CC BY
12НАУЧНЫЕ СТАТЬИ
Гидрометеорология и экология №3 2012
УДК 821.512.122.09.01
Геогр. гылымд. докторы КТ Сапаров *
КвЛ ЖЭНЕ БАТПАЦ АТАУЛАРЫНЬЩ ЦАЛЫПТАСУ МЕН ДАМУЫНЬЩ ГЕОГРАФИЯЛЬЩ НЕГ1ЗДЕР1
ГИДРОНИМ, ЛИМНОНИМ, ПОТАМОНИМ, ГЕЛОНИМ, МИКРОГИДРОНИМ, ИНДИКАТОР-ТЕРМИН, ФИЗИКАЛЬЩ-ГЕОГРАФИЯЛЬЩ ЕЛ, ПРОВИНЦИЯ
Мацалада Шыгыс Цазацстан облысы материалдары нег1зтде су нысандарынъщ топонимдерде бейнелену зацдылылыцтары жвтнде свз болады. Сонымен цатар ерекше цоргалатын табиги нысандар-мен топонимдердщ взара байланысы мен гидрографиялыц терминдер ЖYйесi жан-жацты царастырылган.
Шыгыс Казакстан облысыньщ аумагы оцтуспк-батыс Алтай (Казакстан Алтайы) Зайсан казанш^цкыры, Калба жотасы, Сауыр-Тарбагатай, Ертiс мацы жазыгы жэне Сарыарканыц шыгыс бвлiгiн алып жатыр. Облыс аумагы втпелi ею аймакка (субрегион) жiктеледi. Шыгыс аймакка: Кендi Алтай, ощуспк Алтай, Калба жотасы, Зайсан казанш^цкыры, Сауыр-Тарбагатай жотасы, албатыс аймакка Ертiс мацы жазыгы, Шыцгыстау таулары, Квкпектi Шар ^сак шокылы жэне Алаквл казанш^цкыры табиги кешендерi жатады [6].
Алтай Зайсан ойпатынан басталып, Байкал квлiне дешнп аралыкты алып жаткан Алтай Саян таулары деп аталатын аса Yлкен тау жYЙесiнiц бiр бвлiгi болып табылады.
Жер бедерiнiц ерекшелiгiне карай Казакстандык Алтай Yш ауданга бвлшед1 Олар Кендi Алтай, ОцтYCтiк Алтай жэне Калба жотасы, солтYCтiгiнде Б^ктырма взенi мен оцтYCтiгiнде Зайсан, Кара Ерис аралыгында жатыр. Нарын-Б^ктырма казанш^цкыры Кендi Алтайдан бвлiп жатса, Ертш ацгары оны батыс жагынан Калба жотасынан бвлiп тирады. Шыгысында ол Yквк тау кыратымен шектесш жатыр. Батыстан шыгыска
* Павлодарский государственный университет им. С. Торайгырова. г. Павлодар 150
карай Нарын, Сарымсакты, Алтай Тарбагатайы, оцтYCтiкке карай КYршiм жэне Ощустш Алтай жоталары созылып жатыр. Азутау жэне КYршiм (Са-рытау) БYркiттiтау аралыгында Маркакел казанш^цкыры орналаскан.
Ощустш С161р тауларыныц физикалык-географиялык ел1, Алтай ФГО жэне Жоцгар Сауыр-Тарбагатай ФГ елше жататын Сауыр-Тарбагатай ФГО аралыгында орналаскан Шыгыс ^азакстан облысыныц табигаты ерекше шелейтп ландшафттык табиги зонада орналаскан Зайсан казанш^цкыры (Каспии мацы - Т^ран ФГЕ-не жататын) Зайсан провинциясына жатады. Кенд1 (Батыс) Алтай - Ощустш Алтайдыц солтYCтiк-шыFыс беинде Yл6i, Иванов, Оба тау жоталары орналасса, ощустш-шыгыска карай Листвяга (^оцыржон). Холзун (^алзыц), Кексу, Тегерек, ^арFOн, Теректi тау жоталары созылып жатыр. ^алба жотасы Ертiс езеншщ сол жаFында Кекпектi, Бекен, Шар езендершщ а^арларыныц арасында орналаскан [6]. ^алба жотасыныц ец 6иiк нYктесi Сарышокы (1508 м) батыс жаFында Шар а^ары аркылы Сарыаркамен шектеседi. Зайсан ойпатыныц ощустш шекарасы Сауыр-Тар6аFатай тау жуйесше (ФГО) келiп тiреледi. Шыгеыс ^азакстан жэне Алматы облысынын шекарасында Алакел ойысы жатыр. Зертту нысанына айналFан аумакта жазыктык, таулы немесе казанш^цкырларда орналаскан (тектоникалык) жэне реликп калдык келдер жиi кездеседi [2]. ЖазыктыктаFы келдердiн кепшiлiгi тещз децгешнен 100-350 м 6иiктiктегi неоген антропоген шепцщ жыныстарыныц Yстiнде орналаскан. Ондай келдердi аумактыц СолтYCтiк-батысында Семей ещршщ Ертiс мацы жазыFындаFы белш (БелаFаш жазыгеы). БескараFай, Бородулиха аудандарында кездестiруге болады. Мысалы Семейдiн Таспалы (реликт) караFай орманы арасындаFы Шошцалы, Туз квлдерi, Аккулы-(^иык) Павлодар облысы, ^лынды даласы ецiрiнiц казанш^цкырында орналаскан Шарбацты, Тлеубердi, ¥ялы т.6. келдерiмен шектесiп жатыр. Олардыц мацайы ежелгi к¥мтебелермен кей жерлерде сусымалы те6ешiктi к¥мдармен сипатталады. Т. Р. Омаровтыц зерттеулерiне караFанда Батыс су-брегионында (б^рыеты Семей обл.) келемi бiр гектардан жYЗ гектарFа дейiн 891, ал бiр шаршы километрден жоFары 73 кел бар. Осы келдердщ iшiндегi ец iрiсi: Алаквл-Сасыцквл, ¥ялы (Балцаш-Алаквл ойысы), Мойылды сор, Улкен Шуга, Сасыц, Шолацтерек, БYрлiген, Итквл, Колдар жэне т. 6. аумактыц 0,2 пайызын алып жатыр. Шыгеыс субрегионында (б^р Ш^О) келемi 6iр гектардан жYЗ гектарFа дейiн - 985, ал 1 шаршы километрден жоFары 18 кел, онын швде Зайсан, Марцаквл жэне т. 6. атауFа болады [9, 11].
