлеу; жер аудару; ^ын^рпн; элеуметпк ^урылым.
Архивные источники в исследовании социального портрета баев Восточного Казахстана
Жириндинова Куралай Рымкановна
магистр истории, старший преподаватель кафедры истории Казахстана и социально-гуманитарных дисциплин Восточно-Казахстанского государственного университета имени С. Аманжолова. Республика Казахстан, 070004, г.Усть-Каменогорск, ул.Казахстан, 55. E-mail: kuralaikura@mail.ru
Аннотация. В статье дана характеристика архивным источникам на основе анализа официальных документов о баях Восточного Казахстана. В этих источиках отражены списки конфискованных и выселенных баев, состав семьи, количество конфискованного скота и имущества. В статье использованы архивные материалы архива Президента РК, Центрального государственного архива РК, ГАВКО и ЦДНИ ВКО.
Ключевые слова: архив; бай; конфискация; выселение; репрессия; социальная структура.
ЭОЖ/ УДК 94(574.42)
ХХ гасырдьщ 20-30-жылдарындагы Шыгыс Казахстан байларынын элеуметпк бейнесiн зерттеудегi мурагат деректерi1
К.Р. Жириндинова
Казак когамы 63iHe тэн элеуметтiк катынастардыц кYPделi даму Yдерiсiнен eTTi. Кецестк тарихнамада казак когамыныц дамуы капитализмге дейiнгi 6ipTy-тас когамдык-экономикалык формациядан eткeндiгi кабылданып, казак когамы-ныц cаяcи-элeумeттiк жэне мэдени-рухани даму ерекшелИ ecкeрiлмeдi. Кецес-TiK тарихшылардыц ецбектерЫде казак когамын зерттеуде таптык канау, тап арасындагы ^рес формасы терец карастырылды. Сонымен катар, казак кога -мындагы элеуметтк жiктeлу мэceлeci элeумeттiк топтыц экономикалык мYДдeci тургысынан аныктау орын алды. Бул жагдайда дэcтYрлi казак когамындагы элeумeттiк курылымныц саяси жэне рухани жагынан аткарган тарихи кызмeтiн карастыру мYмкiн болмады.
Казак когамыныц элеуметтк курылымында кeшпeлi шаруашылыктыц мацызды орын алатыны бeлгiлi. Keшпeлi eмiр CYPу салты казак когамыныц саяси курылысына, элeумeттiк курылымына, дYниeтанымына, мэдeниeтiнe eз эceрiн тигiздi.
Казак когамыныц элеуметтк курылымында жэне кeшпeлi шаруашылыкта мацызды орынды нeгiзгi элeумeттiк топ ретнде бай аткарганы бeлгiлi.
Keшпeлi казактар арасында байлар когамныц басым бeлiгiн курады. Бiрак та, байлардыц ерекше статусы болмаган, султандар арасында да, билер арасында да, катардагы шшпелтер арасында да байлар болганын байкауга болады. Бас-каша, айтканда байлардыц когамда элeумeттiк жагынан бiртeктec тобы болган жок. Сeз жок, материалдык иплЫц молдылыгы зор пайда келтрт когамдагы бeдeлдi айкындап отырды. Солай бола турса да, ерекше саяси кукыктар дэулеттщ мол болуымен байланыстырылмады. Жекелеген байлардыц орны олардыц тепмен байланысты айкындалады. Мысалы, элдeбiр султанныц экономикалык жагынан, тiптi кайыршы болуы да мYмкiн eдi, бiрак ол зац бойынша когамныц сол элеуметпк тобына Yнeмi бiрлeciп иeлeнуiнe бертетн барлык кукыктар мен артыкшылыктарды пайдалана алатын. Байлардыц элeумeттiк топ ретнде eкi eрeкшeлiгi болды: бiрiншici - экономикалык, emi^ici - саяси. Ол ец алдымен eзiнiц байлыгы аркылы танымал болып, одан кeйiн саяси билкке умтылды.
