CC BY
78
Janqoja Nurmuhameduli
as outstanding representativeof Kazakh national liberation movement
DOI: 10.31551/2410-2725-2019-5-4-509-525 Smagulov Bolat Qudaybergenuli
Ch.Ch. Valikhanov Institute of History and Ethnology, Republic of Kazakhstan, Almaty, Shevchenko str., 28, Candidate of Historical Sciences, associate professor, E-mail: bolat_alemdar@mail.ru Kunikeyev Aman Dauletuli
Ch.Ch. Valikhanov Institute of History and Ethnology, Kazakhstan, Almaty. E-mail: aman.kunikeyev@mail.ru
Annotation: In the article analysis of military activity of Janqoja Nurmuhameduli - the prominent person of Kazakhs, war-lord is given. Activity of this military leader is examined in connection with history of the Kazakhstan, Khiva and Kokand hannates. In particular, the soldiery operations against the enemies, organized with participation of Janqoja Nurmuhameduli, and role of this personality, are in-process examined in history of Kazakhstan.
In addition, an authors pays attention and on the historiography problem of our question. In particular, paid attention to labours of separate researchers that were devoted this theme or her some aspects are examined in that, it is concluded that interest in this historical figure has increased in recent years, but at the same time, certain gaps remain in the study of the military activity of Janqoja Nurmuhameduli. The article analyzes the military-political situation in South Kazakhstan in connection with the advancement of Russian troops in the regions of Central Asia. In particular, the authors are talking about the penetration of the Russian Empire into the Syr Darya region and the circumstances of its transition under the authority of the tsarist administration. In addition, attention is drawn to the role of Janqoja Nurmuhameduli in organizing resistance to invasion. In this regard, his experience of military activity, his duel with one of the then-famous batyrs of the Khiva Khanate, the siege and capture of the city of Sozak by him are considered.
The authors conclude that Janqoja Nurmuhameduli played a significant role in organizing military opposition to the Khiva khanate in the Aral and Syr Darya regions, in particular, the defeat of the Khiva fortress on Kuandarya and the Khiva army in the lower reaches of the Syr Darya. At the same time, the article discusses methods of strengthening the military presence of the Russian Empire in the specified region, subjugation of Janqoja Nurmuhameduli to the Russian government and his further assistance to the policy of the Russian authorities, which combined the holding of diplomatic, peaceful and military actions.
Keywords: Janqoja Nurmuhameduli, history of Kazakhstan, Kazakh rebellions, national liberation movement of Kazakhs, Khiva and Kokand hannates.
Жанкожа Нурмухамедулы казак улт-азаттык козгалысыньщ 6ipTyap eKmi ретшде
Смагулов Болат Кудайбергенулы
тарих гылымдарыныц кандидаты, доцент, Ш.Ш. Уэлиханов атындагы Тарих жэне этнология институты, Казахстан Республикасы, Алматы |-сы, Шевченко к-ci, 28, E-mail: bolat_alemdar@mail.ru KYHiKeeB Аман Дэулетулы
Ш.Ш. Уэлиханов атындагы Тарих жэне этнология институты, Казахстан Республикасы, Алматы сы, Шевченко к-d, 28, E-mail: aman.kunikeyev@mail.ru
Авдатпа. Осы ма^алада |аза| хал^ыныц бiртуар тулгасы, эскери ^айраткер! болган Жанкожа Нурмухамедулыныц эскери ^ызметше талдау жасалды. Осы адамныц |ызмет Казахстан, сондай-а| Хиуа жэне Ко|ан ханды^тарыныц тарихымен байланыста |аралады. Дэлiрек айт^анда, ецбекте Жанкожа Нурмухамедулыныц |атысуымен жауларга |арсы жасалган кетертютер зерттелп осы тулганыц Казахстан тарихындагы релi ай|ындалады
Содан бас^а, авторлар аталган мэселенщ тарихнамалыщ жагына да кецт беледг Атап айт^анда, жекелеген галымдардыц осы та^ырып^а немесе оныц кейбiр |ырларына арналган ецбектерЫе назар аударады, керсеттген тарихи тулгага деген ызыгушылыщ соцгы жылдары артты, б^а| сонымен |атар, Жанкожа Нурмухамедулыныц эскери ^ызметЫ зерттеушде белг^ ол^ылыщ-тар бар.
Жумыста орыс эскерлершщ Орта Азия ецрне жылжуымен байланысты Октусш Каза^стандагы эскери-саяси жагдай талданады. Дэлiрек айт^анда, авторлар Ресей империясыныц Сырдария e^p^e дендеп eHyi мен соныц патша экiмшiлiгiне багыну мэн-жайын айтып отыр. Сонымен ^атар, Жанкожа Нурмухамедулыныц шап^ыншыларга тойтарыс кepсeтyдeгi peлiнe назар аударылады. Соган байланысты, оныц эскери тэжipибeсi, Хиуа хандыгыныц сол кездеп батырга жекпе-жекке шыданы, Соза^ ^аласын ^оршап, басып алганы ^аралады.
Авторлар Жанкожа Нурмухамедулы Хиуа хандыгыныц Арал мен Сырдария ецрне эскери жылжуына ^арсы туруды уйымдастыруда eдэyip рел ойнаган деген байламга кeлдi, атап айт^анда, ^уандариядагы Хиуа бeкiнiсi мен Сырдарияныц тeмeнгi агысындагы Хиуа эскерлерш тал^андаган деп, ^орытынды шыгарды. Сонымен ^атар, ма^алада Ресей империясыныц керсеттген eнipдeгi эскери ыщпалын кYшeйтy тэстдер^ Жанкожа Нурмухамедулыныц Ресей билiгiнe багынып, дипломатиялыщ, бiтiм жэне эскери эрекеттерЫ ^амтитын Ресей саясатын будан эpi ^олдаганы ^аралады.
ТYЙiн сездер: Жанкожа Нурмухамедулы, Казахстан тарихы, ^аза^ гатертютер^ ^аза^гыц улт-азаттыщ ^озгалысы, Хиуа жэне Кр^ан ханды^тары.
Жанкожа Нурмухамедулы как выдающийся представитель казахского национально-освободительного движения
Смагулов Болат Кудайбергенович
Институт истории и этнологии имени Ч.Ч. Валиханова, Республика Казахстан, г. Алматы, ул. Шевченко, 28, кандидат исторических наук, доцент. E-mail: bolat_alemdar@mail.ru Куникеев Аман Даулетулы
Институт истории и этнологии имени Ч. Ч. Валиханова, Республика Казахстан, г. Алматы, ул. Шевченко, 28, E-mail: aman.kunikeyev@mail.ru
Аннотация: В данной статье дан анализ военной деятельности выдающейся личности казахского народа, военного деятеля Жанкожа Нурмухамедулы. Деятельность этого человека рассматривается во связи с историей Казахстана, а также Хивинского и Кокандского ханств. В частности, в работе исследуются восстания против врагов, организованные при участии Жанкожа Нурмухамедулы, и проясняется роль этой личности в истории Казахстана. Кроме того, авторы обращают внимание и на историографические аспекты данного вопроса. В частности, уделяется внимание трудам отдельных исследователей, которые были посвящены данной теме или в которых рассматриваются отдельные ее аспекты, авторы отмечают, что интерес к указанной исторической личности возрос в последние годы, но вместе с тем, сохраняются определенные пробелы в изучении военной деятельности Жанкожы Нурмухамедулы.
В работе анализируется военно-политическая обстановка в Южном Казахстане в связи с продвижением русских войск в районы Средней Азии. В частности, авторы ведут речь о проникновении Российской империи в Сырдарьинский регион и обстоятельствах его перехода под власть царской администрации. Кроме того, обращается внимание роли Жанкожи Нурмухамедулы в организации сопротивления вторжению. В связи с этим рассматривается его опыт военной деятельности, поединок с одним из известных в то время батыров Хивинского ханства, осада и захват им города Созака.
Авторы приходят к выводу, что Жанкожа Нурмухамедулы сыграл значительную роль в организации военного противодействия продвижению Хивинского ханства в регион Арала и Сырдарьи, в частности, разгрома хивинской крепости на Куандарье и армии хивинцев в нижнем течении Сырдарьи. Вместе с тем, в статье рассматриваются методы усиления военного присутствия Российской империи в указанном регионе, подчинение Жанкожы Нурмухамедулы российской власти и его дальнейшее содействие политики российских властей, которая сочетала в себе проведение дипломатических, мирных и военных акций.
Ключевые слова: Жанкожа Нурмухамедулы, история Казахстана, казахские восстания, национально-освободительное движение казахов, Хивинское и ^экандское ханства.
ЭОЖ/УДК 929
Жанкожа Нурмухамедулы казак улт-азаттык козгалысыньщ бiртуар ек^ ретiнде
Б.К. Смагулов, А.Д. Куникеев
Кiрiспе. 6рбiр халыктыц тарихында бiртуар тулгалардыц бар екенi белгiлi. Сондай тулгалар ескелец урпакка Yлгi болып, улттык бiрегейлiктi ныгайтуга ыкпал етедк Сол себептен улы адамдардыц е1^р жолын зерттеу ел азаматтарын Отан CYЮ рухында тэрбиелеуге жэрдемдеседi. Сонымен катар, белгiленген мэселенi талдау Отанымыздыц тарихындагы даулы гылыми проблемаларды шешуге де мYмкiндiк бередi.
Материалдар жэне эдiстер. Осы макаланы жазганда бiз келесi гылыми эдiстердi, атап айтканда, талдау, синтез, салыстыру жэне де диахрондык эдiстi колдандык. Бул ретте бiз казак тарих гылымында калыптаскан кагидаттарды (мысалы, эртYрлi кубылыстарга эсер ететЫ факторларды есепке алу, белг^ бiр даулы мэселеге шынайы кезбен карау жэне т.б.) басшылыкка алдык. Осы макалада деректер ретiнде мурагаттьщ материалдар, сондай-ак такырыбымызга катысты гылыми макалалар мен кiтаптар пайдаланылды.