Б1здщ зерттеулер1м1зде аумактагы барлык 1967 квлдщ (1977) 337 атауы квл термиш непзшде калыптасканы аныкталып, топтастырылды (Кесте).
Сонымен катар терец квлдер санатына жататын Улмешс -38 м, (Шалкар, С1бе квлдер1), Алтайдагы Рахман -30 м,Марцаквл -27 м, т.б. ерекше атауга болады [6]. Квлдердщ басты ерекшелш жасыныц (жаратылысы) эр турл1 жэне эр кезецде пайда болганымен сипатталады. Орманды дала, дала зоналарыныц квлдер1 б1ртшдеп швпцщ жыныстарга толып, оларда вс1мд1ктер каптап всуде. Швлейт швл зоналарыныц квлдер1 б1ртшдеп тартылып, тузды квлдерге айналады. Кешн ол квлдер сорга (шакат) айналады. Мундай квлдер аумактыц солтуспк-батыс, батыс, оцтуспк аумактарында жш кездесед1. Казакстан Алтайыныц бшк таулы аймактарыныц квлдер1 шыгу теп жас квлдерге жатады. Тау аралык твмен тускен ойыстар мен жарыктарда квп казаншуцкырлар суга толып, квлдер пайда болады. Марцаквл, Язовое (Жазаба), Черновое (Цараквл), Турангыквл т.б. квлдердщ ауданы 1 шаршы километрден асады. Баганор квл1 - Кара Ертю жуйесше енед1. Монгол тшндеп бага «аз», «шагын», «кыска» + нор «нуур» квл магынада туындаган. квлдщ аумагыныц аздыгынан хабар береди Барынквл- Маркаквл ауданында орналаскан. Барын магынасы турю-монгол тшдерше ортак баран/бараан «кара коцыр», «кара кер» (караквл), сондай ак, монгол тшшде баруун «батыс» ягни «Батыс взеш» магынасындагы гидроним болып шыгады [4].
Зайсан квл1 Зайсан казаншуцкырында тещз децгешнен 382 м жерде орналаскан. Оныц ауданы - 1800 км2, терецщп - 7 м, тущы агынды квлге жатады. Зайсан квлшщ атауы жвншде квптеген пшрлер калыптасып отыр - Зайсан деген атауды 1650 жылы Калмактар койган екен. Аштыкка ушыраган квптеген азаматтардыц квл жагасына келш, тайдай тулаган балыгымен вм1рлерш сактап калуына байланысты квлге «ил», «игшк». «мешрман» («Зайсан» свзшщ казакша магынасы) деген ат бершген. Свйтш квлд1 Заасингнор (жаксы квл) атапты. F. Коцкашбаев; «моцголдыц. Заасинг(жаксы)» деген свзшен бул атау ертеректе Зайсан-нор, кейде Нор-Зайсан деп те атаган.
М.М. Красовскидщ пшршше Зайсан квлшщ бурынгы атауы Хонхаты (Кунг-Кетунор) - Коныраулы квл, вйткеш квлдщ толкындары жагадагы калыц камысты урган кезде коцырау уш юпетп дыбыс шыгатын квршед1 [2].