Казак когамындагы eндiрicтiк катынастарга мeншiктiц нeгiзгi жэне бастапкы тYрi - малга жеке менш^к тургысынан караган аса мацызды. Осы замангы зeрттeушiлeр шаруашылыктардыц малмен жалпы камтамасыз eтiлуi мен табын-дардыц тYпкiлiктi курамы арасындагы тiкeлeй тэуелдтЫ айкындады. Байларды кeбiндe мeншiгiндeгi мал санына байланысты аныктауга болады. Оларда непзЫен жылкы, TYЙe, кой сиякты мал TYPлeрi кeбiрeк болды. Мэселен, XVIII гасыр ортасыныц зeрттeушici И.П. Фальк eзiнiц жазбаларында «Бай кыргыздардыц иeлiгiндe бес, тiптi он мыц жылкы болды. Мундай байлар eзiнiц YЙiрлeрiндeгi жылкы санын тiптi дэлдеп бтмейФ де» - деп шрсетп (6лeумeттiк уйым Nd).
Казак когамындагы бай мал иeлeнушiлeрiнiц саны тутас алганда онша кeп бола койган жок, бiрак олардыц мeншiгiндeгi малдыц Yлeci айтарлыктай зор болды. Keйбiр казактардагы мал саныныц будан да гап болгандыгын олардыц
1 Работа выполнена в рамках проекта КН МОН РК: «Память о жертвах политических репрессий (1920-1950-е гг.) и ее фиксация в сакральном ландшафте Казахстана (на примере Восточного Казахстана)». ИРН проекта: AP05130870.
С.Б. Броневский, А.И. Левшин, В.В. Радлов жэне баска замандастары ез ецбектерЫде атап еттк Олардыц кел^рген мэлiметтерiнен XVIII - XIX гасырдьщ ортасындагы казак когамыныц элеуметтiк-экономикалык дамуына малдыц салыстырмалы тYPде аздаган гана жеке адамдар колында шогырландырылу процесi тэн болгандыгы керiнедi. Алайда, кезбен кергендердщ мойындауы бойынша казактардыц кеп белИ «ездерЫ асырау Yшiн жеткiлiктi малы болмаган кедей адамдардан» турды. Кешпелi халыктыц бул элеуметтiк тобы ездерн нщ элеуметтiк-экономикалык жагдайына карай тэуелдi ендiрiсшiлер катарына жаткызылуы мYмкiн. 0мiрлiк кажеттiлiктерге карай кедей малшылар ездерЫщ жумыскерлiк кYшiн сатуга мэжбYP болды, жэне сондыктан бай мал иеленушн лермен эртYрлi экономикалык карым-катынаска тYсiп отырды.
Кецеспк дэуiрдегi зерттеулерде жи талкыланып отырды. Кешпелi казак когамына катысты зерттеулерде екi багыттагы тужырым калыптасты. Бiрiншi багыт кешпелi когамныц таптарга белiнгендiгiн, элеуметтiк жiктелу болгандыгын жэне оныц мемлекеттi курудагы мYмкiндiгiн ашып керсеттi. Екiншi багыт кешпелi когам таптык когамга дейiнгi децгейде болды деген пiкiр бiлдiрдi. Бiрiншi кезкарасты колдаушылар казак котамындагы малга немесе жерге катысты меншiк тYрiнiц болуы элеуметтiк жiктелудi калыптастырды деген уйгарымдар жасады. ^азак когамында малга катысты меншiк тYрiнiц болгандыгын жэне кешпелУ канап меншiктеу негiзiнде жузеге аскандыгын С.Е. Толыбеков жэне В.Ф. Шахматов зерт-теулерiнде, жерге катысты меншк тYрiнiц болгандыгын Б.Я. Владимирцов, М.П. Вяткин, Н.Г. Аполлова, К.А. Пищулина, Т. Султанов карастырган болатын (Крзы-бакова 1999: 5). Мунда казак когамында жер - ендiрiс шарты гана емес, ендiрiс курал-жабдыгы болып табылады деп санады. Дагдылы кукык нормаларына байланысты жердi (жайылымдарды) пайдаланудыц кауымдык нысаны сакталган жагдайда, малдыц iрi меншiк иелерi кешт-конатын жерлерiне билiк еттi, iс жузЫде ец жаксы жайылымдарды иелендi, канау малды меншiктену гана емес, жерге меншк негiзiнде де жузеге асырылды.