Талкылау. Жанкожа Нурмухамедулына катысты ецбектер кебЫесе жалпы сипатка ие. Дэiрек айтканда, оныц есiмi ^азакстан тарихына байланысты жумыстарда кездеседi. Зерттеуштердщ басым кепштИ Жанкожа Нурмухамедулы туралы жалпылыма пшр айтып, сонымен шектелетiн (Вяткин, 1941; Каренов, 2015; Курманалин, 2019; Мухатова, 2019; Шоинбаев, 1982; ^азакстан тарихы..., 2010; жэне т.б.).
Соцгы жылдары гана кейбiр авторлар Жанкожа Нурмухамедулына ецбектерЫ арнаган (Абдуалиев, 2006; Оспанов, 1992; жэне т.б.). 2014 жылы Б. Нэсеновтыц авторлыгымен Жанкожа Нурмухамедулына телей катысы бар, будан бурын жарияланбаган мурагаттык материалдардыц жарык кергеын айта кету керек (Нэсенов, 2015).
Жалпы алганда, жогарыда аталган галымдардыц ецбектерЫде Жанкожа Нурмухамедулы емiр жолыныц талданганына карамастан, оныц эскери кызметЫщ кейбiр кырлары зерттеусiз калыпты.
Нэтижелер. XIX гасырдыц 40-50 жылдары казак жерЫе солтYCтiктен патша Yкiметiнiц отарлык езгiсi жэне о^стктен Орта азиялык Хиуа, К^кан хандыктары билеуштерЫщ озбыр шапкыншылыктары барынша кYшейе тYCтi. ^азакстанныц о^стк аудандары ашык талан-таражга тYсе бастады десе де болады. Осылайша Кiшi жYЗдiц оцтYCтiк аудандарындагы, Арал мен Сырдыц теменгi агысындагы казактар екi жакты кысымныц ортасында калды. К^кан, Хиуа бектерi де Сырдариядагы бекiнiстерге жакын мацда кешiп жYрген казактарга дYркiн-дYркiн шапкыншылыктар жасап, ауылдарды тонап, Yйлерiн ертеп, малдарын айдап экеттк Бул кезецде казак жерЫде султан Кенесары ^асымулы мен Есет Ке^барулы, Жанкожа Нурмухамедулы сынды казак кесемдерiмен батырлары сырткы жауга карсы тYрлi согыс кимылдары мен баскетерулер уйымдастырды. Муныц салдарынан казак даласы iрi геосаяси тартыстар мен ашык согыс алацына да айналып ол бiрнеше жылга созылды.
^азакстанда отаршылдыкка карсы козгалыстыц пайда болу себептерЫ кептеген саяси жэне элеуметтiк факторлардыц негiзiнде керсетуге болады. Аймактык керсетюштер аркылы сипаттайтын болсак, бул кезде эрине атап отырганымыздай ^азакстанныц оцтYCтiк аймактары ец кауiптi аймактар ретЫде
саналды. Эаресе Сыр бойы мен Арал мацындагы казактардыи е^рде орыс отаршылдыгыныц терендеуi мен езбек хандарыныи экспансиялык жорыктары Yлкен мэселелердщ бiрi болды. Хиуа хандарыныи баскыншылык эрекеттерi менРесей империясыныи аймактагы отаршылдык саясаты халыктыи тагы да кетерiлiске шыгуына тYрткi болды.
Орыс эскерЫщ Сырдария жагалауына келiп, аймакта жаца беюнютер мен тiрек-пункттер тургызуыныцсалдарынан мунда туратын казактар патша еюметЫщ билiгiн мойындауга мэжбYP болды. Себебi, бул аймактар Орта жYЗ бен Кiшi жYЗдщ жерлерi болгандыктан, екi жуздщ жерЫе катысты жYргiзiлген экiмшiлiк заидар бул е^рге де катысты едi. Эрине, Ресей империясыныи аймактагы отарлау саясаты оитуспкте Хиуа хандыгыныц сырткы саяси кимылдарына карама-кайшы келдi. Хиуа билеушiлерiжергiлiктi казактар арасында орыстарга карсы согысуга Yгiттеу жумыстарын жYргiздi. Мундай насихаттау жумыстары уакыт ете кYшейтiлiп, алайда сонымен бiрге казактардыц орыс беюнютерЫе жакындау болып коныстануга кедергi болу максатында хиуалыктар 1847 жылы Сырдьщ арнасы болган ^уандарияга бегет салып тастады. Соныи салдарынан Хиуаныи ^ожанияз бекiнiсiнен бастап, Арал те^зЫе дейЫп езен арнасы кургап калды.
Алайда буган карамастан, жергiлiктi казактар орыстардыи Райым бекiнiсi мен ^азалы фортына жакын жерде кешiп-конып жYPдi. Бул жагдай Хиуа хандыгыныц саяси устанымдарын езгерттi. Соныи салдарынан хиуалыктар орыс беюнютерЫе жакын жерде кешiп жYрген казактарга шабуыл жасап оларды киын жагдайга душар еттi. Осылайша, аймактагы казактар бiр жагынан Ресей империясыныц тепкiсiне ушыраса, ендi бiр жагынан хиуалыктардыи кысымына душар болды. Жерплкт жердегi казактар оларга тиiсiнше карсылык керсетiп, эсiресе хиуалыктармен согыс жагдайлары кеп орын алды. Райым беюыанщ тYбiнде хиуалыктар кыргын салып тонаушылык жYргiздi, бiрак казактардыи кемегiмен орыс отрядтары, олардыи шапкыншылык жасауын токтатты. Хиуа билеушiлерi орыстарга наразы болган казактарды карсы койып, сол аркылы кастандык жасаумен шектелдi. Осылайша, Орталык Азия хандыктары казактардан зекет, ушыр жинау аркылы оларды ездерiне тэуелдi етудi кездеген болса, Ресей билИ де дэл осындай максатпен тутЫ салыгын телеудi талап еттi. Бул жетпегендей, аймакта кокандыктар бой керсетт, жергiлiктi халыктыи мазасын алды. Олар да ез жагына жергiлiктi казактарды тартты. Осындай киын жагдайда аймактагы казак халкыныи алдында, олардыи арасынан суырылып шыккан дара кесемдерЫщ алдында осы бiрнеше жолдыи бiреуiн таидау мэжбYрлiгi туындады (^азакстан тарихы. Энциклопедиялык аныктамалык..., 252-253).
Осындай киын-кыстау заманда халык арасынан суырылып шыгып, сырткы жауга карсы кол бастаган казак батырларыныи бiрi, атакты батырЖанкожа Нурмухамедулы болды. Халык арасында Жанкожа батыр деген атпен де мэлiм болган Жанкожа Нурмухамедулы халыктыи муи-муктажын тереи уккан адамдардыи бiрi болды. Ол бул кезде халык арасында ертеден тYрлi мэселелерге араласып, шиеленiскен саяси жагдайды реттеп отыратын болган. Осындай зорлык-зомбылыктан жапа шеккен казактар, жастайынан эдiлдiгiмен, батырлыгымен елге танымал болган Жанкожаныи те^репне топтасты.
Ендiгi кезекте, Жанкожаныи юм екенi туралы талдау жасаудыи кажеттiгi туындайтыны анык. Жанкожа жастайынан эскери юпен танылган озык ойлы азаматтыи бiрi саналды. Ол 17 жасында Кiшi жYЗ курамындагы Элiмулы тайпасыныи жергiлiктi рулары сайлап алган ^ылышбай ханныи Хиуа беюыане жасаган жорыгы кезiнде жасакка елеуаз ерiп барып, ешкiмге дес бермей турган
каракалпак батыры Тыкыны жекпе-жекте ел^редЮсы жорыкта эдтетаздт Yшiн Кылышбай ханныц езiне де кол жумсайды.Бул кездерде Жанкожа ауылы Каракумды жайлаган жэне Ыргызды кыстаган. Сыр бойы мен о^ст-батыс Казакстан жерiн кешiп-конып мекен еткен Жанкожаныц ауылдастары Yшiн Созак, ТYркiстан мацы кешiп конатын мекенге айналган едi. Бiрак бул кезде Созак мацы Кокан хандыгыныц колына етiп, онда казактар мен кокандыктар арасында октын-октын согыстар болып туратын едi. Кокан хандыгыныц Созак беюыа мен оныц айналасын баскарып отырган экiмдерiнiц жергiлiктi халыкка салынатын алым-салыктан тыс керсеткен зорлыктары казактардыц бас бiрiктiрiп, бул камалга шабуыл жасауына себепкер болды.
Хиуаныц белгiлi батырын жекпе-жекте елтiрген Жанкожа содан кейЫп 70 жылгумырында тулпарынан тYCпей, азаттык киелi Ак туын колынан тYсiрмей, картайган жасында да касжауларымен айкасып еткен. 9зiнiц узак емiрiнде Кокан, Хиуа, Ресей баскыншыларымен сан ретсурапыл шайкастар еткiздi. Жанкожа батыр сол урыстардыц барлыгына да колбасшы эрi бастыуйымдастырушы ретiнде катысып, тецдесаз ерлк, кезсiз батырлык керсеткен болатын. Сонысыменжанына ерген жауынгерлерiне Yлгi болды, халкына кайрат, «елiм» деген ерге ерк-ж^ер бердi.
Жанкожа батырдыц суретi бэрiмiзге белгiлi болгандай, еткiр сусты, калыц кабакты, iрi денелi, аппак сакалы кеудесiн жапкан, нагыз дала батырларыныц бейнесiн сипаттайды. Ресейдiц отарлык езпане карсы 1856-1857 жылдардагы кетерiлiсi кезЫде батырдыц мыцбасы болган Сырлыбай Шабакулыныц шебересi, Орак Жанузакулыныц 1930 жылы койган: «Жанкожа атамыз кандай адам болган?» деген сурагына «¥ялы» ауылдык кецесiне карасты «Биктау» елдi мекеынде емiр CYрген Бижан Жалмырзаулы: «Жанкожа батыр ете сусты, кездерi жалын атып туратын, кабагы калыц, назарын сэл темен салса кою, буйра кастары жанарларын жартылай жауып кететЫ адам болган. Ашу кысканда ею кезi канталап, Yнемi бiлегiне тт жYретiн айбалтасын шыр айналдырып, ыскырады екен. Бiрак, соншалыкты айбатты батырдыц бойы аса узын болмаган. Орта бойлыдан сэл-пэл гана жогары, ею иыгына екi адам еркiн сыятындай какпак жауырынды, кец кеуделi, жуан мойын, мурыны Yлкен, тертпак адам болган» деген жауап кайтарган екен.