Кесте
Шыгыс Казахстан облысыныц лимнонимдер топтамасы
Физикалык география льщ срскшслт Санына байланысты Физикалык жэне химиялык касисп. Tyci бойынша Антропонимнен жэне гидронимнен туындаган Метофоральщ терминдер, тарихи окигага байланысты Фитонимдер, зоонимдер непз1нде калыптаскан
Айнакел Бестаскел Аккел Айткожа Акмола Айдаркамыс
Айыр 1-2 Барын Бабатай Аксор Эбжан Аякжамбас Аккияк
Актебскел Коскел Аксу Э.тюай Басмойын Акторацгы
Б^рмакел Улкен Алакел Байыр Баст^ма Алаб^гасор
Децгелексор Ул. Акк^-дыксор Арасан Бурабай Белкел Балыктыкел
Жайсац Ул. Жщппкесу Ащыкак Кебенсор Босага Бозши
Жалацашкел Улкенкел Ащыкел Макаткел Колбас Жалгызкарагай
Жал пак Улкенсор Ащыкудык Малай Коржынкел Жалгызтерек
Жарыкк^дык Ушкел Ащыезек Малдыбай Кешпес Жыланды
Жарьщтассор Ушк¥Дык Бозша Мангазы Мойынсу Жыцгылды
Кдйрак Борлыкак М^сатайсор Оккел Кдмысак
Кдраетксл Жаманкел втеп Шацыраккел Караганды кел
Кдраой Жамансор Рахман Когалы
Кдрасай Как; (брет) Сабырбай Кепшетал
Кдратакыр Карабаст^з Сыргабай OÜCCKCCyi.l
Кдрашокы Кдракел Танеке Сормойынды
Кезецкел Каракызыл TeMÍp Сусарлы
Кемеркел Кдрасор Уласпай Таганды
К i lu кс не кел Кдскаб^лак Шуашбай Тайжамылган
KORHÍpÍM Кеккел Ш^га Торацгылыкел
Келппккел Колакак Ырысбай Упщоныс
Физикалык география льщ ерекшелт Санына байлаиысты Физикалык жэне химиялык касисп. туа бойынша Антропонимнен жэне гидронимнен туындаган Метофоральщ терминдер, тарихи окигага баиланысты Фитонимдер, зоонимдер непз1нде калыптаскан
Кол (7 рет) Копа (15 рет) Шаган
Кепкел К^опалы Шагыркел
Кисыккел Куркопа Генолгшнонгшдер: Шикел
Кумкел Кызылкак Алшын Шыбындыкел
Кызылжар Нашаркел Актайынша
Кызылтума Сабындыкел Апатай
Кызылшокы Сарыкел Элжан
Майшокы Сасьщкел Баканас
Сазкел Сор (4 рет) Беген
Тассуат Такыр (5 рет) Бекенпи
Терецкел Туздыкел Жанан
Тлзесу Шар Камбаркарасу
Шал кар Карабай
Шыганак Кешек
Шункырсор Садыркел
Сарыманак
Сасьщ
Терекел
Терткара
¥зын Самай
H. K¥pмaнбeкyлы «Aтьщнaн aйнaлaйын «Бейне тещз»» arra мa;aлacындa тeмeндeгiдeй дepeктep кeлтipeдi: Epтic eзeнi жapып eтeтiн ocb кeлдi 13 Facыpдa бaбaлapымыз «Бeйнe тeщз» дeп aтaFaн кepiнeдi [1б]. Haймaн мeн Kepeйдi ыFыcтыpFaн м0ЦF0лдap кeйiн кeпшiлiгi м0Щ0л тaйпaлapдaн ;ypaлFaн жoнFapия мyндaFы жep-cy aттapын eз тiлдepiнe ayдapып aлFaны зaнды ^убылыгс. Mыcaлы Бeйнe тeцiз нeмece тeцiз aтaлFaн кeлдi Зaйcaн rop, Бap;ытбeл тayын - TapбaFaтaй дeп eзгepткeн eдi [4]. Opыc eлшiлepiнiц бacшыcы бoлып м0HF0лияFa caпap шeгiп, ocы кeлгe 17 Facыpдa галген Ф.И. Бaйкoв 0ны «K¡bi3bm6ac» дeп aтaйды. Faлым F.A. Бaйнaзapoвa Зaйcaн кeлi тypaлы мынaдaй дa дepeктi aйтaды: «18б4 жылы Жeмeнeй кeлiндe эcкepи бeкiнic caлынды. Бypын 0л жep Äкшaтыpлы дeп aтaлып, тешн ЗaйcaнFa aйнaлды» [3].