Осы багыттагы кезкарасты колдаушылар кешпелi тайпалар мен халыктар адамзаттыц тарихи дамуыныц жалпы арнасында жYрiп етт, ез даму эволю -циясында таптык катынастарга жеттi деген тужырым кабылдады. ^азак когамы-ныц формациялык децгей патриархаттык-феодалдык когам болды деген бага орныгып калыптасты. Екiншi багыттагы зерттеулердщ тужырымдамасы бойынша кешпелтер ертедегi таптык когам немесе дамымаган катынастар децгей -iнде аныкталды. Сонымен катар кешпелiлерде элеуметтiк курылымдар жетт-меген, таптык тартыстыц формасы болмады, жеке шаруашылык тYрiнде ыды-рай бастады деп керсетiлдi. Кешпелтер мемлекетт децгейге ез бетiнше жете алмайды, бул оларда отырыкшы шаруашылыкты ецiрлердi жаулап алу аркылы жэне осылардыц тэуелдiлiгiнiц нэтижесiнде калыптасуыныц мYм-кiн екендiгiн усынды. Номадизмдi зерттеуштер арасында кешпелi когамды дэрiптеушiлер немесе оныц артта калушыльнын бiлдiретiн пшрлер пайда болды. Кешпелi мэдениеттiц отырыкшы мэдениетаз емiр CYPуi мYмкiн емес деп, кейбiр жагдай-да екеуЫ бiр-бiрiне карсы кою зерттеулерде орын алды. ^азак когамына кеш-пелi когам тургысынан карау жеткiлiксiз. Себебi казак когамы езiнiц даму YДерi -сiнде кешпелi жэне отырыкшы мэдениеттщ ортак уштасуыныц нэтижесi болды
Карастырылып отырган кезецдеп казак когамындагы канаудыц негiзгi тYPi кауым шецберЫде дYние-мYлкiне карай сараланган жеке адамдардыц, бiрлес-кен ецбегiнiц тап езi болды. Кауымга кiрген эрбiр Yй кожалыгы езiнiц, жеке меншiгiндегi малыныц Yлесiне карамастан кауым малын кезектеап жайып бакты. Осы бiрлесiп аткарган iстегi тецдей жумсалган ецбек пен оныц еымдерЫ иемдену мен тутынудыц жекелiк сыйпаты арасындагы айырмашылык <^реу-
лер Yшiн косымша еым мелшерЫ жэне екiншiлерi Yшiн каналу нормасын кура-ды». Канаудыц кедей шаруашылыктарга негурлым бай шаруашылыктардыц уакытша устауга мал беретiн сауын сиякты тYрi де пайдаланылды. Малды жайып багуга алган кедей кешпелiлер ез «камкоршысыныц» табынын жаксылап кутуге, ал одан кандай да бiр малы елт калган жагдайда, бурын алган сонша малын телiмен бiрге кайтаруга мЫдетт болды (Козыбакова 1999: 6).
Алайда, ез малын жайып багуга беретЫ бай шаруашылыктардыц аз болуы себепт сауындык катынас кауым арасында кец таралым таба алмады. Кешпелiлер кауымынан сырт жерлерде кедейленген казактардыц бай мал иелерЫе, орыс коныс аударушыларына жэне казактарга, тау кенiштерiндегi, туз кэапштктерЫдеп жэне аймактыц енеркэсiп орындарындагы маусымдык жумыстарга жалданып кYн керуi етек алады. Кауымныц катардагы мYшелерi мен бай мал иеленушiлер тек езара бiрлесiп белсендi iс-эрекет жасаганда гана мал шаруашылыгыныц калыпты дамуы камтамасыз етiлетiн. Себебi, бай кешпелтермен бiрлесу кедейлерге кYнделiктi тамагын тауып жейтiндей, отба -сын асырай алатындай кажеттi кYнкерiстiк жагдай тугызды, ал бай жекешелер бул бiрлесу аркылы езЫщ иелiгiндегi мал санын кебейту максатындагы талпы-нысын iс жYзiне асыруга толык мYмкiндiк алды (Жумабаева 2000: 58). Осылай-ша казак когамыныц екi табы бiр-бiрлерiн езара толыктырып, бiрыцfай элеуметт-экономикальщ комплекстщ курамдас белiктерi ретiнде керЫдк 6леуметтiк стратификация казак когамында ецбект жэне элеуметтк-экономи-калык дифференциацияны когамдык белу процессi езЫщ усынысымен когам -дык пайдалы кызметтщ курылымында эртYPлi функциялардыц жэне релдердщ кYPделi спектрiнде керiнетiн элеуметтiк институттар мен баскыштаушылык-тарды ресiмдеуде ие болды.