Жанкожа мен оныц кызметЫ, казактардыц отаршылдыкка карсы кYресiн зерттеген И.В. Аничковтыц мэлiметi бойынша, Кокан билеушiлерi Созакта жергiлiктi бектерiменбул ецiрдегi ец беделдi адамдардыц бiрi Сарман бидi елтiредi. Созакта Сарман бидiц туысы фурман би оган араша тYсудi етiнiп, Жанкожага арнайы хабар жiбередi. Жанкожа елден кол жинап, Созакка жорыкка аттанып, жолда Жацакорган, ЖYлек бекiнiстерiндегi кокандыктарды куады (Аничков, 1991: 1-15).
1830 жылдыц кYзiнде Созак беюшан коршауга алып, кемекке келген кокандык Таган палуанды жекпе-жекте колга тYсiредi. Одан соц Жанкожа жасактарымен бекiнiстiц дарбазасын бузып кiрiп, Созакты басып алды. Мунда Кокан бектерЫ колга тYсiрiп, оларды тiрiдей фурман биге тапсырады. Аймакта аты шыккан Жанкожа батыр кара халыктыц тыныштыгы Yшiн жэне аймактагы баскыншылык кимылдарды болдырмаумен кYрестi. Кокан хандыгыныц Шымкорган, ^оскортан, КYмiскорfан тэрiздi бекiнiстерiн де талкандайды. Ол ендi осы е^рдеп езге халыктардыц да iшкi ютерЫе араласады.
Сыр бойы мен Арал те^зЫщ шыгыс жагалауын коныстанган казактарга ез Yстемдiгiн жYргiзе бастаган Хиуа, Кокан хандыктары ектемдiгi Х1Х гасырдыц алгашкы ширегiнде катты тидi. Малын багып, тYтiнiн тYзу ушырып отырган бейкам елге жасаган кысым шектен шыкты: мал барымталанып, жан талауга
тYCтi. К^кан бектерЫщ еаргеж сонша, ездерi заи жасап, жергiлiктi жерде эюмштк курып, бейбiт елге ойына келгенiн жасап бакты.
Хиуа ханы Аллакулдыи тусында 1835 жылы ^уандарияныц батысындагы Кдотебе деген жерге беюню салып, онда екi жYЗдей эскер устайды. Жанкожага арка CYЙеп, алым-салык телеуден бас тартып, Хиуа бег Бабажанныи озбырлыгына кенбей жYрген сырдыи теменгi сагасындагы казактарга кемек керсетедкХиуа бепнщ айдауымен тYркмен батыры Аймухамед палуанды е^рдеп казактарды уысында устауга жасактарымен жiберген болатын. 1836 жылы Акирек деген жерде елге ^зеа баткан осы Аймухамед палуанды Жанкожа батыр жекпе-жекте елтiредi. Басшысы мерт болган палуанныи жасактары бас саугалап кашуга мэжбYP болды. Жанкожа будан кейЫ де Сыр бойындагы казактарды хиуалыктардыи езгiсiнен куткару Yшiн, олардыи бекiнiстерiне жиi-жиi шабуыл жасап отырды. Оныи бул жорыктары нэтижелi болып, Хиуа бекiнiстерi кеп шыгынга ушырады (Кэрiмхан, 2016).
Осылайша, Жанкожа Нурмухамедулы Арал е^р^деп казактардыи Хиуа жэне Ресей отаршылдыгына карсы азаттык ^реан баскарган адам ретiнде танылды. Жанкожа Нурмухамедулы езЫщ бYкiл емiрiн Арал еиiрi казактарыныи тэуелсiздiгiне арнаган аса iрi тарихи тулга деуге де толык негiз бар. Жанкожа Нурмухамедулыныи батырлыгы мен тулгалык касиеттерi ерекше болып, ол езЫщ негiзгi ^шш хиуалыктарга карсы согыстарга карай багыттады. ^азак тарихындагы езге батырлар сиякты Жанкожа батыр да ердщ атагы гана емес, сонымен катар кэаби эскер катарындагы карулы жауынгер екеын де умытпады. ^ол бастап жауга шыгуга дайын болды. Кэсiби эскери адамдар -батырлардыи мэнi олардыи эскери емiрде аткаратын релiмен, сондай-ак ханныи немесе ыкпалды султанныи сарайына жакындыгымен аныкталганы сиякты Жанкожа батырдыи да езiне тэн батырлык касиеттерi аз болган жок. Жанкожа батыр мен ол бастаган жауынгерлердщ кепштИнде когамда ездерiне жеке бастарыныи касиеттерi аркылы алган билiктен езге билк болган жок, Жанкожа батырдыи хиуалыктардан керген кысымы аз болмай, ол Хиуа хандыгымен болган мэселенi шешт алуды жен санады.
Ол Х1Х гасырдыи бiрiншi ширегiнде Хиуаныи зулымдыгына карсы кYрескен Арынгазы Эбтгазиевтщ ютерЫ iлгерi жалгастырды.1836 жылы Жанкожа ез жауынгерлерiмен бiрге Эмудария мен Сырдария агысында орналаскан Хиуаныи туракты эскерлерЫе карсы кYрес бастады.1842 жылдыи ^зЫде оныи эскерi Хиуаныи i рi беюша Бескаланы киратып,кала коменданты Бабажанды,сондай-ак оныи баласы Майкараны туткынга алды.^азактарга катыгездiк керсеткенi Yшiн Бабажан кызыкка отыргызылды, ал оныи баласы жас болгандыктан босатылып жiберiлдi (Оспанов, 1992: 103-105).
©з кезегiнде, Жанкожа Нурмухамедулы Хиуа хандарына карсы согысуда жэне аймактагы халыктыи жагдайын реттеуде Ресей билИнщ саяси талаптарына кенуге мэжбYP болган. Ол аймакта Ресейдiи дипломатиялык жэне бейбiт жолмен «тэртт орнату» саясатына катысты жYргiзiлген саяси жумыстарына араласып отырды. Бiр сезбен айтканда Жанкожа Нурмухамедулы Ресей экiмшiлiгiнiи аймактагы саясатына колдау бiлдiрген. Соныи непзЫде Хиуа мен К^кан хандыктарымен болган геосаяси мэселелердi шешуге кол жетюзген.
Мунымен токтамаган Жанкожаныи жасагы 1843 жылы ^уаидариядагы Хиуа бекiнiсiн киратты, ал 1845 жылдыи кектемiнде Хиуа ханы Сырдарияныи теменгi агысындагы киратылган бекiнiстердi калпына келтiру Yшiн жiберiлген саны екi мыи адамга жететЫ Хиуа эскерiн тас-талкан етiп киратты.Бул туралы Жанкожа Орынбор бекiнiсiнiи бастыгына: «Хиуалыктар бiздiи жерiмiзге бекiнiс
салды^рак бiз оны кираттык.Ал кактыгыс кезЫде кептеген хиуалык-тарды елтiрiп,кейбiреулерiн Хиуага куып жiбердiк», - деп хабарлады (Каренов, 2015: 73).
Тарихта Жанкожа Нурмухамедулыныц хиуалыктар мен кокандыктарга карсы согыстары казак ханы Кенесары Касымулыныц Кокан хандыгы мен Ресей империясыныц саяси кысымына карсы жасалган улт-азаттык согысымен бiр уакытка тура келедк Отандык гылымда Жанкожа батыр мен Кенесары ханныц ауызбiрлiгi туралы сан тYрлi тужырым калыптаскан. Онда ею колбасшыныц казак жерiн отаршылдардан азат етуде бiрге кызмет еткен туралы тужырымдар болса, ендi бiреулерi Кенесары мен Жанкожа арасында ^зе косып жауга карсы кYрескен деген накты тужырымдар усынбайды.
Дегенмен, Кенесары ханныц оцтYCтiк Казакстан аумагындагы калалар мен бекiнiстердi кокандыктардан азат етуде Жанкожамен пара-пар согыс кимылдары жYргiзiлгенi аныкталган. Ол бойынша 1845 жылы Жанкожа батыр Кенесары ханныц усынысы бойынша Созак каласын басып алуга катысты. Кокан хандыгыныц ез шшде басталган билiк Yшiн саяси теке^рес кезiнде кокандыктар басып алган Сыр бойындагы бекiнiстердi Кенесары ханныц да керi кайтару жоспарлары болды (Каренов, 2015: 74).
Беюнютерге шабуыл жасауга Сыр бойы казактарыныц ездерi усыныс жасаганы да айтылады. 1845 жылы орыс эскерiне колга тYCкен Юшкенбай Бекбасаров Сыр бойындагы казактарга катысты «Кокан ыкпалынан кысым керген казактар Кенесарыдан кемек сураган. Олардыц етУштерЫе орай, Кенесары 4000 адам жинап, Кокан хандыгына аттанды. Ол терт беюнюке шабуыл жасады: ЖYлек, Жацакорган, Бабайкорган, Турсынбайкорган. Сонымен бiрге Акмешпт терт кYн коршап турды» деп хабарлады. Беюнюте тараган ауруга байланысты, коршауды тастап, Сарысуга оралуга мэжбYP болды. Шабуыл кезiнде Кенесарыныц бiрнеше адамы ауруга шалдыгып, кайтыс болды» деген деректердi айтады (Шоинбаев, 1982: 47).
Хиуалыктар мен кокандыктарга iрi карсылыктар керсетiп, оларды бiраз састырган соц, Жанкожа батыр ендi аймакта Ресейдiц мYДдесi Yшiн де жумыс iстей бастайды. Себебi, орыс отаршылдары Жанкожаны ез жагына тартып, оган аса Yлкен келемде сый-сияпат жiбередi. 1846 жылы хиуалыктардыц Жанкожа тойтарыс бере алмаган шабуылдарыныц бiрiнен кейЫ ол шекаралык орыс екiмет орындарына: «Ендi бiз Ыргызга барамыз, ейткен бiздiц жYрегiмiзде Сiздермен достык байланыска ешкандай кара ниет жок»,-деп жазды.Будан кейiн ол «хиуалыктарга жорыкка эзiрленетiнiн,ейткенi жергiлiктi казактардыц олардан Yнемi кысым керт отырганын хабарлады».Бул орайда Жанкожа батыр Хиуага карсы кYресте езЫе кемек керсетудi сураган.1847 жылы Жанкожа саны кеп жасагымен Хиуаныц Кожанияз кала бекiнiсiн киратты, бекiнiс гарнизоныныц тас-талканын шыгарды (Шоинбаев, 1982: 48).
