CC BY
30НАУЧНЫЕ СТАТЬИ
Гидрометеорология и экология № 3 2018
эеж 8.81.11.119
И. Бекзатцызы 1
САРЫАРЦА ТОПОНИМИКАЛЬЩ ЖYЙЕСIНДЕГI ГИДРОНИМДЕРДЩ ЦАЛЫПТАСУЫ
Ту^^н^^ свздер. география, тарих, лингвистика, топонимика, топоним, гидроним, географиялыц атаулар, индикатор-термин, семантика, езен, кел
Мацала Цазацстанныц б1рден-б1р тарихи аймагы Сарыарца вщргтц гидронимдер1не арналган. Мацалада топонимика гылымыныц зацдылыцтары, оныц басца география, тарих, лингвистика сияцты гылым салаларъмен байланысы жэне Сарыарцаныц топонимикалыц жуйестц ерекшелттер! царастырыглады. Сондай-ац, аумацтагы взен-квл атауларыныц цалыптасу кезецдер1 мен олардыц шыгу тег1 туралы айтылады. Су нысандарын номинациялауда цолданыглатын индикатор-терминдер мен олардыц гидрографиялыц атаулардыц цалыптасуында алатын орнына ерекше назар аударылды. Зерттеу нэтижеанде аумац гидронимдертц квпштгг цазац тттц нег1зтде цалыптасцан болса, кейб1р1 квне ттдш цабаттарга жататындыгы аныцталды. Сарыарца гидронимдерт зерттеу вцгрЫц квне тарихы, географиялыц ерекшелжтер1 туралы мол ацпарат алып, ерте кезецдердег1 халыцтардыц мэдениет1, эдет г/рпы мен т/рмыс-салты жвтнде тарихи этнографиялыц мэл!меттермен танысуга мумктдж беред1. Мацаланы жазу барысында далалыц этнографиялыц экспедиция материалдары да пайдаланылды.
Географияльщ атаулардьщ шыгу тегш жэне магынасын аныцтаумен айналысатын топонимика багыты тарих, география, лингвистика сияцты iрi гылым салаларын байланыстырады. Топонимикада лингвистика гылымы топонимдерге ллдш талдау жасау арцылы олардыц этимологиясы мен семантикасын аныцтауда аса жогары мацызга ие. Сондай-ац, географиялыц атауларда эртYрлi дэуiрдiц тарихи оцигалары жэне тарихи т^лгаларыныц есiмдерi сацталып цалган. Атаулар халыц емiрiндегi тYрлi оцигаларга жэне оныц жергiлiктi халыцтыц тiлiне эсер етуiне байланысты езгерюке ^шырап жатады. Сондыцтан географиялыц атауларды тарихсыз зерттеу мYмкiн емес.
1 КР ¥лттыц музейi, Астана к., Казацстан 160
Топонимдер габшесе ayмaкгьщ геогрaфияльщ ерекшелiктерiне, тaбиFaтынa, лaндшaфтынa бaйлaнысты rçойылaды. ОлaрFa rçapan осы ayмaкra ^ц^й eсiмдiктер etin, ^ц^й жaн-жaнyaрлaрдыц мекендегенiн де arçFapyFa болaды. Олaй болсa, топонимикaньщ геогрaфия Fылымымен тыFыз бaйлaнысты екенiн де aïïra кеткен жeн. Б^л aтayлaрды беретiн хaдьщ. Ешбiр хaдьщ eзен-кeлiн, тay-тaсын себепсiз aтaмaFaн. Ал, сол жердi мекендеген хaдьщтьщ т^рмысы мен мэдениетш бiлмей, ол aтayлaрдьщ дa мэнiн тYсiнy ^mrnra соFaтыны amirç. Ka3arç топонимиясындa кeшпелi eмiр сaлтымен бaйлaнысты aтayлaр кeп кездеседi. Жер-су aтayлaрындa кeрiнiс тaпrçaн хaлrçыньщ ежелгi сaдт-дэстYрi мен шaрyaшыльщ эрекеттерш зерттеy Yшiн этногрaфия Fылымынa CYЙенyге тyрa келедi. Осылaйшa бiрнеше Fылым сaдaдaрыньщ бaсын бiрiктiретiн топонимикa ere кYрделi жэне хaдьщтьщ тaрихын, тшн, мэдениетiн, тiптi, территориясын сa^тayдa aсa мaцызды Fылым сaдaсы болып тaбылaды.