Казак когамындагы кешпелi шаруашылыкта бай мен кедей арасындагы катынаска ерекше назар аударуга болады. Себебi, бай ауылдыц немесе е^рдщ экономикалык катынассын жYргiзушi гана емес, езЫщ туыскан кедей ауыл-дасыныц эл-аукатына да телей эсер еттi. Малы аз кедей байдыц малын багып, сонымен катар, сауынга мал алып, ез ^нЫ кере алды. Сондыктан, казак ауылыныц байы большевиктер керсеткен канаушы тап емес едi.
Казак ауылыныц элеуметтiк-экономикалык дамуын камтамасыз етiп, ез шаруашылыгын жYPгiзген байлар ужымдастыру жылдарындагы тап кYресi кезiнде, Кецес еюметУц негiзгi жауына айналды. Сондыктан, Ф. Голощекин «Кiшi Казан» саясаты мен 1928 жылгы байларды тэркiлеу саясаты казак ауылыныц негiзгi белiгi болып табылатын байларды жою жэне жер аудару кешпелi дэстYрлi мал шаруашылыгыныц кулдырауына, казак халкыныц элеуметтiк жагдайыныц темендеуiне, соныц iшiнде аштыктыц болуына эсер еттi.
Сондыктан, байларды тэрктеуге катысты мурагат деректерi казак байларыныц элеуметтiк статусын аныктауда тэркiлеу кезЫдеп жагдайы мен тагдыры туралы толык мэлiметтер бередi.
Осындай кужаттар Казакстан Республикасы ПрезидентЫщ мурагатында, Казакстан Республикасыныц Орталык мемлекеттiк мурагатында, Шыгыс Казак-стан облысыныныц казiргi заман тарихы кужаттар орталыгында жэне Шыгыс Казакстан облыстык мемлекеттiк мурагатында сакталган.
Казакстан Республикасыныц Орталык мемлекеттiк мурагатыныц 135 коры -КазАКСР Орталык аткару комитетЫщ жанындагы бай-жартылай феодалдарды тэрктеу жэне жер аудару бойынша орталык комиссияныц кужаттары ерекше назар аударуга турарлык. Бул корда Шыгыс Казакстанныц тэркiленген жэне жер аударылган 82 байдыц шагымдары, анкеталык мэлiметтерi, отбасы
|^шелер^ тэрктенген малдарыныц саны мен 1^лктерЫщ тYрлерi кeрсетiлiп, комиссияныц шешiмдерi сакталган.
Мэселен, Шыцгыстау ауданынан Бураханов Сыдык - ipi бай, ipi карага аударганда 400-ге жуык малы есепке алынып, 284 бас мал тэрктенген, отбасылык жагдайы - 2 эйелi бар: Мадиша - 63 жаста, Мамиля - 40 жаста; кыздары - Миллят - 8 жаста, Шакен - 7 жаста, Шайзат - 6 жаста, Назикуль - 1 жаста; улдары - Абылгазы - 5 жаста, Сунният - 3 жаста2.
Тарбагатай ауданынан Богусов Атабай - белсендi аткамЫер, Кецес eкiме-тiне карсы белсендi кYрес жYргiзген, болыс. Мал - мYлкiне келетiн болсак, 660 iрi кара малы, 150 усак мал, 40-50 десятина жер^ 5 сокасы, 20-30 шана, 1 y^, 1 корасы, 1 моншасы, 1 киiз Yйi, 1 шеп шапкыш, 1 кiлем, 6 к^з жэне т.б. болган. Барлыгы тэрктеып, жеке пайдалануга iрi карага аударганда 15 бас калты-рылган3. Богусов Атабайдыц жеке iсiнде Мэскеу мемлекеттiк университетЫщ «Кукыктану» мамандыгыныц 5 курсында окитын улы Аскардыц eтiнiшi де кeрсетiлген. Ол комиссия мYшелерiнен окуын бiтiргенше, eзiн Сырдария уезiне жер аудармауын сураган болатын, бiрак бул eтiнiшi канагаттандырылмаган.
Шыцгыстау ауданынан Базаров Тауфик - iрi бай. 1928 жылдыц 1 кацтарындагы есеп бойынша iрi карага ауыстырганда 194,67 бас малы болган, тэркiлеу кезЫде 109,93 бас есепке алынып, тэрктенген. Пайдалануга iрi карага аударганда 16 бас (7 жылкы, 3 кулын, 3 TYЙе, 2 тайлак, 20 кой) калдырылды. Базаров Тауфик те отбасымен Сырдария уезЫе жер аударылды4.