Х1Х гасырдыц 40-50 жылдары Хиуа хандары Сырдария мен Yстiрт казактарына Yздiксiз шабуыл жасай бастады. «1847 жылгы 20 тамызда,- деп жазады А. Макшеев, - ягни Сырда орыс бекiнiсiнiц негiзi каланганнан кейЫ бiр ай еткен соц езеннщ сол жагасында орналаскан, Райымнан 70 шакырым жогары жактагы хиуалык Жацакала бекiнiсi мацында Хиуа бегi Кожанияз жэне казак султандары, езiн хан деп атаган Жанкозы Шергазиев пен Ермухамед (Елекей) Касымов бастаган 2000 адам кYшi бар хиуалыктар тобы пайда болды. Бул топтыц бiр белiгi Сырдарияныц оц жагына етт мыцнан астам казак отбасын орнады, жиырма отбасыныц карттары мен балаларын ездерн мен бiрге алып кетД30 сэбидi суга батырып елтiрдi, езЫщ шектi руына ыкпалымен жэне хиуалыктарга ымырасыз ешпендiлiгiмен мэлiм Жанкожаныц
карауылдагы терт батырын ел^рд^ сейтт осы жYгенсiздiктерден кейЫ езеннщ сол жагындагы бекiнiсiне кайтып кеттЬ>. 1847 жылгы 23 тамызда Райым беюыанщ бастыгы Ерофеев Хиуаныц Жацакала беюыане Жанкожа басшылык еткен 200 казак жэне 700 казак жiбердi.Отряд жауды К;уандарияныц аргы жагына куып тастады, одан 3 мыц тYЙе,500 жылкы,200 бас iрi кара жэне 50 мыц кой тартып алды (^азакстан тарихы (кене заманнан бYгiнге дешн)..., 2010: 382).
Сырдарияда орыс беюнютерЫщ пайда болуына наразы хиуалыктар Райымды жэне ^азалы фортын басып алуга бiрнеше рет, 1847 жэне 1848 жылдары эрекет жасады, алайда ол сэтаз болды. Сайып келгенде олар ез шекарасына шегiнуге жэне орыс эскерлерi мен казак жастарыныц Хиуага шабуылынан кауiптенiп, онда эскери беюыстер салуга мэжбYP болды. Орыс эскерлерЫщ колдауымен Жанкожа Нурмухамедулы бастаган Сырдария казактары Хиуа баскыншыларын куып шыгып, Сырдарияныц тeменгi агыстарында орыс эскери кYштерi орныкты.
Осылайша, Ресей эюмштт Арал eцiрi мен Сыр бойындагы халыктарды бiр-бiрiне айдап салу аркылы е^рде езЫщ саяси жагдайын реттеп алды. Аймакта Ресей Yстемдiгi орнады. Алайда, Ресейдщ Арал е^рЫе Yстемдiк куруы аймакта жагдайды езгерте алмады. Капиталистiк канаушылык пен зорлык-зомбылык халык букарасыныц жагдайын жецтдетпедк Салыктыц екi есе кeбейтiлуi, коныс аударушылар мен шенеуыктердщ пайдасына казактардыц суармалы жерлерЫщ алып койылуы Ресей отаршылдыгыныц Хиуа кол шокпарларыныц отарлауынан еш артьщшылыгы жок екенiне барган сайын казак шаруаларыныц кeзiн жеткiзе тYCтi.
Ресейдщ аймактагы саясаты оныц саяси дэстYрге айналган бекiнiс салу жумыстарымен басталды. Сыр бойына бекiнiстер мен форттар салып, сол аркылы езЫщ аймактагы ыкпалын кYшейткен Ресей эюмштИ е^рге терецдеп ене тYCтi. 1855 жылы орыс экiмшiлiгi Райым беюыанщ кашыкта орналасканын ескере отырып, оны айлак ретiнде пайдалануды кeздейдi де ^азалы тармагында форт салу туралы шешiмге келедi. Бул патша эюмшттне Райымга Хиуадан тiкелей тeнетiн каутт жою Yшiн кажет едi. КейЫ патша eкiметiне оныц да сэт келiп, Хиуада коцыраттардыц кeтерiлiсi басталып, ^ожа Нияз бекiнiсiн талкандап кетедк ^ацырап калган бекiнiстi уакытында дереу басып алуды кездегенСамара жэне Орынбор генерал-губернаторы 1856 жылы 9 наурызда Коллеж Асессоры Осмоловскийге ^ожанияз беюыан алу Yшiн казактардан 50 тYЙе жинауга жэне ^уандариядан ету Yшiн кeпiр салдыртуга буйрык бередi (Енсепов, 2015: 3-4).
Нэтижеанде, кираган беюнютщ орнына орыстардыц ^азалы атты шагын гана форты салынып, оган Райым бекУандеп мекемелер мен халыкты кeшiредi. Перовск фортын баска бекiнiстермен байланыстырган патша Yкiметi Сыр бойындагы иелИн кецейту Yшiн К^кан хандыгына карай жаца жорыктар жасау максатында дайындык жумыстарына кызу кiрiседi. Алайда 1856 жылы басталган Сыр казактарыныц кетер^а бул жоспарды уакытша жYзеге асыр-май тастайды. Бул кетертютщ орыстарга кауiптi болганы соншалыкты патша эюмштИ К^кан хандыгымен арадагы байланысты жаксартуга кеп кYш жумсайды. Тiптi, Перовскще туткында отырган барлык кокандыктарды ешкандай шарт коймай босатып жiберуге мэжбYP болады. Бул кетертютщ ете каутт болганын Н.И. Добросмыслов: <^здщ басшылык Жанкожамен ерегiсiп калады да ездерЫе кауiптi жау тауып алады. ©йткеш Жанкожаньщ халык арасындагы беделiне ешюм шек келтiре алмайтын едЬ> - деп жазады (Добросмыслов, 1912: 15-20).
Патша эюмштИ барлык жаулап алынган аумактардагы сиякты, Сырдарияныц теменгi агысынада Орынбор жэне Орал бекiнiсi шектерЫде казактардыц отбасыларын кешiрiп бастады. 1848 жылы Райым бекiнiсi жанында Орынбор казактарыныц 26 отбасы турды.Коныс аударушылар саны жылдан жылга кебейе бердкКешт келушiлер ежелгi тургындар казактарды ыгыстырып шыгарып, Сырдария жагасындагы шурайлы жэне жаксы сулан-дырылатын жерлерге орналастырылды.Соныц салдарынан Сырдарияныц егiншi казактары пайдаланылмай жаткан кунарсыз жерлердi игеруге мэжбYP болды,ал кейбiреулерiне коныс аударушылар мен шенеуыктердщ кожа-лыктарында жалданып жумыс iстеуге тура келдi.Коныс аударушылар тэлiмдi диканшылыктан ерекше езгешелiгi бар суармалы егiншiлiкпен бiрiншi рет айналысты. Суармалы епнштк кыруар,кажырлы жэне Yлкен ецбек пен кол ^шЫ керек ет^Тлкен арналар мен тарамдалган суландыру жYЙелерi шаруалардыц колымен жасалды.Арналар жыл сайын женделiп отырды.Егiннiц жаксы шыгуы непзЫен суга байланысты болды.Бiрак коныс аударушылар мундай титыктатарлык дене ецбегiмен айналыскысы келмедi жэне жердегi барлык жумыстарды казак кедейлерi орындады.Олар коныстанушылардыц жер учаскелерЫде жалданып жумыс iстедi.
Райым беюша таратылганнан кейiн коныс аударушы казактар 1855 жылы № 1 фортка кештк Жаца жерде олар суландырылатын жаксы,шурайлы жерлерге орналастырылды. Бурынгысы сиякты мунда да коныс аударушылар зор артыкшылыктарды пайдаланды. Олар жергткт ецбекшiлердiц карады. Сейтiп Сырдария казактары ею жакты езгiге ушырады,оларды бiр жагынан патша Yкiметi - шенеуыктер,кепестер,коныс аударушылар,ал екiншi жагынан жергiлiктi феодалдар байлар, билер, султандар жэне баскалары карады. Ецбе^ казактар арасындагы наразылык жыл еткен сайын есе тYсiп, ол акырында 1856 жылы казактардыц ашык бой керсетуге уласты.
Кетертютщ негiзгi себебi жердiц тартып алынуы болды. В.В. Григорьев: «Казалы фортыныц тецiрегiнде казактарды егiншiлiктен оларга жосыксыз соккыга мен казактардыц ашкездiгi жирендiруде...» - деп, жазды. Будан эрi ол булай деп атап еткен: олар «казактардан егiн егуге колайлы барлык егiстiктi тартып алуга эзiр; жосыксыз соктыгу мен ашкездiгi 1856 жылы байыргы казак халкыныцкетерiлiс жасауына басты себеп болды» - дейдi (Казакстан тарихы (кене заманнан бYгiнге дешн)..., 2010: 385).