Coнымeн 6ípto к;aлмa;тыц Зaйcaн ceзi ^a^a «pa;ымды» дeгeн ceздiн мaFынacын бiлдipeдi дey дe, бiздщ oйымызшa, дypыc eмec, eйткeнi «зaйcaн» м0ЦF0лшa «би», «^к», дeгeн ceз eкeнiн K¥pбaнFaли Xaлид aйтaды. Бул жepдe ;aлмa;тapдьщ 6íp тapмaFынa жaтaтынын дa aйтa гат^н жeн. K¥pбaнFaли Xaлид Зaйcaн aтaлyын былaй тYciндipeдi: «6spí 200 мыц ;0л б0лып, CaFyн xaны БyFy;pa xaн бэpiнe бac б0лып xyндapFa Kap^ шы;ты. Бaтыcтaн тaтap xaн Чaмyнaт жYЗ мыцшн aca ;oлмeн кeлiп, 6spí Жaйcaц кeлiнe жинaлFaн. «Жaйcaц» м0ЦF0лшa улы aдaмдapFa яки opacaн м0л топ^ aйтылaтын мa;тaныш лaкaб. мынa жиын ceбeбiмeн гал aтaлFaн. Kaзa; «;ac;a мeн жaйcaц» жиылFaн жep дeп ocындaй дYбipлi тapиxи ya^Fa^i бap opынды aйтaды» [15]. Keйбip дepeктepдe 13...14 ff. Кы^ eлi жYЗ жылFa жуы; м0HF0лдapдьщ билiгiндe бoлFaны бeлгiлi. Кыгайды aлFaш билeгeн Шы^ыгс xaнньщ нeмepeci К¥былaй eз эyлeтiн ;ытaйшa «^am» дeп aтaйды. Coл зaмaндa ^^a^rap жepгiлiктi yлыcтapды бac;apyшы aдaмньщ лayaзымын «цзяй-cян» дeйдi-тyFын. Юaнь эyлeтi кeзiндe (1271...13б8 жж.) бул лayaзымды м0ЦF0лдap дa eлдi бac;apy жYЙeciнe eнгiзeдi. Бipa; «цзяй-cян» тepминi м0^0л тшнщ aйтылy opaйынa ;apaй Зaйcaн б0лып eзгepicкe yшыpaFaн дeyгe бoлaды. Бeлгiлi тYpкiтaнyшы этнoгpaф В.В. Рaдлoвтын пiкipiншe, зaйcaндap жepгiлiктi экiмшiлiк yлыcтapды бac;apFaн. Coнымeн ;aтap Зaйcaн тезшщ м0ЦF0лдapFa ;ыгай тiлiнeн ayыc;aндыFы тypaлы жэне 0ныц epтe зaмaннaн anna; пeн yлыcтapды бac;apyшылapFa бepiлeтiн pecми лayaзым eкeндiгiнe 1б30 жылы K^aK^i; лaмa Лyбcaн Дaнзaн жaзFaн «Aлтын тYЙiн» кiтaбындa дa aйтылaды [5]. Б. Бэмiшyлы кeл aтын eжeлдeн Жaйcaн eкeнiн, aнa тiлiмiздщ бaйыpFы тeл ceзiнeн ;aйылFaнын aйтa oтыpып: «Eтeк
жещн кецге салып, жагасы жайлаудай жайылып, мамырлап жаткан т^щы квлiн бабаларымыз жайсац атаган гой».
Бiр шеттен квз салсац карсы 6eTiHe квз жетпейтш тещз icneTTi т^щы квлдщ «Нор Зайсан» атауы казактыц н^р жайсац деген свзшен шыкканын дэлелдей тYседi. Зайсан квлiне Кара Ертю, Кендiрлiк жэне Кылы взендершщ к^ятынын жэне Тарбагатайда бастау алатын взендердщ к¥ймайтынын онын ерекшелiгiне де орыс зерттеушiлерi сипаттама берген. М.С. Чернышев зерттелеулерiнде Квлдщ ^зындыгы 100 верст, еш 28 верст, ауданы - 600 шаршы верст, терецщп 4 саженге тец деп бершген. СолтYCтiк жагалауы кыратты сазды, к¥мды жондар (Шакелмес), баска бвлiгi аласа жазыкты жагалауымен ерекшеленедi. Ощуспк Алтай жэне Сауыр-Тарбагатай аралагында ^сак квлдердщ санатына жататын К^онацквл, Марцакел, Алаквл, Шыбындыквл, Сасыцкел, Караквл, Эм!реквл, Тем!рквл, Белквл, Косквл, Боздыквл, Кетелектгц квлг, Козыквл, Тацырквл, Таздыц квлг, Сеггзквл, Саршаквл, Шошцаквл, Швптжвл, Алтынкел т.б. шогырланган.