Топонимиганыч кYрделi де iрi сaлaсыньщ бiрi Fылыми тiлде гидронимия деп aтaлaды. Грек тiлiнен ayдaрFaндa «hydros» - су, «опута» -aтay дегендi бiлдiредi. Ягни, кез-келген су ^^ныны^ яFни тещз, eзен, гал, к¥ды^, су rçоймaсыньщ aтayын гидронимдер деп aтaйды. Кeпшiлiк aтayлaр су нысaндaрыньщ eзiндiк ерекшелiктерiне, ягни тYр-тYсiне, суыныц дэмiне, aйнaлaсындaFы eсiмдiк пен жaнyaрлaр дYниесiне, геогрaфияльщ орнынa т.б. гаптеген белгiлерiне бaйлaнысты aтaлaды.
Зерттеудщ негiзгi нысaны болып Сaрыaрrça aймaFындaFы eзен-кeл aтayлaрыньщ rçaдыптaсyы мен дaмyыньщ тaрихи-геогрaфияльщ негiздерi rçaрaстырылып отыр.
Kaзarçстaнныц ^лaн-Faйыр жерiн aдып жaтrçaн Сaрыaрrça e^i iрiлi-^a^ibi кeлдер мен eзендерге, олaрдыц сaй-сaлaлaрынa eте бaй. А. Сейдiмбековтыц e3Í Сaрыaрrça aтayыныц б¥лaйшa aтaлyын «Сaрыaрrçaньщ aдып сyaйрыFы екенiн, aFын су aтayлы сол ^оянжон дeцестщ ^ос rçaптaлынaн тeгiле aFaтынын кeремiз. М^цдай бaйтarç жонды Ар^ демеске болмaйтын дa сеюлдь Бaсrçaшa aтay кeкейге ^^amb^a^ ^Щ-лге орньщпaйтындaй», - деп пaйымдaFaн болaтын. Алып жонныц eзендерi екi жaвдa aFaды. СолтYCтiк ^т^пышн тeгiле aвдaн Шар, Шагаи, Ащысу, TyHdiK, Жарлы, Талды, Oлецmi, Шiдертi, Crnemi, Ест, Н/ра, К/лаивтпес, Терicaщaи сия^ты aрнaлы eзендер мaцдaйын солтYCтiкке rçaрaтrçaн [6]. Б^л eзен aттaрыньщ кeпшiлiгi am тiлiмiздегi мaFынaсы aйrçын, жaлпыFa тYсiнiктi сeздерден rçойылFaн болсa, кейбiрi гане тiлдiк rçaбaттaрFa тэн. Мэселен, бaстayын СaрыaрrçaдaFы Нияз тayыныц етегiнен aлып, Ертiс eзенiне ^^ятын Есiл eзенi aтayыньщ тeркiнi мен мэн-мaFынaсы тyрaлы тYрлi пiкiрлер мен болжaмдaр бaр. А. Эбдiрaхмaнов б^л aтayдыц
шь^у тeркiнiн кeне тYркi тiлiндегi, атап айщанда, КYлтегiнге rçойылFан ескерткiштегi Йашыл угуз атауымен тYбiрлес деп болжайды. «Eсiл атауыныц фонетикальщ eзгерiске тYсiп, ^алыптасуы тeмендегiдей тYрде болFан: Йашыл // йасыл > йешiл // йесш > Eсiл. Сeйтiп, бул - жасыл (eзен) деген маFынаны беретiн кeне тYркi сeзi. Кейбiр тYркi тiлдерiнде йашыл, йешы сeзi осы кYнi де кездеседi». Ал, Т. Жанузацтыц пiкiрiнше, цурамында ыл, ш, ел формалары бар - Ойыл, Киыл, К^ыл, Eмiл, Елек, 1ле сия^ты гидронимдiк атаулар ^не замандардан келе жат^ан топонимдер. Олардыц курамдарыц^ы аталмыш морфемалары эуел баста, орал-алтай тiл бiрлестiгi кезiнде, <шзен, су» маFынасындаFы дербес сeздер болFандыFын дэлелдеп отыр. Fалым Eсiл атауыныц бiрiншi сыцарындаFы ее сeзiн ^не тYркi тiлiндегi jasi «дала», jazi «тегiс, жазьщ», eзбек тiлiндегi яш «жазьщ», тYркiмен, эзiрбайжан тiлдерiндегi язи, язын «дала», «жазьщ» сeздерi Fасырлар бойы айтыла келе тiлiмiзде ее тулFасында ^атты дыбыстьщ eзгерiске тYCсе, екiншi курамдаFы оныц -ыл, -ы, -ел сыцарларын морфема деп ^арамай, «ылFал», «саз», «су» мэнiндегi гане сeз ретiнде ^абылдап, Есш «кец дала, жазьщ жердегi суы мол, Yлкен eзен» деген маFынада rçойылFан атау деген тощака келедi [3].