Осылайша, Ресей империясыныц аймакта жYргiзген отаршылдык саясаты елдiц тынышы мен берекесiн ке^рдк Отаршыл билiктiц енгiзген саяси-элеуметт жYЙесi букара халыктыц наразылыгын эуелде ояткан болса, ол кYн санап ^шейе тYCтi. Бурын Жанкожа Нурмухамедулы сиякты Ресей эюмштн гiнiц аймакта берк орныгуына кемектескен саяси тулгалардыц езi муны ауыздыктай алмады. Уакыт санап Ресей экiмшiлiгiнiц енгiзген жYЙесiне карсы жер-жерлерде кетерiлiстер бой кетердк Бой керсетуге патша шенеунiктерiнiц Сырдария казактарыныц Жанкожа Нурмухамедулы Султанберi жэне баскалары сиякты рулык Yстем топтарыныц кейбiр екiлдерiнiц мYДделерi мен юстИне кысым жасауысебеп болды. Мысалы, тiлмаш Ахметов ез колшок-парларыныц бiр тобын Жанкожа Нурмухамедулыныц ауылына жiберiп, одан да ез пайдасына «сыйлыктар» жинауга буйрык берген. Бiрак батыр Ресей зацы бойынша да ешбiр жагдайда мундай алым орын алмасуга тиiс екенiн мэлiмдеп, кандай да болсын алым жинауга руксат етпедi. Жанкожаныц карсы кимылына ашуланган Ахметов ауылга езi келiп, «ез буйрыктарына карсылык керсеткенi Yшiн» айыппул ендiрiп ала бастады. Акыры, Жанкожа Нурмухамедулы наразы казактардыц козгалысын езi баскармак болып уйгарды.
1856 жылдыц желтоксан айында Сырдария казактарыныц карулы кYресi басталды.Желтоксанныц ортасына карай кетерiлiсшiлер саны Yш мыц адамга дейiн жеттi. Кетертю орталыгы Хиуаныц бурынгы Жацакала беюыа болды.Орал бекiнiсiнiц бастыгы Михайлов Сырдария шебЫщ бастыгы Фитингофка купия хабарламасында «Жанкожаныц каракшылары арасында карасакалдар, Кшкене шектеулер жэне терткаралардыц бiр белт бар» деп хабарлады.Бул рулар 6лiмулы тайпасына жататын едi. ¥рыс карсацында дерлiк (1857 жылгы 9 кацтарда) кетерiлiсшiлерге шектi руыныц бiрнеше жYЗ казагы косылды (Казакстан тарихы (кене заманнан бYгiнге дейЫ)..., 2010: 388).
Кетерiлiсшiлердi будан бурын аталган Юшкене шектi руыныц iрi ру жете^а,картайган Жанкожа Нурмухамедулы батыр баскарды. Ол кетерн лiсшiлерге колдау керсету Yшiн жергiлiктi казак байларын кемекке шакырды. Казак байлары кетерiлiсшiлердi карумен, к^ммен жэне тамакпен камтамасыз етуге кемектестк Iрi байлар Султанберi, Дабыл, Кожа Баймухамед жэне баскалар оныц серiктерi болды. Бул кетерiлiске шектеулердщ гана емес, Сырдарияныц теменгi агысында коныстанган баска рулардыц да екiлдерi катысты.Кетерiлiсшiлердiц едэуiр белiгi жаяу адамдар болатын.Кетертюштер катарында жаяу казактардыц болуы кетерiлiске катысушылардыц элеуметтiк курамын сипаттайды.Олар шотпен, сойылмен, кетпенмен каруланган болатын, азын-аулак адамдарыныц гана сыйлыктары болды.
1856 жылгы желтоксанныц орта шешнде Жанкожаныц косынында 1500 кетерiлiсшi болды.Ол орта есеппен алганда 150-200 адамдык бiрнеше шагын жасак уйымдастырды, олар орыстардыц №1 Казалы форты мен Перовск фортыныц бекiнiстерiне жакын жерге орналастырылып, кутпеген жерден Сырдария шебЫе шабуыл жасады.1856 жылгы желтоксанныц аягында Казалыны кетерiлiсшiлер коршауга алды. Жагдайдыц ушыккан керген форт бастыгы 28 желтоксанда Перовскийге былай деп жетюздк «Казiргi уакытта солтYCтiк жагын коспаганда форттыц бYлiкшiл казактардыц жер-жерде шашыратылып орналастырылган каракшылары коршауга алган, олар бiздiц отрядтыц кез келген козгалысы жагдайында дала тYкпiрiне кетiп калады. Сондыктан да гарнизон жырткыштардыц беюнюке шабуылын кYтiп алуга жэне содан соц пшен тамыр алумен,форттыц элаз жактарын корганыс жагдайына келтiрумен кызу айналысып отыр». Кенеттен бурк еткен кетертю мазасыздандырган Орынбор генерал-губернаторы Перовский Сырдария шебЫщ командашысы Фитингофка кетертютщ басу Yшiн жорыкка дереу эскер жiберуге екiм бердi.
1856 жылы желтоксанда басталган Сыр казактарыныц кетер^а Ресей империясыныц отаршылдык саясатына карсы тiкелей багытталып, оны Кiшкене шекттердщ рубасшысы, батыр Жанкожа Нурмухамедулы баскарды. Бастапкы кезде Ресей бодандыгын кабылдап кейiн патша Yкiметiнiц отаршылдык саясатына карсы шыккан Жанкожа Нурмухамедулыныц бул эрекетЫе казак-хиуа катынастарын зерттеушi А.Б. Абдуалиев былай деп аныктама бередi: «Жанкожаныц орыс бодандыгына ету себебЫщ бiрi Обручевтiц казактарга жецт салык саясатын жYргiзуi болган едк Райым бекiнiсiн салу барысында ордалыктардан тутiн салыгы мен келiк ретЫде пайдаланатын тYЙеден баскадан салык алмаймын деген келiссездiц бузылуынан Жанкожа ереут бастады» (Абдуалиев, 2006: 136-138).
Жанкожа жетекштк еткен кетерiлiсшiлер Казалы фортына шабуыл жасауга мукият эзiрлендi.1857 жылдыц кацтарында кетерiлiсшiлердiц катары бес мыцга жеттi. Перовскийдiц нускауын орындай отырып, Фитингофтыц отряды 9 кацтарда жолга шыкты.Оныц курамына 300 казак, 320 жаяу эскер
юрдЮлардыц 54ч алыска ататын мылтыкпен каруланган едi, 1 зе^реп жэне 2 ракеталык станогы болатын. Кeтерiлiсшiлермен кактыгыс нак сол Арыкбалык алкасында болды. ^амыс арасында отырган казак аткыштары жазалау отрядыныц ту сыртынан ок жаудырды.
КYндiзгi сагат 2-де Фитингофтыц отряды шабуылга шыгып, коян-колтык шайкасы болды, соныц салдарынан кетертюштердщ негiзгi кYштерi жецтю тауып, олардыц ауылдары аяусыз жазаланып тоналды. Казак отрядтары тургындардыц малын тартып алды, колга тYсiрiлген iрi караныц eзi гана 20 мыцнан асты.
Кетертюштердщ жецтю табуына нашар карулангандыгы жэне ескiрген эскери себеп болды.Саны басым болганына карамастан, кетертюштердщ 5 мыцдык жасагы Фитингофтыц шагын отрядына жеце алмады. Кeтерiлiстi басуга кейбiр казак феодалдары: билер, султандар да катысты. Мэселен, Фитингоф отрядыныц курамында бiрнеше жYЗ адам жасагымен Ермухамед (Елекей) ^асымов болды.
Ол кетертют басуга мейлiнше белсене катысты.^асымов жалгыз емес едi.Кeтерiлiс басылганнан кейЫ 1857 жылы ерлiк керсеткен казак старшындары наградаларга усынылды.Би Сейiл Байкадамов жазалау экспедициясында жiгерлiлiк кeрсеткенi Yшiн алгыс алды жэне Ак ленталы кYмiс медальмен марапаттауга усынылды.¥лбебек Тайымов би кYмiс жYзiкпен марапатталды жэне т.б. (^азакстан тарихы (кене заманнан бYгiнге дейЫ)..., 2010: 389 б.).
Жацкожа бастаган кетертютщ Сырдагы Ресей билтне тeндiрген кауттщ кYштi болганын флигель адъютант Бутаковтыц 1863 жылы 14 кыр^йекте Орынбор корпусыныц командирше жазган хаты дэлелдей тYседi: «Мен мунда 1856-1857 жылдары болдым. Ол кезде е^рдеп бYкiл дала Жацкожа батырдыц басшылыгымен наразылыкка шыккан едк Сол кезде бiз эрец дегенде форттагы шаруашылыкты сактап калдык. Соныц eзiнде бYлiкшiлер жинап койган шeбiмiздi ертеп кеттi. Бiзде оларды басып тастайтын кYш жетюпедЬ> (Ибраев, 2013: 9).
Тек Перовскщен генерал Фитингоф беюнютеп эскердщ жартысын алып келт кана кeтерiлiстi баса алды. Б1здщ бакытымызга карай кокандыктар осы жагдайды сэттi пайдалана алмады. Хиуалык казактар да кeтерiлiсшiлердi рухани жагынан колдады. Кiм кепiл бола алады, сол кездеп бYлiк соцгысы деп. К^рп уакытта казактарга ыкпалы бар рубасылар iштей бiзге карсы. Жалпы алганда бул жердегi эскердщ саны кеп болганы былай турсын, тiптi аз. Сырдария шебЫщ кауiпсiздiгi тек Хиуа мен ^окандагы тэрттаздктердщ негiзiнде гана аман тур. Егерде осы хандыктарда тэртiп орнаса немесе Бухар эмiрi оларды eзiне косып алса, онда бiздi тыныш коймайды» (Ибраев, 2013: 8).
НепзЫде кeтерiлiс №1 форт мацынан коныс аударушыларга егiн еаруге жер белген бекiнiс басшысыныц эрекетЫе наразылык ретiнде басталады. 9йткенi казак отбасылары ездерЫщ егiстiк жерлерiнен айрылып, егiн салуга жарамайтын, егiндi суаруы Yшiн агын суы жок жерлерге куылды. Сондай-ак Арал е^рЫе орыстар келген кезден бастап казактар оларга тYтiн салыгын тeледi жэне баска да эр тYрлi мiндеткерлiктердi аткарды. Ягни, казактар жолдарды жендеуге, кетрлер салуга, су жYретiн арыктарды тазалауга, жергiлiктi экiмшiлiк мYшелерiн асырауга, жолсапарга шыккан шенеунiктерге каражат белуге, ю-сапармен келген кызметкерлерге YЙ беруге, оларга отын жеткiзiп беруге мiндеттi болды (Ибраев, 2013: 9).