Осы корда сакталган Шыгыс Казакстанныц шагымданган 82 бай туралы мэлiметтер, олардыц элеуметтiк жагдайы туралы айкын кeрiнiс бередi. Шагымданган байлардыц бiр гана eтiнiшi - жер аудармай, туган жерлерiнде калтыру едi. Бiрак eкiнiшке орай, бул шагымдары канагаттандырылмады.
Казакстан Республикасы Президент мурагатаныц 141 корыныц 1775 iсiнде Семей округi бойынша экспроприацияга жататын адамдардыц тiзiмi берiлген5.
Бул тiзiмде эрбiр аудан бойынша 108 бай туралы толык мэлiмет берiледi:
Кесте 1. Семей округ бойынша экспроприацияга жататын тулгалар тiзiмi (Ескертпе: кужат кестесшщ кeшiрмесi, кыскартылып алынды)
Аудан атауы № A^i^ern ы ц- ааы ГО 4 1 Я I го m ° ГО ц_ ^ а. Ц Ö ГО ГО а с; еа ■ ч 5 * 1 Э <U <u I с; Ц ГО Ü 2 ^ ср о. ш ® (DI1" Н 1 и е л e ^ 1- ^ о: и 1_ Ш а ы с _ на о ы ни т д >s го а го батрак саны Саяси мшездемеа
Тарбагатай ауданы 1 Богушев Хусаин 600 38 - 1 топ 8 Патша eкiметi кезЫдеп би
2 Богушев Нурке 650 42 - 1 топ 20 25 жыл болыс болган
3 Тогусов Абдульдебен 2750 453 - 1 топ 20 Болыс
4 Богушев Атабай 680 156 - 1 топ 20 Болыс
5 Буткин Нуртазы 324 60 - 1 топ 6 Ыкпалды бай
2 КР ОММ. 135 - кор, 1 - тiзбе, 248 - ю, 3 п
3 КР ОММ. 135 - кор, 1 - ^збе, 230 - ю, 5 п
4 КР ОММ. 135 - кор, 1 - ^збе, 233 - iс, 3 п.
5 КР ПМ. 141 - кор, 1 - ^збе, 1775 - ю, 462 п, 462а п, 463п
6 Куанышев Карим 300 60 - 1 топ 3 Ы^палды бай
Мар^акел ауданы 7 Бутабаев Габбас 550 - 15 1 а топ 7 Болыс
8 Аяаов Темирхан 310 1000 сом айыппуп 10 1 а топ 5 Алашорда м^шеа
9 Бурабаев Гаис 800 Соттал -маган 15 1а топ 5 А^ банды м^шеа
Зайсан ауданы 10 Мокатанов Мамырбек 500 Соттал -маган - 1 б топ - Ы^палды бай
11 Траисов Галиоскар 770 Соттал -маган - - - Ы^палды бай
Кызылтас ауданы 12 Жамалсырто в Рахим 310 Соттал -маган - 1б топ - Би
13 Данияров Тойки 580 Соттал -маган - 1б топ - Бурынгы би
КYршiм ауданы 14 Сабитов Садык 550 800 сом айып-талган - 1б топ 5 Саудагер-миллионер
15 Кугуманов Мадлихан 467 467 - 1б топ 2 Ы^палды байдыц баласы, бурынгы комсомол мYшесi
16 Байгаков Сагдул 287 287 - 2 топ 3 Молда, ^ажы
Шыцгыстай ауданы 17 Доешаров Раким 415 415 5 1а топ 3 Би
18 Сатыбаев 101 101 - 2 топ - Бурынгы би, ^мю медалi бар
¥лан ауданы 19 Ислямов Мубарак 700 700 - 1б топ 3 Болыс
20 Тугульбаев Акатай 300 - - 1а топ 1 Саудагер
Жарма ауданы 21 Сыгындыков Мамырхан 380 - - 1б топ - Ы^палды бай, саудагер
22 Беркболов Мустай 624 - - - 4 Ы^палды бай
23 Сакпаев Кали 153 - 20 1а топ 2 Болыс старшын