Ощуспк Алтайдыц шжу-маржаны аталган Маркакел тещз децгешнен 1449 м бшкпкте жатыр. Ауданы - 455 км2, ^зындыгы - 38 км, еш - 19 км, ец терец жерi 27 м болатын квлге 27 кiшiгiрiм взендер к¥яды да, тек жалгыз Калжыр взеш агып шыгады [6]. Маркаквлдiц табигаты жвнiнде В.В. Сапожников, К. Струве, Г. Потанин, Н.И. Яблонскийлер ^нделштерше к^нды жаксы естелiктер калдырган [4]. Маркаквл лимнонимiне токталсак, ерте кезде квлдщ орнына кец жазык дала болыпты деседi. Осы мацды жайлаган бiр байдыц жYЙрiк аты байланган казыкты суырган кезде, орнынан су аткылап шыгады. Жайылган су швптердi агаштарды басып, жогары квтерiлiп, тау баурайына дейiн жетедi. Ауыл квшш Yлгере алмай, байдыц бiр квген марка козылары су астында калып койыпты. Содан Маркаквл аталыпты [8]. Б^л халыктык этимология негiзiнде калыптасканга жанасады. Н.А Аристовтыц кейбiр жалайыр ру тармактарын карл^ктардыц руларымен этникалык т^ргыдан iшiнара байланыстыратын кейбiр пшрлерш айта кетуге болар едi. Жалайырдыц Сыпатай руыныц тармактары ак-марка жэне кара-марка вздершщ аты аркылы Алтайдагы Марка квлiн еске тYсiредi жэне оларды карл^ктар (карлык) руыныц калдыгы деп айтуга итермелейдi. Осы атауды иеленген карлыктар Батыс Тянь-Шанга Ощуспк Алтайдан келуi, жэне осында вздерiмен бiрге Алтайда иеленген Марка квлшщ атын ала келдi. Белгiлi галым С. Аманжолов Маркаквл атауын Н.А. Аристовка
CYЙeнiп кapлыктapдыц «Map;a» (кытaйшa м0у-л0) дeп aтaлaтын 7 Facыpдa eмip cYpre^ coндaй-aк AлтaйдaFы Mapкaкeл мaцын мeкeндeгeн pyымeн тyыcтыpaды [1]. Fылыми этим0л0гия бoйыншa Aлтaй тayындa бipнeшe eзeндep куятын кeлдepдiц «Yлкeнi, мapкacы» дeгeн мaFынa бepeдi. Дeгeнмeн. зepттey ны^ны^ aйнaлFaн Mapкaкeл лимнoнимiн 7... 8 Facыpлapдa Aлтaй erçiprn мeкeдeгeн кapлыктapдыц «map^» тaйпacы нeгiзiндe кaлыптacкaн кeнe тYpкiлiк aтay дeп тoпшылaймыз. Kaтoн-KapaFaй ayдaнындa 17б0 м биiктiктe тap aцFapлы, тiк жapлы тay бeткeйлepiнщ apacындa Рaxмaн квлi opнaлacкaн 0ныц ayдaны - 1,14 км2 yзындыFы - 2,б км, eнi - 0,б км, тepeндiгi - 30 м. ^лдщ CoлтYCтiк-бaтыc жaFaлayындa paдoнды cyымeн epeкшeлeнeтiн «Рaxмaнoв бYлaгы» caнaтopиi opнaлacкaн.
Kaлбa жoтacы eзiнiц эceм тaбиFaты, лaндшaфтыcымeн epeкшeлeнeдi. Гpaниттi тacты кeлeтiн тayлapдьщ кaзaншyцкыpындa aбcaлюттiк биiктiгi тeцiз дeцгeйiнeн 770...830 м биiктiктe абе квлдepi: Kercray мaccивiнiн 0щустш бaypaйындa Koшцapквл (Сacыцквл), Äлцa (Kopжынквл), Yлмeйic (Шaлцap), ДYйceн (Твpтцapaквл), Ыстыцт (Kapaквл) opнaлacцaн. Осы мaцдaгы тaулap apaлыгындa Äбылaй (Kaлмaц xaны) aцFapы бap. Keлдep apaлыFын eciмдiктepдeн aйpылFaн гpaниттi кыpкaлap бeлiп тypaды. Жaлпы Ciбe кeлдepiнщ ayдaны - 5,5б км2, тepeцдiгi 2,5...38 мeтpгe жeтeдi [б].
Ci6e - aтayыныц шыFy тeгiн F. Koцкaшбaeв Ceбe (Coвe) - кундыз (бypмaлaнFaн м0ЦF0л тiлiндe), Ciбe eзeнiмeн, кeлдe тipшiлiк eтeтiн жaнyap aтымeн (з00ним) бaйлaныcтыpaды.
AлFaбac ayылыньщ coлтYCтiк-шыFыcындa 2 км жepдe apxeoлoгтap мeн eнepтaнyшылapды кызыктыpaтын кaлмaктыц то^ы xaны Ciбe-cyлa capaйыныц ecкi opmi жэнe кopFaндapдыц iзiн бaйкayFa бoлaды.
Бiздiц пiкipiмiзшe абе взет, квлi Ciбe этнoнимiнeн тyындaFaн, aл ayмaктaFы Äблaкeткa взен (Äбылaйкит), Äбылaй aцFapы aтayлapын кaлмaк кeзeцiмeн тыFыз бaйлaныcты eкeнiн aйтa кeтy opынды. Omi тapиxи дepeктep кyптaйды. Yca; - ш0;ылы кeлeтiн Шap-Keкпeктi, ШыцFыcтay eцipiндe yca; кeлдep жиi кeздeceдi. Жapмa ayдaны тeppитopияcындa 20-Fa жуы; Yлкeндi-кiшiлi кeлдep бap. мyндaFы кeлдep туны;, жaз aйлapындa кeйбipeyлepi тapтылып KypFan кaлaды. Mыcaлы: Kapaвткeл, Сaбындыквл, Äщыквл, Тущыквл, Сacыцквл, СYлуcapы, Итaяц, Ma3daц т.б. кeлдep жaкын кoныcтaнFaн eлдi мeкeндepдiн куты KycrapFa, eciмдiктepгe т0лы жaйкaлып ecкeн кaмыc к¥paктapы кeлдepгe eзiндiк cэн бepeдi. Сaбынды квл aтaлyы тepi aypyы бap мaлды кeлдiц cyынa
6íp шoмылдыpcа, кулан таза жазылып кeтeдi eкeн. Бaлъщmъl кел - eц ipi гал. cyы тузды узындьны - б,7 км, eнi - G,7 км, балыкка бай, жаFаcында дeмалыc opындаpы баp. Калба тау (Гeopгиeвка) ceлocынан oцтYcтiккe каpай Шаp cy K0ймаcы жанында ÁpacaH кeлi opналаcкан, oныц тузды cyы мeн балшыFы тepi. буын аypyлаpына мыц да 6íp eм. Дeлбeгeтeй тауыныц тepicкe жаFында Элжан кeлi opналаcкан. ШыцFыстаy-Aбыpапы маныцда Шoлaцmеpек келi, TaüMaц кел, blpcaü, Kapacop, Кум кел, Шошцилы кел, Kapa кел т.б. гал атаyлаpы баp.