Сонымен катар жергткт патша экiмшiлiгi бекiнiстердi салу Yшiн мыцда-ган казактарды ерказ айдап экеп, тегiн жумыска салды. Сондыктан патша еюметЫщ казактарды канауга багытталган бул iс-эрекеттерi халыкты
ашындырып, ашык тYрдегi наразылыктар мен кетертютерге уласты. Кетерiлiс бYкiл Казалы аймагын камтып, оган Yш мыцнан аса адам катысты жэне орталыгы Жацакала бекiнiсi болды. Орал беюыанщ бастыгы Михайлов Сырдария шебiнiц бастыгы Фитингофка жiберген купия мэлiметiнде «Жанкожаныц каракшылары арасында карасакалдар, кiшкене шекттер жэне терткаралардыц бiр белiгi бар», - деп, хабарлады (Ибраев, 2013: 10). Бул рулар 6лiмулы тайпасына жататын едi. ¥рыс карсацыцда кетертюштерге шектi руларынан баска кумды аудандарды мекендеген баска казак рулары косылады. Кетерiлiстi Жанкожамен бiрге Султанберi, Дабыл, Кожа Баймухамед жэне баскалар баскарды. Кетерiлiсшiлер шотпен, сойылмен, кетпенмен каруланды. Азын-аулак адамдардыц гана мылтыктары болды.
1856 жылы желтоксанныц орта шеынде Жанкожаныц жасагы алдымен казактар мекендеген «Солдатская слобода» поселкасын жойып, №1 казалы форты мен Перовск фортыныц беюнютерЫе жакын келiп орналасады да к^пеген жерден Сырдария шебiне шабуыл жасайды. 1856 жылы желтоксанныц аягында Казалыны кетерiлiсшiлер коршап алады. 28 желтоксанда форт бастыгы Перовскийге: «Казiргi уакытта солтYCтiк жагын коспаганда фортты бYлiкшiл казактардыц жер-жерде шашыратылып орналастырылган каракшылары коршауга алган, олар бiздiц эскердiц кез келген козгалысы жагдайында дала тYкпiрiне кетiп калады. Сондыктан да гарнизон жырткыштардыц бекiнiске шабуылын кутiп алуга жэне сонан соц пшен тасып алумен, форттыц элаз жактарын корганыс жагдайына келтiрумен кызу айналысып отыр» - деп, мэлiмдедi (Ибраев, 2013: 10).
Бекiнiстi коргап турган казактардыц жYзбасшысы Михайлов, елу жаяу эскер жэне 1 зецбiрегi бар орыстардыц эскерiн баскарып кетертюштерге карсы шыгады. Фортты жан-жагынан коршап алган кетерiлiсшiлер 3 казакты ел^рт, казынаныц шебiн ертеп жiбередi. Осы кезде кетертюштер майор Булатов бастаган орыс эскерлерiнiц екiншi тобымен шайкаска тYседi. Согыс кимылдары желтоксан айыныц аягына дейiн созылып, алма-кезек жецютермен еттi. Кенеттен басталган кетерiлiстi басуга Орынбор генерал-губернаторы Перовский Сырдария шебЫщ бастыгы Фитингофка буйрык бередi (Ибраев, 2013: 11).
Ал Жанкожа бастаган кетерiлiсшiлер болса, Казалы фортына шабуыл жасауга мукият эзiрленедi. 1857 жылы кацтар айында кетерiлiсшiлердiц саны бес мыцга жеттi. Перовскийдiц нускауын орындаган Фитингоф 9 кацтарда 1 зецбiрегi жэне 2 ракеталык станогы бар 300 казак пен 320 жаяу эскердi бастап жолга шыгады. Кетертюштермен кактыгыс сол кYнi Казалыга жакын жердеп Арыкбалык алкабында етедi. Камыс арасында жасырынган казак мергендерi орыс эскерЫщ ту сыртына ок жаудырып, алты адамын жаралайды. Шайкастыц шешушi кезецiнде кетерiлiсшiлер шабуылга шыгады. Бiрак зецбiрек пен мылтыктардан атылган октардыц астында калган кетерiлiсшiлер ауыр шыгынга ушырап, кейiн карай кашуга мэжбYр болады. Ауыр жараланган Жацкожаныц езЫ кетерiлiсшiлер октыц астынан эрец аман алып шыгады.
Жецiлiс тапкан кетерiлiсшiлердi патша эскерлерi аяусыз жазалап, ауылдарын тонап, 212 YЙiн ертейдi. Колга тYсiрiлген iрi караныц езi гана 20 мыцнан асты. Сырдария казактарыныц кетерiлiсiнiц кайталануынан корыккан патша 1858 жылы бYлiкке катыскан казактарга кешiрiм беретiн жарлык шыгарады. Бул жарлык кетертю каркынын бэсендеткенiмен кетерiлiсшiлердiц козгалысын баса алмады. Керiсiнше кетерiлiсшiлер 1860 жылы султан Бер^ Жанкожа, оныц улы Итжемес, немерелерi Жанкулы мен Жанмырза орыс билiгiне карсы эрекеттерЫ жалгастырган. А.А. Катенин 1860 жылы наурыздагы
эскери министрге жазган хатында Жацадария мацында старшина Елекей Касымовтыц басшылыгындагы эскер 1860 жылдыц кысында Жанкожа жасактарынан талкандалганын кeрсетедi.
Жогарыда аталган казак старшындарыныц кандай жагымсыз рел аткарганын тYCiну киын емес.Олар Сырдарияныц тeменгi агысындагы жер жагдайын жэне кетертюштердщ мiнез-кулкын жаксы бiлетiн. Патша шенеу-нiктерi Yшiн мундай кемек бага жетюаз болатын.кейбiр жергiлiктi адамдардыц керсеткен карсылыгына карамастан, Жанкожа батыр отаршыл билiктiц эрекеттерiне барынша ^реап, ол eзiнiц тYрлi амаолдарын жYзеге асырып Yлгередi.Бул туралы, Орынборда статистикалык кызметте болган ресейлiк шендi еюлдщ, казак когамын зерттеушi Л. Мейердщ есептерiнде айкын кeрiнедi. Оныц жазбалары Жанкожа батырдыц жэне сол кездеп казак тарихымен айналысушы галымдардыц ецбектерЫе аркау болды. Ол туралы алгашкылардыц бiрi болып калам тарткан казак тарихшысы Т.Ж. Шойынбаев жэне баскалар болып, Жанкожа кeтерiлiсi кецестiк кезецде де eзектi такырып болганын ацгару киын емес.
Жанкожаныц Ресей билИне карсы кYресте батырдыц eзiмен болган сенiмдi серiктестерi туралы айта кеткен жен. К^рп кезде Ресей билтне карсы кeтерiлiстердегi казак батырларыныц ерлктерЫ зерттеу eзектi болып отыргандыктан, оган терец токталган орынды болып табылады. Атап айтканда Жанкожаныц серiктерi непзЫен Кiшi жYЗ казак руларынан шыккан батырлар болып, олардыц арасында Дэрменкул Эбзеков, Дабыл Бекшин, Аманкожа Элменев, Аймухаммед Мусылманов сынды кeтерiлiсшiлердiц ецбектерЫ атауга болады (Шоинбаев, 1949: 5-8).
Кетертю талкандалганнан кейiн Сырдариядагы ею жакты отаршылдык езгi бурынгысынан да ^шейе тYCтi. Сырдария бекiнiсiнiц билИндеп аумакта жазалау отрядтары кимыл жасады. Казактыц кептеген султандары, стар-шындары, билерi патша eкiметiне кызметке кешт, шекаралык бастыктардыц пэрменiн кулаккестi орындаушылары, Сырдарияныц тeменгi агысында патшалык отаршылдык саясаттыц насихаттаушылары болды. Арал eцiрi казактарыныц кeтерiлiсi шагын халыктык бой керсету болды. Оган эр тYрлi оларга жататын казактардыц едэуiр белИ катысты. Кeтерiлiсшiлер арасында Кiшкене шект руларына жататын басым болды. Кетертют прогресшiл деп санау лазым,eйткенi ол отаршылдык езпге карай багытталды.
Кейбiр жергiлiктi рулык Yстем топка CYЙене отырып, шекаралык eкiмет кeтерiлiстiц калган мYшелерiн аяусыз кырып-жойды.Эскерлер казак ауылдарын мейiрiмсiздiкпен талап тонады. Жекелеген казак отрядтарын ауылдарды аралап жYрiп, тургындардыц малын тартып алды. Казактар арасында аштык басталып, кептеген адамдар каза тапты.1860 жылы «мен, - деп жазды Л. Мейер, - Жацадарияныц бYкiл аумагында малдыц тYгел дерлк кырылганына, адамдардыц орыс форттары мацында элдебiр азык боларлык талдау iздеп жYргенiне кез жеткiзген жагдайым болды. Тонауга ушыраган бейбактардыц баска бiр бeлiгi Хиуага ауып кетп» (Мейер, 1865: 72).
Патша эюмштт Сыр казактарыныц азаттык кeтерiлiсiнiц басшысы эрi рухани жетекшiсi Жацкожа Нурмухамедулын жою Yшiн арнаулы жазалау отрядын жiбердi. Бул отряд 1860 жылы Жанкара кeлiне жакын жердегi Кызылкумда орналаскан Жацкожа ауылын кенеттен коршап алып, сол жерде 80 жастагы Жацкожа батырды мерт кылды. Батырдыц eмiрден етер кездегi соцгы сэтiн Л. Мейер былай деп суреттейдi: «Карт батыр ок eтпейтiн сауытын кит, кару-жарагын асынып, YЙiнен шыгып Yлгердi. Бiрак аты жок екен. Ажалымныц жеткен жерi осы екен деп, ол бiр тeмпешiктiц Yстiне аспай-саспай
шыгып алды да, ез иманын езi YЙiрiп, дуга оки бастады... зулаган октар... кепке дейiн оныц сауытынан етпей, тайкып ушып, керi тYCiп жатты. Акырында бiр ок оныц мойнына дэл тиiп, карт батырдыц емiрiн киып кеттi» (Мейер, 1865: 73).