24 Кангожин Ислям 159 - - 2 топ 3 Болыс, кецес еюметше белсендi ^арсы шыдан
25 Канберин Ибрай 244 - - 2 топ 3 Султан, алтын медалi бар
Шыцгыстау ауданы 26 Акмугамбето в Икенче 700 145 - 1б топ 6 Би, Алашорда мYшесi
27 Аккозин Акимбай 1585 541 - 1б топ 10 Би
28 Бурухан Сыздык 930 472 - 1б топ 9 Болыс
Кызылтан ауданы 29 Жиенбаев Касымхан 380 97 8 1а топ 3 Болыс
30 Рахимбарли н Жумабай 300 17 10 1а топ 4 Бай
31 Джанузаков Адилхан 250 60 15 1а топ 3 Саудагер
Бес^арагай ауданы 32 Алин Джантин 320 - 15 1а топ 4 Болыс
33 Бозылгазин К. 100 - 15 2 топ 2 Би
Семей окрупнщ аудандык аткару комитеттер1 усынган бул т1з1мдег1 бай-лардыц саяси м1нездемес1, олардыц элеуметт1к статусын айкындай тускендей. 108 адамныц 1ш1нен саяси м1нездемес1 эртурл1 тулгаларды керсетудег1 макса -тымыз - мал-мулюнщ саны мен келем1не карамастан, тэрк1леу мен жер ауда -руда саяси м1нездемес1, ягни, Алашорда мушес1, болыс, би, кецес ек1мет1не карсы курес жург1зу1 сиякты 1с-эрекеттер1 де непзп рел аткаргандыгын дэлел-деу болып табылады.
Сонымен катар, кужаттар арасында 1928 жылы 30 тамыздагы «Астык дайындау компаниясы кезец1нде сотталган жэне эл1 Семей округт1к сотында кайта каралмаган сотталушылар т1з1м1» атты мэл1меттер бойынша осы т1з1мдег1 байлардыц барлыгы Кылмыстык кодекстщ 62 бабыныц 1 бел1м1 бойынша айыпталып, сотталгандар болып табылады6.
Шыгыс Казакстан облысы каз1рп заман тарихы бойынша кужаттар орталыгындагы 74 кордыц 45 1с1 бойынша байлардыц тэрк1ленген малы мен мулю жэне оны белу туралы мэл1меттер, Семей округ1нен жер аударылган байлар мен олардыц отбасы туралы мэл1меттер талданды. Сонымен катар, аудандык аткару комитеттер1нщ хаттамаларында эрб1р аудандардагы байлар -дыц т1з1м1, мулк1 жэне отбасы мушелер1 толыгымен керсет1л1п, толтырылган. Бул деректер де Шыгыс Казакстан байларыныц элеуметт1к бейнес1н айкын-дауга толык мумк1нд1к беред1.
Сонымен катар, арнайы есептеу шараларыныц нэтижелер1нде мал-мул1к-тер1 есепке алынып, хаттамаларда керсеттген. Мэселен, «1928 жылгы 27 та -мыздагы тэрк1леу бойынша каулыны жузеге асыру бойынша комиссия жиналы-сыныц» 1928 жылгы 8 казандагы № 13 хаттамасында Шыцгыстау аудандык комисиясыныц шеш1мдер1 мен материалдары каралып, Сергазин Ыдырыстыц мэселес1 аныкталган7. Оны IрI бай, рулык топтыц басшысы жэне ыкпалды аткам1нер рет1нде сипаттап, 164 бас IрI кара малы, уй1 жэне б1р ки1з уй1н тэрктеп, жер аудару туралы шеш1м кабылдаган.