Алаквл Бaлцaш-Áлaкел oйыcындаFы Балкаш кeлiнeн Kemmi eц ipi кeлдepдiн 6ípí. Балкаш шн Aлакeл кeздepдe 6íp гал бoлып кocылып жаткан, кeйiннeн тeктoникалык кeтepiлyгe байланыcты бip-бipiнeн бeлiнiп каетан. Кытай каpталаpында (кypаcтыpFан Цянь Луна) eKi кeлдiц opнында 6íp ^л бepiлгeн. Г. Клапpoттыц пiкipiншe Áлaкел-Гypгенoop, ал калмактаpдан алынFан мэлiмeттepдe Алактукуль дeп бepiлгeн. GлаpFа кeптeгeн ycак eзeндep мeн ^rnFanap куяды [7]. iS4G жылдаpы opыc cаяxатшыcы А. Шpeнктiц жYpгiзгeн зepттeyi бoйынша, Ала^лдщ кeлeмi i7GG шаpшы килoмeтp дeлiнгeн. ¥зындыFы - iG4 килoмeтp, em - 52 килoмeтp; opташа тepeцдiгi - 22 мeтp. ал eц тepeц жepi oцтYCтiк шыFыc жаFында - 54 мeтp. Кeлeмi 2G76 шаpшы килoмeтpдeн 265G шаpшы килoмeтpгe дeйiн eзгepiп тypады.
Aлакeлгe Ypжap, Kamынacy, Емел eзeндepi куяды. Aлакeлдeн кeйiнгi ipi кeл - Cаcык кeл. Cyы тущы, жаFалаy жазык, cазды, камыcтыц epeкшe иiciнe байланысты кoйылFан атау дeyгe бoлады. Узындыны - 49,6 км; eнi -i9,S км; eц тepeц жepi - 4,7 м, кeлeмi - 736 шаpшы килoмeтp. Aлакeл мeн Cаcык кeлдiц аpаcында Уялы (Кoшкаp кeл) opналаcкан [9].
FecпyбликаFа мацызы баp Aлакeл маныцда кeптeгeн дeмалыc opындаpы аш^1лган. Зepттey баpыcында ШыFыc Казакстан oблыcыныц кeлдepiнe таpиxи-гeoгpафиялык, гeoэкoлoгиялык тypFыcынан cипаттамалаp бepiлдi. TабиFат жаFдайлаpын бeйнeлeйтiн лимнoнимдep нeгiзiнeн xалыктык гeoгpафиялык тepминдep аpкылы жаcалFаны аныкталды.
Cy peжимi мeн казаншyцкыpлаp мopфoлoгияфcы, шыFy тeгiнe каpай oблыcымыздыц кeлдepi эpкeлкi бoлып кeлeдi. Эткeн гeoлoгиялык дэyipлepдe Y^y эpeкeтiнeн калыптаcкан кeлдep бipшама тец таpаFан. Жep бeдepiнiц Yздiкciз eзгepicкe yшыpаyы, казipгi кeздeгi кeлдepдiц калыптаcyына эcepiн тигiзeдi. Tepeц шyцкыpлаpда opналаcкан кeлдepгe куятын уакытша аFынды eзeн cyлаpы жeтпeй калады да, жазыкты кeцicтiктe
тущы, aщы тузды, тyзтyнбa кeлдep гаптеп кeздeceдi. Keлдepдiц пaйдa б0луы кaзaншyцкыpFa кeлiп кyйылFaн cyдьщ мeлшepi ^ep Yлeci жэне жep acты ж0лымен), oдaн шыFaтын cy шыгыны (cirçy жэне бyлaнy) кeп бoлFaн жaFдaйдa жYзeгe acaды. bha cyымeн Kope^e^™ кeпшiлiк yca; кeлдep жaз aйлapындa тapтылып, бaтпaккa aйнaлып кeтeдi. Жepгiлiктi кaзaктap кeлдepдi: жep бeдepi мен климaттык жaFдaйлap, пiшiнi мен галем^ cyынын физикaлык жэне xимиялык ^c^^ep^e бaйлaныcты aжыpaтa бiлгeн. Квл тepминi бapлык тYpкi тiлi кещепгшде кец тapaлFaн тepминoлoгиялык элемент. Квл тepминi Пaвлoдap oблыcындaFы 925 галдщ шшде (120) aтay квл тepминi ap^wM кepiнic тaпca, Kaзaк шыFыcындa 19б7 кeл aтayы aныктaлды.