Орыс эскерлерi Жанкожа батырдыц ауылын жэне онымен iргелес жаткан ауылдардыц бэрiн дерлiк тонап 130 тYЙе, 115 жылкы, 216 сиыр жэне 2234 койын айдап экеттк Кетерiлiс 1862 жылы 8 акпанда №1 форттыц мацына Жанкожаныц немере iнiсi Жанмырза Акмурзин келт, патша экiмшiлiгiне ез еркiмен бертгеннен кейiн гана токтайды. Патшалык Ресей Хиуа хандыгындагы казактарды езара кыркыстырып, Жанкожа бастаган кетерiлiстi талкандаган соц езЫщ отаршылдык жоспарын одан эрi жузеге асыруга кiрiседi (Казакстан тарихы (кене заманнан бYгiнге дейЫ)..., 2010: 390).
Патшалык Ресей Хиуа хандыгындагы казактарды езара кыркыстырып, Жанкожа бастаган кетертют талкандаган соц езiнiц отаршылдык жоспарын одан эрi жYзеге асыруга кiрiседi. Орынбор багыты бойынша патша еюмет Сырдыц теменгi агысын толык жаулап алуды аяктауга кiрiседi де Ташкент билеушiсi Кушбекке: «Егер сендер Ресеймен бейб^штк карым-катынаста болгыларыц келсе Акмеш^ пен ТYркiстан аралыгындагы беюнютер еш карсылыксыз берiлуi тиiс», - деп шарт кояды (Оцалыскызы, 2014: 5). Патша еюметЫщ койган шартын ташкенттiктер жауапсыз калдырады.
Кетерiлiс жецтген соц, шегiнген Жанкожа жасактары те^ректен одактастар табу эрекетiнен тYк ендiре алмады. Алайда бул согыстарга катыскан карапайым тургындар шектен тыс жауыздыктарды кердi. Малынан тiгерге туяк калдырмай сыпырып экеттi, адам айткысыз айуандыктар бейбiт адамдарга жасалды. Кетерiлiс жецтю тапканнан кейiн Жанкожа саткындык жасаган рубасылары мен елагаларына ренжiп, Даукара жакка, одан Бухар хандыгы жерЫдеп Ерлер тауына жалгыз кетiп калады. Казактардыц Жанкожа Нурмухамедулы колбасшылык еткен кетер^а осындай киын жагдаймен аякталды.
Жанкожаныц ерлiгi мен халык Yшiн аткарган кызметi туралы тарихи деректермен катар ел аузында сакталган жыр-дастандар да аз емес. Жанкожа батыр жайында 10-нан (12 мыц жол) аса тарихи жыр-дастан шыгарылып, ел арасынакец тараган. Солардыц арасында Мусабай, Нурмагамбет, Лукпан, Жекей, Карман, Нурсултан, 1зжан, Орныкбай сынды акын-жыраулардыц туындыларын ерекше атауга болады. Мэселен, Мусабай жыраунускасын Казалы бекiнiсiнде кызмет аткарган орыс офицерi И.Аничков оныц ез аузынан жазып алып, жариялады. 1894 жылы осы зерттеушшщ «Казак батыры Жанкожа Нурмухамедулы» атты тарихиочеркi жарык кергенi баршага мэлiм. Жанкожа жайындагы тарихи жырды Н. Веселовскийден берi карай С. Сейфуллин, Т. Шонанулы, С. Муканов, 9. Коцыратбаев, Б. Шалабаев, Н. Терекулов, С. Садырбаев, Ж. Тiлепов, Б. ЖYсiпов, тагы баска fалым-эдебиетшiлер зерттедi (Оцалыскызы, 2014: 6).
Жанкожа батыр туралы тарихи жырларда сол замандагы халыктыц басынан кешкен тYрлiкиыншылыктар, Хиуа, Коканныц залым бектерiнiц елге салган ауыр салыгы, зорлык-зомбылыгы, орыс отаршылдарыныц суганактыгы, сонымен бiрге сырткы жауга сатылып, оларды ел iшiне енгiзiп, ез елЫ душпанга талаткан опасыз жандар мен осы зобалац, штей iрiген топалацга тойтарыс берiп,елдiц ецсесiн тiктеген ерлер мен билердщ кажырлы кYресi терец суреттеледк Жаулардыц курганканды какпанын басып, шыркы бузылганымен, ел басына булт YЙiрiлген шыргалац шакта бiр тудыцастына, бiр батырдыц касына жиналып, тез арада береке^рлкке келiп, сол аркылы дацкты
жецюкежеткен ел татулыгы мен кайсар рухыныц KepiHici жырда шынайы сомдалады.
Белгiлi когам кайpаткеpi М. Тынышбаевтыц: «Жанкожа Yш жYЗдiц ец атакты батыр-билерЫщ 6ipiHeH саналады. Ол казак тэуелаздИ Yшiн KYpecKep pетiнде орысты да, хиуалыктарды да, кокандыктарды да, TinTi хандардыц e3iH де мойындаган жок» деген мiнездемеci де жогарыдагы пiкipiмiздi айгактай TYcедi (Бабалар ce3i..., 2010: 6 б.). Сол сиякты, мундай пiкipлеp мен тужырымдар ^ipri кезге дейiн жасалып келедi. 2014 жылы Жанкожа батырдыц батырлыгы мен ерлИн улыктау максатында оныц 240 жылдыц республика кeлемiнлде атап еттдк Осыныц негiзiнде осы кезге дешн батырдыц тарихына катысты жинакталдган гылыми ецбектер, эдеби шыгармалар мен журналистикалык iзденicтеpдiц бэpi жинакталып кiтап болып басылды. Бул дегенiмiз, казак батырыныц, еpлiгiн болашак урпакка сНру жолындагы мацызды кадамдардыц бipi деп санаймыз (Жанкожа батыр., 2014: 4-7).
Корытынды. Жогарыда айтылгандардыц негiзiнде келеci корытындылар шыгардьщ:
- казак тарихында ез атымен калган батыр, ез заманыныц тарландарыныц бipi саналган Жанкожа Нурмухамедулыныц Сырдария мен Арал e^p^H казактарыныц бостандыгы жолындагы кYpеci тарихта eзiнiц eшпеc iзiн калдырды. Жанкожаныц алгашкыда Ресейдщ жеpгiлiктi жеpдегi кYштеpiн пайдалана отырып, хиуалыктар мен кокандыктар тарапынан болган саяси кысымга карсы шыгуы оныц халыкаралык саясатпен де айналысканын кepcетедi. Эуелде орта азиялык хандыктардыц саяси кысымынан кутылып, одан соц орыс отаршылдыгыныц кимылдарына тоскауыл болуга тырыскан Жанкожа Нурмухамедулыныц отанcYЙгiштiк пен ерен ерлктщ Yлкен Yлгici болып табылады. ©з заманыныц Кенесары ^асымулы, Есет Кeтiбаpулы жэне казактан шыккан eзге де батырлармен кYш бipiктipiп, eз душпанына карсы кYpеcкен Жанкожа Нурмухамедулы казак бipлiгiнiц басты символына айналды;
- Жанкожа батыр алгашкыда pеcейлiк экiмшiлiкке кызмет еткенiмен, ол бipiншi кезекке eз халкы мен ултыныц мYДдеciн койды. Аймактагы халыктар мен елдердщ бейбiт eмip CYPуiне жагдай жасады. Ол Ресей жагына eткен казак шенеунктерЫщ эpекеттеpiн сынап, осыныц негiзiнде Ресей экiмшiлiгiнде Жанкожага деген теpic кeзкаpаc калыптасты. Патша билiгi eзге де кeтеpiлicшiлеpге жасалганы сиякты Жанкожа бастаган кeтеpiлicтi де аяусыз жаныштагысы келдi. Жанкожа батырдыц аймакта Ресей экiмшiлiгiне карсы ^реанщ аякталуына жэне оныц жецтуЫе когамда орын алган саткындык пен ауызбipлiктiц болмауы себеп болды.
Алгыс айту. Осы макала «¥лы даланыц улы еамдерЬ> жобасы Yшiн eзектендipу, гылыми тургыдан тацдау жэне акпараттык камтамасыз ету бойынша талдамалык зерттеу жасау» жобасы аясында жазылды.
Эдебиеттер Ti3iMi/ Список литературы
1. Abdualiyev, 2006 - Abdualiyev A.B. K probleme kharakteristiki politicheskoy deyatelnosti Zhankhozhi Nurmukhamedova na primere kazakhsko-khivinskikh vzaimootnosheny [On the problem of characterizing the political activities of Zhankhody Nurmukhamedov as an example of Kazakh-Khiva relations] // Vestnik KazNU.Seriya istoricheskaya. 2006. №1. S.136-139. [in Rus.]
2. Anichkov, 1991 - Anichkov I. V. Kazak batyry Zhankozha Nurmukhameduly: (Ak patsha askerinin Syr boyyndagy a^ash^ kadamy turaly tarikhi ocherk) / I.V.Anichkov. [Kazakh batyr Zhankozha Nurmukhameduly: a historical outline of the first steps of the tsarist army on the Syr Darya]. Almaty: Terme, 1991. 31 b. [in Kaz.]
3. Babalar sozi..., 2010 - Babalar sozi: Zhuztomdyk. [The wisdom of the ancestors. One hundred volumes]. Astana: Foliant, 2010. T. 62: Tarikhi zhyrlar. 376 b. [in Kaz.]
4. Vyatkin, 1941 - Vyatkin M. Ocherki po istorii Kazakhskoy SSR. [Essays on the history of the Kazakh SSR]. L.: Gospolitizdat, 1941. 368 s. [in Rus.]
5. Dobrosmyslov, 1912 - Dobrosmyslov A.I. Goroda Syr-Darinskoy oblasti. [Cities of the Syr-Darya region]. Kazalinsk, Perovsk, Turkestan, Auliye-Ata, Chimkent. Tashkent, 1912. 114 s. [in Rus.]
6. Yensepov, 2015 - Yensepov B. Patshalyk Reseydin Syr boyyn zhaulauynyn tarikhi akikaty. [Historical truth about the conquest of tsarist Russia by the Syr-Darya region]. 29 Kantar 2015. [Jelektronnyi resurs] / URL: https://e-history.kz/kz/. (Data obrashhenija: 28.10.2019)
7. Karimkhan, 2016 - Karimkhan Z. Ysh patshaly^pen sogys. Zhankozha batyr. 17 Kazan 2016 //e-history.kz/kz/publications/view/2319. [in Kaz.]