Мурагат деректер1нщ 1ш1нде ауылшаруашылыгы салыгына катысты мэл1меттер де кездесед1. Бул мэл1меттер кецес ек1мет1нщ аукатты топтарды жоюга багытталгандыгын дэлелдей тусед1. 1928 жылы 31 штдеде Семей ша -руаларыныц б1р тобыныц атынан Элмуканов, Шынгожин, Нураков, Бура-канов, Аманбаев, Крсыбеков жэне 28 адам кол койган жедел хат Сталиннщ атына ж1бер1л1п, онда жерг1л1кт1 еюметтщ астык жинау жэне ез1не-ез1 салык салу науканында ж1бер1лген зацсыздыктар туралы керсеткен (Козыбакова 1999: 39). Онда кектемде басталган ез1не-ез1 салык салу барысында жем-шеп жоктыгына карамастан, жерпл1кт1 ек1мет халыктыц малын тег1нге етк1з1п, жоюы-на себеп болгандыгы, ягни улкен 1сек - 2 сом, сиыр - 15 сом, жылкы - 20 сом, ки1з уй -50-100 сомга сатылган, сонымен катар, «малды жасырды» деген айыппен соттау урд1стер1 басталган. Кеб1нде кылмыстык кодекстщ 62, 169 баптары бой -ынша жалган айып тагылган. М1не, осы жагдайларды ашык жазган шаруалар, билктщ бул эрекеттер1 халыктыц шаруашылыгына нуксан келт1р1п жаткандыгын накты керсеттк
Бул хаттыц нег1з1нде тексеру журпзу уш1н Мэскеуден А.Киселев бастаган комиссия кел1п, тексеру барысында зацсыздыктардыц бет1 ашылды. 1928 жылы 9 кыркуйепнде 9лкел1к партия Комитет1нщ бюро мэж1л1с1нде Семей губер-ниясында астык дайындау жэне салык жинау науканында журпзтген асыра с1лтеулер сыналды (Козыбакова 1999: 40). Соныц 1ш1нде салык кысымы шаруаларды куйзел1ске ушыратканы, жерпл1кт1 органдардыц зорлык - зомбы-
6 КР ПМ. 141 - кор, 1 - т1збе, 1775 - ¡с, 445 п.
7 ШКО КЗТКО. 74 - кор, 1 - табе, 45 - ¡с, 130 п.
лыгына шыдамаган казак малшыларыныц Кытайга кешуЫе мэжбYP етiп, Зайсаннан 22 мыц бас iрi кара малмен 400 шаруа отбасы Кытай аскан.
Бул кемштктердщ барлыгын комиссия Губком хатшысы Беккерге жабады, ягни «осы зацсыздыкпен кэмпескелеу шаралары Семей губерниялык партия шешiмiмен жYзеге асып, ©лкелк партия комитетi буган еш катысы жок, ол тек кателктердщ алдын алу жэне жою шараларына кеш юрюкен» деген коры -тындыга келiп, Голощекиннщ буган еш катысы жоктыгын керсетуге тырысты (Козыбакова 1999: 40).
Голощекин Жогаргы соттыц Казак бел1мшеанщ бастыгы Бекбатыровты тексеруге жiбередi. Бекбатыровтыц жасаган есебiнде Семей губерниясында орын алган кемшiлiктердi, эсiресе тэрктеу мен салык салудагы зацсыздык-тарды токтату туралы усыныстарын Беккер орындамайды.
Бекбатыровтыц есебiне назар аударсак, Тарбагатай ауданыныц азаматын тергеу барысында аныкталган салыктыц объектiлерiн аныктау тэсiлдерi былай керсетiлген8: «обычно фактическая проверка наличия скота уполномоченным не производилась, сведения о количестве скота записивались со слов посто -роних лиц или, если скот подсчитывался, то с обязательной припиской некоторого количество, которые по мнению уполномоченного должно было выражать приплод текущего года, хотя этого приплода на самом деле и не было; причем количество несуществующего приплода определялось исключительно соображениями уполномоченного. Приписывали скот съеденный и проданный в 26-27 годах, подгоняя количество скота к нужной цифре; учитывали одно и то же хозяйство до четырех раз в году; объединяли в одно целое хозяйства разделившиеся еще до 17 года. На ряду с этим применялись и прямое насилие, угрозы и провокация - сажали с целью вынудить граждан показать несуществующий скот, уговаривали показать, якобы скрытый скот, указывали: «можете прятать скот, все ровно советская власть оставит девять баранов, 2 коров и 1 лощадь, все остальное отберет»»
Сонымен катар, Бекбатыровтыц баяндауы бойынша Кылмыстык кодекстщ 62 бабыныц, 2 белИ бойынша айыппул кебЫде орташаларга гана салынган9: «62 баптыц 2 белИ непзЫде карастырылган 133 ют зерттеу барысында, осы бап бойынша сотталгандардыц бэрi элаз орташалар мен кедейлер болган. Губерния бойынша бул бап бойынша айыппул 162 мыц 503 сомды кураган. Барлык осы ютер бойынша зац бузылып, шаруалар бiрнеше есе кеп айыппул телеген.