Keшпeлi мaл шapyaшылыFымeн шyFылдaнFaн кaзaктap кopшaFaн opтa epeкшeлiктepi, бeлгiлi aдaм, py-тaйпa, xaлыктьщ тypмыc-тipшiлiгiнe бaйлaныcты кeлдepгe aйдap тaFып, aтayлap бepiп oтыpFaн. Keл aтayлapындa xaлкымыздыц кeшпeндi тapиxы бeйнeлeнiп, eлкeмiздiц eткeнiнe кeз жYгipтyгe мYмкiндiк тyFызып oтыp.
Зepттey нэтижeciндe бiз oблыc ayмaFындaFы кeл aтayлapын б топ^ жiктeп тoптacтыpдык: 1) opoгpaфиялык, шшт мен кeлeмi, тepeцдiгi; 2) климaт жaFдaйын aйкындaйтын; 3) тYp-тYci, дэмшщ aщы-тyщылыFын. caнын бiлдipeтiн; 4) aнтpoпoним, гeнoнимдep apкылы тyындaFaн; 5) мeтaфopaлык тapиxи oкиFaFa, дiни кeзкapacкa бaйлaныcты; б) eciмдiк жэне жaнyapлap дYниeciн бeйнeлeйтiн т.б.
Сор тepминiмeн жaздa тapтылып кaлaтын caяз cyлы кeлдepдi aтayFa бoлaды. A. Левшин 1825...182б жж. кaзaк дaлacыныц бaтыc бeлiгiн apaлaFaн Эвepcмaнныц дepeктepiнiц нeгiзiндe copлapды тeмeндeгiшe cипarтaйды : жaздa oншa кебе кoймaйтын, кыcтa кaтпaйтын, жYPyгe кoлaйcыз бaтпaктap; жaздa кeyiп, бетш aппaк туз кaбaты кeмкepeтiн, eciмдiкciз KypFa; жepлep; aщы-тyщы кeлдep peтiндe cипaттaйды. Э.M. Mypзaeв copдыц гашетен xaлыктapдын гeoгpaфиялык тepминaлoгияcындa кец тapaлFaнын aтaп кepceткeн. Opтa Aзия xaлыктapындa "шop, шуp " copтaц TOmipa;, дaлa, шeлeйт, шeл бeлдeмдepiнe кapaй мaFынacыныц eзгepicкe yшыpып, эpтYpлi aтayлapFa ие бoлaтын жaзaды. Keнe м0^0л тiлiндe xужup, кaлм. xужp, кeйбip тYpкi тiлдepiндe, aтaп aйткaндa тув. xужup, aлтaй жэне xa;ac тшнде xy4yp - cop, copтaц лeкceмacы, Opтa Aзияныц тYpкi xaлыктapы тшнде тек тoпoнимикaлык aтayлap кypaмындa эpтYpлi фoнeтикaлык вapиaнттa кeздeceдi.
Кыш aйлapындa тынымcыз coFaтын кaтты бopaндa aдacып, aшыFып-шaлдыккaн жылкылapдыц copFa тiптi тaбынымeн бaтып кеткен жaFдaйлapы кeздeceдi. Жaз aйлapындa copлap ;ypFa^ бeтiндe туз кaбыpшaктap кaлыптacaды. Ä^op, Äйpaнcop, copдыц кeлбeтiн aлыcтaн aцFapтaды. Сapыcop, Kapacop, ^^rncop, Ke^op тYCтeн бacкa, cyдыц ;aOTeri, лaйлы б0луы, yca; aFзaлapдыц жapык cэyлe ciмeн шaFылыcып, мaцындa ecкeн eciмдiк жaмылFыcы apкылы epeкшeлeнeдi. Пшшш aйкындaйтын Дoгaбaccop, Двцгeлeкcop, Шaлцapcop, Koтaнcop, Kiшкeнecop, ¥зынcop, aйpык, ;0н., мeтaфopaлык тepминiмeн Äяцcop, Бaccop, K¥лaцcop. т.б aтayFa бoлaды. Copдыц epeкшeлiк оттатет бeйнeлeйтiн Бaйcop, Ma^op, Бaянcop м0HF0лшa Бaян/ бaйн/ бoйoн, бaй мaцындa eciмдiк жaмылFыcы кayлaп ecкeн, cyыныц тapтылып кaлмaй, жэне т.б кacиeттepiнe бaйлaныcты тyындaFaн деп тoпшылaймыз. Cop мaцындa кeздeceтiн eciмдiктep мен жaнyapлap дYниeciдe бейнеленш. aкпapaттык кacиeткe ие б0лып oтыp. Жынгылдыcop, Kызылaгaшcop, Тoбылгыcop, ÄцmYйecop. Бвкeнcop, БYpкiтcop т.б. aтayFa бoлaды. Бeccop, Koccop caнын, Бopлыcop тapтылып кaлFaн cop мaцындa жepгiлiктi xaлыктын aкбaлшык aлып, шapyaшылыктa пaйдaлaнFaнын бiлдipeдi. Сacыцcop aтayы жaз aйлapындa cyы бopcып, жaFacындaFы кaмыc, шeптepi шipiп, жaFымcыз иic шыFapaтынынaн xaбap бepeдi. TaбиFaт epeкшiлiктepiн aныктaй oтыpып. жepгiлiктi кaзaктap мекендеген py-тaйпa, aдaм aтымeн aтaп жYзeгe acыpFaн. Ген0нимнен тyындaFaн Твpe copы, ШYpeк copы, aдaм aтымeн Äлmыбaй copы, Бuжaн copы. Kodap copы, Mэшiн copы т.