Махмуд KашFаридыц сeздiгiнде «есiл» жэне «ешш» деген сeздер кездеседi. Бiрiншiсi «суы аз» дегендi бiлдiрсе, екшшю «узын» деген маFынаны бiлдiредi. Ею мэндi де Eсiлге ^атысты rçолданyFа болады, егер бiрiншi маFынада eзеннiц кейбiр жерлерiнде суыныц аздыFы туралы айтса, екiншi маFынада eзеннiц узындь^ын бiлдiредi.
ЖоFарыда аталFан eзендермен бастауы бiр, шывдан жерi орта^ Аягвз, Бацанас, Тоцырауын, Былцылдац, Kaрamaл, Каршыгалы, Жщшке, Жзмшi, Moйынmы, Сарысу, Caphi^^ip, Kapa^^ip сия^ты жылFасы мол, суы тущы eзендер кереFар баFытта, ощуспкке ^арай жамырай аFып жатыр [б]. Аятз атауыныц шыFy тeркiнi туралы Fалымдар пiкiрлерi эр удай. С. Нур^анов пен Е. Крйшыбаев сынды Fалымдар «Ай - тайпа аты, гвз (гYЗ, YГYз) - eзен мэнiндегi атау» - десе, А. Эбдiрахманов пiкiрiнше: «Ай (ай, жа^сы, кiшi) + угуз (eзен, су) > Айугуз > Аягeз». Т. Жануза^ та атаудыц екiншi rçурамындаFы гвз сeзiнiц кeне тYркi тшндеп угуз, гуз, гвз «eзен» деген тез екендiгiн ^олдайды. Ал, оныц бiрiншi к¥PамындаFы ай - «тайпа» дегеннен гор^ тiлiмiздегi ая - «жа^сы», «эсем», «эдемi» сeзiне етене жа^ын деп топшылайды. Fалым пайымдай келе, Аягвз «жа^сы, эдемi, ерекше eзен» деген мэнде rçойылFан деген пшрде [3].
Сарыар^аныц топонимикальщ жYЙесi алуан тYрлiлiгiмен, сан ^абаттыль^ымен ерекшеленедь Eжелгi топонимдердiц iшiнде eзен атаулары ец тура^ты болып табылатынын белгш Fалым Э. Мурзаев
жaзFaн болaтын. Сонды^ган eзен-кeл aтayлaрын тaлдayдa ежелгi дэyiрдiц м¥рaсын кездестiрyiмiз мYмкiн. Екiншiден, ya^rc eте келе б^рынгы топонимдер жaцa дэyiрге eтy бaрысындa не толыгымен жоFaдып, не болмaсa aтayльщ, тiптен мaFынaдьщ eзгерiске ¥шырaйды [1].
Сaрыaрrça гидронимдершщ ^дыш^у ерекшелiктерi эркелкi болып келедi. Аyмa^тыц гидронимияльщ aтayлaрын жергiлiктi жердщ фayнaсы мен флорaсынa ^тысты rçойылFaн aтayлaр, eзеннiц шкгылы eзiне тэн кдсиеттерш жэне жеке ерекшелштерш бiлдiретiн aтayлaр, метaфорaльщ aтayлaр жэне белгiлi бiр тaрихи оrçиFaлaр нэтижесiнде rçaдыптaсrçaн aтayлaр жYЙесi к¥рaйды. Сондaй-arç, eзен-кeл aтayлaрындa ру, тaйпa, aдaм есiмдерi де жш ¥шырaсaды. Б^л жaдпы топонимиясындa жиi
кездесетiн YPДiс. Ka3arç хaлrçы су нысaндaрыныц физикaльщ-геогрaфияльщ ерекшелiктерiне (жер бедер^ климaты, топырarç, eсiмдiк жaмылFысы) жaнyaрлaр дYниесiне ертеден нaзaр ayдaрып, aт ^ойып (номинaция), шaрyaшыльщ Yшiн ^жегл мaцызды белгiсiне rçaрaп aжырaтa бiлген. Сонымен ^гар eзендердiц ^пшит кeктемде тaсып, жылдыц бaсrça мерзiмiнде су децгей тeмендеп отырaтын ерекшелiктерi гидрогрaфияльщ aтayлaрдa кeрiнiс тaпrçaн. Потомонимдердеп индикaтор-терминдердiц кейбiреyлерi (еспе, м^ыр, eзек) eзендердегi су режимшщ мayсым бойыншa т¥рa^сыздыFын бейнелейдi.