а) аз. Омаров, 73 кой, 8 жылкы, 5 тYЙесi бар. 23 кой, 2 тYЙе, 1 жылкы жасырганы Yшiн 220 сом айыппул салынган. Тыккан мал Yшiн салык 20 сом 70 тиын болгандыктан, ол 41 сом 40 тиын телеу керек болатын;
э) аз. Керижбаев (мал саны туралы мэлiмет жок) 35 кой жасырганы Yшiн 1769 сом айыппул салынган. Ол жасырган мал Yшiн кеп дегенде 22 сом 75 тиын телеуi кажет болатын;
б) аз. Мамтеев 7 кой жасырганы Yшiн 7 сомныц орнына 260 сом айыппул телеген».
Сонымен катар, Бекбатыровтыц айтуынша, «107 бап бойынша айып-талгандар - орташалар. Кампания барысында Семейдщ тек 5 учаскелк Халык соты бойынша 575 адам сотталган, оныц 488ч орташа, 71-i кедей. 150 адам бас бостандыгынан айырылган, 64 адам шартты тYPде, 235 адамга айыппул салынган»10.
8 ШКО КЗТКО. 74 - кор, 1 - табе, 45 - ю, 5 п.
9 КР ПМ. 141 - кор, 1 - ^збе, 1689 - ю, 6 п.
10 КР ПМ. 141 - кор, 1 - ^збе, 1689 - ю, 8 п.
Мше, бул накты деректерден накты кысым орташалар мен кедейлерге де багытталганын керуге болады. Бул шаралар казак халкыныц элеуметт1к жагдайын темендет1п, экономиканы кулдыратуга алгышарт жасады.
Жалпы тэрк1ленген байлардыц анкеталык мэл1меттер1, олардыц тугаи жылы, б1л1м1, отбасылык жагдайы, саяси м1нездемес1, тэрк1ленген малдары мен мул1ктер1 туралы толык мэл1меттер бередк Сондыктан, казак когамыныц экономикалык т1реп болган жэне дэстурл1 мал шаруашылыгыныц дамуына ыкпалын тиг1зген байлар тобы кецес ек1мет1нщ кугын - сурпн саясатыныц нег1зг1 нысанына айналды.
9дебиеттерi Ti3iMi / Список литературы
1. 6леуметтiк уйым. Казак когамыныц элеуметпк-экономикалык дамуы. [Электронный ресурс] // National digital history of Kazakhstan. - URL: www.e-history.kz/kz/contents/view/aleumettik_uiim_1514 (Дата обращения: 16.05.2018).
2. Козыбакова Ф.А. Казакстан ауыл шаруашылыгы «канаушы таптарды» жэне жекешелер кожалыктарын жою: тарихы мен салдарлары. 1926-1933 жж.: Тарих тыл. канд.... дисс. - Алматы, 1999.
3. Жумабаева Ж.К. Кецестк тоталитарлык жYЙенщ Казакстан ауыл шаруашылыгы каржы-ландыру жэне салык саясаты: тарихы, сабактары (1926-1937 жылдар): Тарих тыл. канд.... дисс. -Алматы, 2000.
Reference
А1еите№к uyym Nd - Aleumettik uyym. Kazak kogamynyn aleumettik-ekonomikalyk damuy Nd, retrieved 16
of May 2018, www.e-history.kz/kz/contents/view/aleumettik_uiim_1514. (Social system. Social and
economy of Kazakh society Nd, retrieved 16 of May 2018, www.e-
history.kz/kz/contents/view/aleumettik_uiim_1514). (in Kaz).
Kozybakova 1999 - Kozybakova, FA 1999, Kazakstan auyl sharuashylygy «kanaushy taptardy» zhane zhekesheler kozhalyktaryn zhoyu: tarikhy men saldarlary. 1926-1933 zhzh, Tarikh gyl. kand.... diss., Almaty. (Kozybakova, FA 1999, Social system. Social and economic development of the Kazakh society Kazakh aul and liquidation of private farms: history and consequences. 19261933, Tarikh gyl. kand.... diss., Almaty). (in Kaz). Zhumabayeva 2000 - Zhumabayeva, ZhK 2000, Kenestik totalitarlyk zhuyenin Kazakstan auyl sharuashylygy karzhylandyru zhane salyk sayasaty: tarikhy. sabaktary (1926-1937 zhyldar), Tarikh gyl. kand.... diss., Almaty. (Zhumabayeva, ZhK 2000, Agricultural financing in the Soviet totalitarian system and tax policy of Kazakhstan: history, lessons (1926-1937), Tarikh gyl. kand.... diss., Almaty). (in Kaz).