8. Zhankozha Nurmukhameduly..., 2014 - Zhankozha Nurmukhameduly. Zertteuler men makalalar [Zhankozha Nurmukhameduly. Research and articles] / Kurastyrgan M. Kanaz. Almaty: 2014. 572 b. [in Kaz.].
9. Ibrayev, 2013 - Ibrayev U. S. ReseydiT Syr boyyn zhaulap aluy. [The conquest by Russia of the Syr-Darya region]. 03 Kyrkuyek 2013.. [Jelektronnyi resurs] / uRL: https://e-history.kz/kz/contents/view/1117 (Data obrashhenija: 28.10.2019). [in Kaz.]
10. Karenov, 2015 - Karenov R. S. Kenesary Kasymuly baskargan ult-azattyk kozgalysyna katyskan atakty kazak batyrlary [Famous Kazakh warriors who participated in the national liberation movement under the leadership of Kenesary Kasymuly] // Karagandy universitetini^ Khabarshysy. «Filologiya» seriyasy. 2015. № 1(77). 66-78 bb. [in Kaz.]
11. Karimkhan, 2016 - Karimkhan Z. Ysh patshalykpen sogys. Zhankozha batyr. [War with three empires. Zhankozha batyr.]. 17 Kazan 2016 [Электронный ресурс] / URL: //e-history.kz/kz/publications/view/2319 (Дата обращения: 28.10.2019). [in Kaz.]
12. Kurmanalin, 2019 - Kurmanalin S. B. Problemy preyemstvennosti natsionalno-osvoboditelnykh dvizheny kazakhskogo naroda (XIX v.) [The problems of continuity of the national liberation movements of the Kazakh people (XIX century)]. // Otan tarikhy. 2019. № 2 (86). 128-140 b. [in Russ.]
13. Kazakstan..., 2010 Kazakstan tarikhy (kone zamannan buginge deyin). Bes tomdy^. 3 tom. [History of Kazakhstan (from ancient times to today). In five volumes. Volume 3]. Almaty: Atamura. 2010. 766 b. [in Kaz.]
14. Kazakstan tarikhy., 2006 - Kazakstan tarikhy. Entsiklopediyalyk anyktamalyk. [History of Kazakhstan. Encyclopedic Reference]. Almaty: «Aruna Ltd» 2006. 768 b. [in Kaz.]
15. Meyer, 1865 - Meyer L. Materialy dlya geografii i statistiki Rossii, sobrannye ofitserami Generalnogo shtaba. Kirgizskaya step Orenburgskogo vedomstva. [Materials for geography and statistics of Russia, collected by officers of the General Staff. Kyrgyz steppe of the Orenburg department]. SPb.: Tip. E. Veymara i F. Persona, 1865. 414 s. [in Rus.]
16. Mukhatov, 2019 - Mukhatova O. Kazak dalasyndagy ult-azattyk ^ozgalystar tarikhynyn zerttelui [Study of the history of the national liberation movement in the Kazakh steppe]. // Otan tarikhy. 2019. № 3 (87). 520 b. [in Kaz.]
17. Nasenov, 2014 - Nasenov B. Zhankozha batyr. [Zhankozha batyr]. Almaty; Novosibirsk, 2014. 647 b. [in Kaz.]
18. Onalyskyzy, 2014 - Onalyskyzy G. Yel ^organy [Defender of the people]. // Ortalyk Kazakstan, 2014. 21 mausym. 115-116 b. [in Kaz.]
19. Ospanov, 1992 - Ospanov A. Zhankozha batyr: anyz ben akikat [Zhankozha batyr: truth and fiction]. Almaty: Gylym, 1992. 272 b. [in Kaz.]
20. Shoinbayev, 1949 - ShoinbayevbT. Zh. Vosstaniye Syr-Daryinskikh kazakhov pod rukovodstvam batyra Dzhankhozhi Nurmukhameda (1856-1857). [The uprising of the Syr Darya Kazakhs under the leadership of the batyr Dzhankhozha Nurmukhamed (1856-1857)]. Alma-Ata Izdatelstvo Akademii nauk Kazakhskoy SSR, 1949. 107 s. [in Rus.]
21. Shoinbayev T. Zh. Dobrovolnoye vkhozhdeniye kazakhskikh zemel v sostav Rossii. [Voluntary entry of Kazakh lands into Russia]. Alma-Ata, 1982. 201 s. [in Rus.]
References
Abdualiyev, 2006 - Abdualiyev A.B. K probleme kharakteristiki politicheskoy deyatelnosti Zhankhozhi Nurmukhamedova na primere kazakhsko-khivinskikh vzaimootnosheny [On the problem of characterizing the political activities of Zhankhody Nurmukhamedov as an example of Kazakh-Khiva relations] // Vestnik KazNU.Seriya istoricheskaya. 2006. №1. S.136-139. [in Rus.] Anichkov, 1991 - Anichkov I.V. Kazak batyry Zhankozha Nurmukhameduly: (Ak patsha askerinin Syr boyyndagy algash^y kadamy turaly tarikhi ocherk) / I.V. Anichkov. [Kazakh batyr Zhankozha Nurmukhameduly: a historical outline of the first steps of the tsarist army on the Syr Darya]. Almaty: Terme, 1991. 31 b. [in Kaz.] Babalar sozi..., 2010 - Babalar sozi: Zhuztomdyk. [The wisdom of the ancestors. One hundred
volumes]. Astana: Foliant, 2010. T. 62: Tarikhi zhyrlar. 376 b. [in Kaz.] Vyatkin, 1941 - Vyatkin M. Ocherki po istorii Kazakhskoy SSR. [Essays on the history of the Kazakh SSR]. L.: Gospolitizdat, 1941. 368 s. [in Rus.]
Dobrosmyslov, 1912 - Dobrosmyslov A.I. Goroda Syr-Darinskoy oblasti. [Cities of the Syr-Darya
region]. Kazalinsk, Perovsk, Turkestan, Auliye-Ata, Chimkent. Tashkent, 1912. 114 s. [in Russ.] Yensepov, 2015 - Yensepov B. Patshalyk Reseydin Syr boyyn zhaulauynyn tarikhi akikaty. [Historical truth about the conquest of tsarist Russia by the Syr-Darya region]. 29 Kantar 2015. [Jelektronnyi resurs] / URL: https://e-history.kz/kz/. (Data obrashhenija: 28.10.2019) Karimkhan Z. Ysh patshaly!pen sogys. Zhankozha batyr. 17 Kazan 2016 //e-history.kz/kz/
publications/view/2319. [in Kaz.] Zhankozha Nurmukhameduly..., 2014 - Zhankozha Nurmukhameduly. Zertteuler men makalalar [Zhankozha Nurmukhameduly. Research and articles] / Kurastyrgan M. Kanaz. Almaty: 2014. 572 b. [in Kaz.]
Ibrayev, 2013 - Ibrayev U. S. Reseydii Syr boyyn zhaulap aluy. [The conquest by Russia of the Syr-Darya region]. 03 Kyrkuyek 2013.. [Jelektronnyi resurs] / URL: https://e-history.kz/kz/contents/ view/1117 (Data obrashhenija: 28.10.2019). [in Kaz.] Karenov, 2015 - Karenov R.S. Kenesary Kasymuly baskargan ult-azattyk kozgalysyna katyskan atakty kazak batyrlary [Famous Kazakh warriors who participated in the national liberation movement under the leadership of Kenesary Kasymuly] // Karagandy universitetinin Khabarshysy. «Filologiya» seriyasy. 2015. № 1(77). 66-78 bb. [in Kaz.] Karimkhan, 2016 - Karimkhan Z. Ysh patshalykpen sogys. Zhan^zha batyr. [War with three empires. Zhan^zha batyr.]. 17 Kazan 2016 [Электронный ресурс] / URL: //e-history.kz/kz/ publications/view/2319 (Дата обращения: 28.10.2019). [in Kaz.] Kurmanalin, 2019 - Kurmanalin S.B. Problemy preyemstvennosti natsionalno-osvoboditelnykh dvizheny kazakhskogo naroda (XIX v.) [The problems of continuity of the national liberation movements of the Kazakh people (XIX century)]. // Otan tarikhy. 2019. № 2 (86). 128-140 b. [in Rus.] Kazakstan..., 2010 Kazakstan tarikhy (kone zamannan buginge deyin). Bes bindy!. 3 tom. [History of Kazakhstan (from ancient times to today). In five volumes. Volume 3]. Almaty: Atamura. 2010. 766 b. [in Kaz.]
Kazakstan tarikhy., 2006 - Kazakstan tarikhy. Entsiklopediyalyk anyktamalyk. [History of Kazakhstan.
Encyclopedic Reference]. Almaty: «Aruna Ltd» 2006. 768 b. [in Kaz.] Meyer, 1865 - Meyer L. Materialy dlya geografii i statistiki Rossii, sobrannye ofitserami Generalnogo shtaba. Kirgizskaya step Orenburgskogo vedomstva. [Materials for geography and statistics of Russia, collected by officers of the General Staff. Kyrgyz steppe of the Orenburg department]. SPb.: Tip. E. Veymara i F. Persona, 1865. 414 s. [in Rus.] Mukhatov, 2019 - Mukhatova O. Kazak dalasyndagy ult-azattyk ^zgalystar tarikhynyn zerttelui [Study of the history of the national liberation movement in the Kazakh steppe]. // Otan tarikhy. 2019. № 3 (87). 5-20 b. [in Kaz.] Nasenov, 2014 - Nasenov B. Zhankozha batyr. [Zhankozha batyr]. Almaty; Novosibirsk, 2014. 647 b. [in Kaz.]
Onalyskyzy, 2014 - Onalyskyzy G. Yel ^rgany [Defender of the people]. // Ortalyk Kazakstan, 2014. 21
mausym. 115-116 b. [in Kaz.] Ospanov, 1992 - Ospanov A. Zhankozha batyr: аnyz ben akikat [Zhankozha batyr: truth and fiction]. Almaty: Gylym, 1992. 272 b. [in Kaz.]