Ecne aтayы жщшке жaртaсты, тaр, терец aцFaрдaн aFып шьщ^н eзендi бiлдiредi. F. К^ч^ш^ев еспе терминiн кeктемгi су тaсy кезiнде aрнaсын ^тты шaйып, жaздa тaртылып жылымдaрFa (rçaрaсy) aйнaдып кететш eзен ретiнде rçaрaстырaды [5]. Зерттелш отырFaн aймaкra Шaдrçaр aдaбынa жaтaтын Караете деп aтaлaтын rç^rarç aрнa бaр. Арнaсымен кeктемде 7...10 ^ндей aFын болaды. Арнaсы тiк жaр, ^р суымен ^оректенетш б^л aрнa Шолarçн¥рa тayынaн бaстaлып, Терicкеиеcпеге К¥яды. Терiскенеспе терiскен шeбi eсетiн к¥PFaп rçaлaтын eзен мэнiндегi aтay. бзен кeктемде тaсиды, жaздa иiрiм rçaрaсyлaрFa бeлiнедi. Жayын-шaшын тaпшы жылдaры aрнaсы кеyiп rçaдaды. Iрi сaлaлaры - Kaрaсy, Ак^й, Терецсaй, Еспесaй [S].
«М/цыр» сeзi эртYрлi нысaндaрFa ортarç aтay болып тaбылaды. М^ыр сeзi эртYрлi нысaндaрFa ортarç aтay болып тaбылaды. Оронимдерде оныц aлaсa екендiгiн бiлдiредi. П.С. Пaдлaс, А.И. Левшин ецбектерiнде «мукор» œ3i ^rnramiR кып-кыскд aтынa сaй келетшш aтaп
кeрсетедi. Озек жергiлiктi геогрaфияльщ aтayлaрдa кездесетiн eзен тaрмaFын немесе есю aрнaны aтaйды. Аймa^тa Туйевзек, Терецвзек, Майвзек, Кувзек, Ацвзек, Каравзек, Квквзек, Сарывзек aтayлaры кездеседь М¥ндaFы кейбiр aтayлaр тYCтен бaсrça жер бедер^ суыныц к^сиет aрrçылы
ерекшеленш отыр. Е. Койшыбаев TYCTi бiлдiретiн ак, кара, жирен, ала, кек, сары сездершщ тYCтен баска езвдш магынага ие екендiгiн дэледцедi [5]. «Кара» ce3i кейде езшщ тура магынасында заттыц тYр-тYсiн бiлдiрсе, кейде «^лкен, зор» деген магынаны бiлдiредi. О.А. Султаньяев ецбектершен «Наиболее обычно прилагательное кара, имеющее в казахском языке три основных значения: черный, темный, густой: Караоткель «черный брод», Караунгур «темная пещера», Караагаш «густой лес» и др.» деген пшрш кездес^руге болады. Ал, географ, гляциолог Н.Н. Пальгов бойынша «кара» сeзi б^л езеннщ грунт суларымен коректенетшш бiлдiредi. Казакстанда грунт алаптары кене кристалл жыныстар кец тараган Сарыарка аймагында жэне к¥мды ещрлерде кездеседь Ол б^л туралы былай деп жазады: «В Казахстане есть и еще один вид рек, который распространен на равнинах, но по режиму отличается от типичных равнинных рек. Казахское население дало этим рекам название Карасу («черная вода») в отличие от горных рек, которые называются здесь Аксу («белая вода») [7]. Сарыарка аймагында Караб/лац, Цараквл, Царавзек, К,арасорквл сиякты «кара» сезше катысты гидронимдер ете кеп кездеседь Керюшше, «ак» сeзi оронимдерде (Акжар, Актебе) заттыц тYсiн бiлдiрсе, Ацквл, Ацб/лац, Ацсу секiлдi гидронимдерде судыц тазалыгын, мeлдiрлiгiн бiлдiрсе керек.
Географиялык атауларда «ак», «кара» сeздерiнен белек, «кызыл», «сары», «жасыл», «кек», «коцыр» пркест^ де жиi кездеседi. взен-кел атауларында б^л тYCтердi пайдаланудыц eзiндiк себепт^ бар: жер жыныстарыныц тYсi, езен агып жаткан жердщ тYсi. О.Л. Султаньяевтыц осы такырыптагы макаласында ауыл т^ргындары «Жасыл» атты келдщ атауы жагасында жасыл шептердщ eсiп т^руына байланысты осылай аталгандыгын, ал, «коцыр» пркес суыныц тYсi лас, б^лыцгыр кел атауына тэн екендiгiмен тYсiндiргендiгiн жазады [7]. «Кек» сeзi судыц тYсiн бiлдiруде жиi колданылады. М^ндай езен-келдер бiршама алыстан Караганда каракек, кейде жары; сэуле аркылы шагылысып кeгiлдiр болып кeрiнуi мYмкiн. Кек-жасыл eсiмдiктер кебейген маусымдарда су жасыл, кекшш жэне баска тYCтерге боялгандай эсер калдырады. Б^л к¥былысты судыц «кектенуЬ» деп атайды [5]. Сонымен катар топонимдер к^рамындагы «сары» сeзi белгiлi топонимист Т. Жан^зактыц пайымдауынша, «TYP», «тYC» магынасынан белек, «^лкен iрi, зор» мэнiнде колданылады. Осыган ден койсак, Сарыаркадагы iрi езендердщ бiрi Сарысу eзенi «Yлкен, iрi езен» деген магынага толык сай келетiндей. Ягни езен суыныц молдыгы мен ^зак жерге агуына байланысты болса керек. Б^л езен сары даланы бойлай агады да, Бетпакдала шeлейтiне сiцiп кетедi.
Жогаргы жэне твменгi агыстары шiдцеден кацтарга дейiн к¥ргап калады. Негiзiнен шуге жэне жер суландыруга пайдаланылады [3].
Сондай-ак «квлдер уакытша су жетюпеушшгшен сортацга айналады. Т^зды балшык болып келетiн олардыц ылгал беттерiне квп мвлшерде т^з жинакталады. Б^л сортацдардыц квп бвлiгiнде всiмдiктер жойылган, кейде т^здары кызгылт, сары, коцыр тYCтi болып келедi. Б^ларды сор деп атайды. Осыдан-ак Ацсор, Сарысор, Карасор топонимдершщ заттыц тYсiне байланысты айтылгандыгы тYCшiктi» деп тагы бiр мэрте нактылап вттi [7].
Эзен-квлдер ^зындьщ-кыскалыгы, пiшiнi, терендiгi, аумагы, квлемi аркылы да номинацияланады. Сарыарка аумагына жататын Квкше жерiнен Кылшацты взеш вз бастауын алып, аймак бойындагы Квкшетау каласы аркылы агып втш, К^опа квлiне к¥яды. Ел арасында б^л туралы «Абылай ханныц кылышы взеннщ агысымен агып кеткен соц, б^л взендi халык «Кылыш акты» деп атап кетп» деген ацыз да бар. Дегенмен бiз тарихшы галым Б.Б. Садуакастыц «Кылшакты взеш атауыныц шыгуы ерте кезде, мYмкiн, алыстан кыл сиякты жщшкерш квршгендштен, «К^ыл сиякты» деп, кейiн айтылуы взгерiп, «Кылшацты» аталуы да гажап емес. Каирп кезде де взеннщ бастауына алыстан караганда, Кьшшакты нэзш кыл сиякты кврiнедi» - деген птрш орынды деп ойлаймыз. Филолог галым А. Абсадык да б^л пiкiрдi растайды. Ол «Кылшакты» деген свз «жщшке» дегендi бiлдiретiнiн, сол сиякты Балкашка к¥ятын «Мойынты» взеш де «мойын» сиякты жщшке дегецщ бiлдiретiнiн айтып вттi.
Сарыарка вщршщ жер бедерi жылдар бойы табиги жэне антропогендiк кYштердiц эсерiнен тYрлi взгерiстерге ^шыраган. Соныц нэтижесiнде пайда болган жер бедершц взiндiк ерекшелiктерi гидрографиялык атауларда кврiнiс тапкан. бзен-квл атауларында орогидрографиялык сай терминi жш кездеседi. Э.М. Мурзаев «сай» лексемасыныц магынасын малтатас швгiндiсi, тайыз жер, к¥ргак арна, жырадагы жылга, взек магынасында карастырып, барлык тYркi ллдес халыктарда кездесетiнiн, орыстыц гылыми эдебиеттерiнде жиi колданылатынын атап кврсеткен. Ал, F. Сагидолдакызы казак тiлiндегi «ею таудыц арасы, биiк шаткал» мэшндеп сай орографиялык терминiмен монгол тшндеп «сайр» - взен, судыц тарамдары биiк таулар арасын бвлiп жаткан сайлар магынасындагы салаа свздерi косарлана келiп казак тiлiнде сай-сала деген дербес терминдеп сала лексемасын монгол тшнен енген юрме свз ретвде карастырады. Е. Керiмбаев гидрографиялык сай термиш орографиялык негiзде калыптасып, лексеманыц ^зак эволюциялык процеске ^шырап, тасты жазык, арна, взен, жылга т.б. магынаны бiлдiретiнiн жэне
олардыц жер бедермц тeменгi бeлiгiнен аып шыFып eзара байланыста жатканын айтады [5]. Сай сeзi кeбiне бурын су болып, кейiн курFап ка^ан нысандарFа катысты айтылады. Олар жеке ерекшелштерше карай Ащысай, Терецсай, Ш/цырсай, Шолацсай, Борлысай, Кебipcaй, eсiмдiк жамылFысына карай Kapaгaндъlcaй, Квкпексай, Квксай, ^я^ай, Шилтай деп аталса, кейде метафоралык сипатта Кубкай, Иmaуъlзcaй деп аталатын орогидрографиялык нысандар кездеседi.
Кeптеген гидрогеографиялык нысандардыц курамында ащы терминi кездеседк Ащы, Ащысай, Ащыбулак т.б. Ащылар су, кeл мацындаFы туз бен ылFал CYЙгiш eсiмдiктерге бай, мал жайылымы болып табылатын жерлер. А.Е. Жартыбаевтыц пiкiрiнше, казак халкы су кeздерiнiц жарамды, жарамсыздыFын ескерiп, кай шeптiц кай тYлiкке жуFымдылыFын ежелден-ак ацFарFан. Ащы терминi жайылымныц ерекшелтн, суыныц туздылык дэрежесiн бейнелейтiн гидронимдер курамында жт кездеседi. Жерi тузды, ащылы келетiн eцiрлер кыста карсыз болады. Сондыктан да ондай жерлерге кой мен ешю тYлiгi ^з бен кыс айларында жайылады. Ащылы жерлер мал коцын жылдам ^■кред^ Ащы сор, сортанды жерлерге тшенек тукымдас кeп жылдык eсiмдiктер eседi. Ондай жерлерге тYЙе тYлiгiн eсiредi. Сырттай караFанда ащы геотерминiне катысты топонимдер ащы сулы, сортацды жерлер уFымын бiлдiретiндей кeрiнгенмен, А.Е. Жартыбаев олардыц эрбiр геообъектiге катысты ерекшелiктердi дэл тацбалай алyFа кабiлеттi келетшш де жокка шыFармайды. Мысалы: Ащылысай мен Ащылыeзек топонимдерiнiц курамыц^ы сай мен eзек индикатор-терминдерi саЙFа караFанда eзекте судыц кeптiгiн, eзекке караFанда сайдыц терендiгi мен ондаFы eсiмдiктер дYниесiнiц молдыFын бiлдiрiп турады. Ал Ащыкарасу лимнонимi жан-жаFы жазык, шeптесiндi, суы тузды, жазFы немесе ^^темп уакытша мал жайылымы уFымында колданылады. Сарыарка аймаFындаFы Орталык Казакстанда кeктем айларында Fана тасып аFатын eзендердiц саFаларында жиналып к&^ан, галшшке уксас су корлары мен кейбiр батпакты, балшыкты жерлерге жиналFан аFынсыз кeлшiктердi бiлдiредi. Мундай сулар тек мал сyарyFа болмаса адамныц шуше жарамайды. Кейде оныц соцFы тYрлерi цац деп те атала береди Ал Орталык Казакстанныц ощуспк-батысындаFы шeлщдi, жартылай шeлейттi далаларындаFы айналасы бетегелi, жусанды, торацFылы келетiн такыр мен шуцкырларFа жиналFан кактардыц тYбi тущы болады. Ондай жерлер непзшен сол жердi жайлаFан рулар немесе жеке адамдар есiмдерi мен топырак тYсyiне байланысты аталады: Шopmaнбaйцaгы, Cэдipбекцaгы, Kызылцaц, Kaрацац т.б. Как -гактем айларында ойпац жерлерде жиналып калFан ер^ен кар суымен,
жацбырмен толыгып отыратын жайпак, таяз квлдер. Жаз айларында к¥ргап, такырга айналып кетедi. Сондыктан да кейбiр такыр геотерминше катысты атаулар как, карасу ^гымын да бiлдiре бередi [4]. Павлодар облысы аумагында орналаскан Кызылцац квлг туралы облыстыц т^зды квлдерш зерттеген галым Е.В. Посохов: «Кызылкак квлшщ жагалауы жарлы, биiктiгi 5 м, кызыл-коцыр сазды жэне к¥мды жыныстардан калыптаскан. Квлге жан-жактан квптеген жырасайлар к^яды да, жаз айларында арналары к¥ргап калады. Твре ауылыныц мацында агып шыгатын жыра суы жаз бойы квлге к¥йып жатады. Су агып шыгатын жерде борпылдак кызыл лай батпакты темiр кабыкшасы пайда болган» -деп жазады. Жергiлiктi казактар суы ащы, кермектшп жогары, батпагы кызгылтым болгандыктан квлге осындай атау берген [5].
Ащылыайрык гидронимi к¥рамындагы айрык компонентi Э.М. Мурзаев пшршше, «взеннiц тарамданган, айрылган, айрылып кеткен жерi». Осы айыр, айрык, араг, арак географиялык терминдерш монг. адар, каз. адыр формаларыныц географиялык апеллятив лексикамен этимологиялык байланыста екендiгiн айта келiп, профессор Е. Керiмбаев «квне тYркi тiлiнде адiр лексемасы «бвлiну», «тармактану», «айыр» магынасында айтылып, лексиканыц семантикалык эволюциясыныц негiзi болып, казiргi географиялык апеллятивтi лексика катарында тYркi орографиялык атауларында магынасы «тау», «б^йрат», «твбелi жер», «тау алды» жэне гидрогеографиялык атауларда «су айрык», «взен тармагы», «жылга», «агын», «екi айрылган взен» магынасында карастырады. Орфографиялык «адыр» терминiнiц гидронимдiк жагына ыгысуы лексеманыц фонетикалык д/и дыбыстарыныц тарихи алмасуы нэтижесiнде пайда болган» деген корытынды жасайды. Ягни ащы лексемасыныц катысы аркылы жасалган б^л гидроним «жагалаулары всiмдiк дYниесiне бай, мал жаюга жайлы, бiр арнадан басталып, екi сагага бвлiнген взен» деген магынаны бiлдiрмек [4].
Квл термит барлык тYркi тш кецiстiгiнде кец таралган терминологиялык элемент. Сонымен катар парсы тiлi, кавказ халыктарында кездестiруге болады. Iзденiс барысында аумакта орналаскан квлдердiц басым бвлшнщ атауы «квл» терминi аркылы жасалганы аныкталды. Сарыарка квлдерiнiц iшiнде жалпы квлемi мен узындыгы жагынан iрi саналатын квлдер: Акмола облысында - Карасор, Калибек, Теке, Шалкар, Сшеттгещз, Тецiз, Павлодар облысында-Кызылт^з, Кызылкак, Жасыбай. Орталык Казакстанныц оцтYCтiк шыгысында Балкаш квлi орналасса, калган аумагында (Карасор, Кыпшак жэне т.б.) ^сак квлдер кездеседь Олардыц денi ащы квлдер.
Кекше тауыньщ шыгыс баурайында еткен 20 гасырда тек кана орысша «Боровое», «Голубой залив» деп аталган Бурабай келi бар. Бул келге Эулиекел, ¥лыкел, КYмiскел, Карагайлы атаулары бiрге колданылады. Эулиекел, ¥лыкел атаулары «касиетп, киелi» деген магынада болса, ^мюкел суыныц мелдiрлiгiне, тазалыгына карай, «^мютей таза, эдемi» дегендi бiлдiрсе керек. Келдi айнала карагай ескен. Келдщ «Карагайлы» деп аталуы да сондыктан. «Жан-жануар» концептiсi аркылы номинацияланган атауларга Шортанды, Кiшi Шабакты, Yлкен Шабакты келдерi жатады. Шортанды келi Кекше ецiрiндеri ец терец кел саналса, Yлкен Шабакты ец таза, мелдiр кел. Келдiц тазалыгы соншалык тацертец жэне кеште белгiлi бiр уакытта айналаныц барлык эдемiлiгi келдiц бе^нде айна тэрiздi жылтырап керiнедi екен. Сол себепт бул келдi Айнакел деп те атаган [2].
Зерттеу нэтижесiнде Сарыарканыц гидронимиялык жYЙесiнiц калыптасу зацдылыктары эр алуан екендт байкалды. Жергiлiктi халык су нысандарын номинациялауда тYрлi факторларга CYЙене отырып, езен-келдiц жеке ерекшелiктерiне сай атау бергендтне кез жеткiздiк.
1) бзен-келдщ орналаскан жерiнiц ландшафынан акпарат беретiн орографиялык сай, ой, взек, сор, ц/м, жар, тас, тау т.б. терминдер аркылы жасалган гидронимдер. Мысалы: Кумдыкел, Жарлыкел, Теректiсор, Имантау, Тасшалкар, Талдысай, Талдыезек т.б.
2) nmim, келемi, терецдiгiне байланысты койылган атаулар: Децгелеккел, Терецсай, Шалкар, ¥зынкел, Шолаккарасу т.б.
3) Судыц жеке касиеттерше (ащы-тущылыгы, тYр-тYсi, тазалыгы) байланысты аталган атаулар: Ащысор, Тущысу, Жалтыркел, Аккел, Карасу. Кейде езеннiц агысына карай Саркырама, Терiсаккан т.б.
4) Эимдш жэне жануарлар дYниесiн бейнелейтш гидронимдер: Аршалы, Элецтi, Карагайлы, Шортанды, Балыкты т.б.
5) Метафоралык атаулар: Саумалкел, Айнакел т.б.
6) Kiti еимшен немесе ру, тайпа аттарынан койылган атаулар: Керей, Кыпшак, Калибекбулак, Оразбулак т.б.
Макала КРБжFМ-нiц BR05236868 «Сарыарканыц мэдени мурасын зерттеу, сактау жэне дэрiптеу» атты гранттык жоба аясында жазылды.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Аршабеков Т., Жакин М., Жумабеков Ж. Караганды облысы Нура ауданыныц топонимикалык картасы: тарихи негiздеме. - Караганды: «Гласир», 2009. - 220 б.
2. Бекзаткызы И. Зерецщ, Бурабай аудандарыныц топонимикасы (далалы-этнографиялык зерттеу материалдары непзшде) // ¥лы дала м^ралары. - Астана. - 2017. Шыг. 1. - Б. 232-239.
3. Жан^зак Т. Казак ономастикасы. Атаулар сыры 3. - Алматы: Дайк-Пресс, 2007. - 524 б.
4. Жартыбаев А.Е. Орталык Казакстан аймактык топонимикасы. -Караганды: «Болашак баспа», 2008. - 379 б.
5. Сапаров КТ. Павлодар облысыныц топонимикалык кецiстiгi. -Павлода.: «ЭКО» FвФ, 2007. - 308 б.
6. Сапаров КТ. Сарыарка топонимиясыныц жер бетщдеп кврiнiсi // Гидрометеорология жэне экология. - Алматы. - 2010. - №2 - Б. 137-144.
7. Султаньяев О.Л. Принципы номинации в казахской топонимике Кокчетавской области // Ученые записки УрГУ. Серия филологическая. - 1971. - Вып. 18. - С. 62-72.
8. ¥лытау-Жезказган вщршщ жер-су атаулары. / Жау. ред. Б.Э. Айкынбай, F.Е. Ештанаев. - Алматы: Эверо, 2007. - 220 б.
Поступила 9.08.2018
И. Бекзаткызы
ФОРМИРОВАНИЕ ГИДРОНИМОВ В ТОПОНИМИЧЕСКОЙ СИСТЕМЕ САРЫАРКИ
Ключевые слова: география, история, лингвистика, топонимика, топоним, гидроним, географические названия, индикатор-термин, семантика, река, озеро
Статья посвящена гидронимам одному из исторических регионов Казахстана - Сарыарке. В статье рассматривается закономерности топонимической науки, ее связь с такими отраслями наук как география, история, лингвистика и особенности топонимической системы Сарыарки. Также, отмечается о периодах возникновения названии рек, озер и об их происхождении. Особое внимание уделено на индикатор-терминов, используемых в номинировании водных объектов и их роли в формировании гидрографических названии. В результате исследования установлено, что множество региональных гидронимов образованы на основании казахского языка, некоторые относятся к древним языковым формам. Кроме того в статье проведен сравнительный анализ названии некоторых рек, озер с семантической точки зрения. Исследование гидронимов Сарыарки позволит получить больше информации о древней истории, географических особенностей региона, ознакомиться с историческими этно-
графическими сведениями о культуре, обычаях, обрядах и традициях народов древних времен. В ходе написания статьи также были использованы материалы полевой этнографической экспедиции.
Bekzatkyzy I.
HYDRONYM FORMATION IN SARYARKA TOPONYMIC SYSTEM
Keywords: geography, history, linguistics, toponymy, toponym, hydro-nym, geographical names, indicator-term, semantics, river, lake
This article contemplates hydronyms, in particular, one of Kazakhstan 's historical regions - Saryarka. The article examines regularities of toponymic science, its relations with such fields of science as geography, history and linguistics, as well as special characteristics of Saryakra toponymic system. Additionally, it remarks on periods of formation of rivers and lakes, as well as their origins. Special attention is paid to the indicator terms used to designate bodies of water and their role in forming hydrographic names. As a result of the research, it was established that a multitude of regional hydronyms had been formed on the basis of Kazakh language; some of them are related to the ancient language forms. Moreover, the article contains comparative analysis of names of some rivers and lakes from the semantic point of view. Saryarka hydro-nyms research will allow us to discover more information on the ancient history and geographical features of the region, to learn about the historical ethnographic data on culture, customs, rites and traditions of the peoples from the ancient times. Materials of a field ethnographic expedition have been used in the course of this article's writing process.