б. кездеап oraip. Цац - тepминi кeктeм aйлapындa 0йтац жepлepдe жинaлып кaлFaн epiгeн ;ap cyымeн, жaцбыpмeн тoлыFып oтыpaтын жaйпaк тaйыз кeлдep, Жaз aйлapындa кypFaп, тaкыpлapFa aйнaлып кeтeдi [11]. Kызылцaц кeлi-Epтic ayдaнынын coлтYCтiк бaтыcындa opнaлacкaн, oблыcымыздьщ ец Yлкeн кeлi б0лып caнaлaды. Oблыcымыздын тузды кeлдepiц зеттеген Faлым E.В. Пocoxoв: "Kызылцaк кeлi-Epтic eзeнiнeн 100 км бaтыcкa кapaй opнaлacкaн, пiшiнi дeнгeлeк, eнi бipшaмa узын, ayдaны 170 шapшы км, бoлcaдa 1,5 м тepeцдiктi кepceтeдi. ^лдш жaFaлayы жapлы. биiктiгi 5 м, кызыл-кoныp caзды жэне ;умды жыныcтapдaн кaлыптacкaн. Keлгe жaн-жaктaн кeптeгeн ^ipacaräap ;уяды дa, жaз aйлapындa apнaлapы KypFaп кaлaды. Tepe ayлыныц мaцындa aFып шыFaтын жыpa caй жaз б0йы кeлгe ;уйып жaтaды. Cy aFып шыFaтын жepдe бopпылдaк ;ызыл лaй бaтпaкты тeмip кaбыкшacы гайда бoлFaн" - деп жaзaды [11]. Жepгiлiктi кaзaктap cyы aщы-кepмeктiлiгi жoFapы, бaтпaFы кызFылтым бoлFaндыктaн кeлгe ocындaй
атау берген. Аццац, Царацац, Конырцац, Кулацац коныс атауларында кездесш. Жаманцац, Лайцац аныктауыш ретiнде судын касиетiн бiлдiредi. Туз - термиш гидронимдер к¥рамында жиi кездеседi. F. Коцкашбаевтыц аныктауынша б^л сез "т^з ендiрiлетiн, кеуш бара жаткан кел" дегендi белдiредi. Казакстан лимнонимдерiнде келдердiц т^здылык дэрежес мен децгейi, т^з кэсiпшiлiгi туралы маFыналык жYктемеге ие болады.
Ащы - терминi келдiц т¥ЗдылыFы женшде хабар бередi. Топонимдер K¥рамындаFы маFыналык жYктемесi аталFан себептерге байланысты эркелю болады. (Ащылыкел мен Ащыкелдiц маFынасы екi тYрлi) [11]. Ащы-кел мацында т^збен ылFал CYЙгiш есiмдiктерге бай, мал жайылымы болып табылатын жерлер. Казак халкы су кездерiн жарамды, жарамсыздыFын ескерiп, кай шептiц кай тYлiкке ж¥FымдылыFын ежелден-ак ацFарFан. Ащы термиш жайылымныц ерекшелiгiн, суыныц т^здылык дэрежесiн бейнелейтiн гидронимдер к¥рамында жш кездеседi. Ащыжайлау, Ащыквл (12 кел) кон., Ащысор, Ащытацыр атаулары мал жайылымымен тыFыз байланыста жаткандыFын ащартады.
Та^ыр — есiмдiк жамылгысынан айырылган, 6етi тегiс, сазды жыныстардан т^ратын жерлер. Такырлар малды шамадан тыс жаю нэтижесiнде калыптасады . Кектемде кар ерiген кезде немесе жацбыр жауганда такырга как тирады, жазда суы тартылып, тY6i катады да жарылып кетедi. Балатацыр кон., Ацтацыр, Тацыр е.м., Кабантацыр кон. атауларын В.Н. Попова есiмдiк дYниесiнен айырылран жерлермен байланыстырады. Татыр деп т^зды ке6iрлi жерлердi атайды. Ой - Ш^кыр терминi лимнонимдерде келдщ ойыс жерде орналасканын, кiшiгiрiм казанш^цкыр марынасында айтылады. Шуцыр, Шуцырквл, Байшуцыр коныс атаулары калыптаскан. Былкылдак - (калкыма ^йык, оппа) еспе сулармен коректенетш батпакты шалЕынды ойысты жерлер. Этш жYре алмайтын, сулы жер маЕынасында колданылады [14]. Былцылдац (2 кел) айрык атауы. ^амыс фитонимi семантикалык жаЕынан гидронимдiк терминнщ эквивалентi непзшде карастыруЕа болады. ^амыс - кел, су мацында тана есетш еимдш тYрi. Гидронимдiк термин камыс 40-тан астам географиялык атауларда кершш тапты. Копа деп камыс-коЕа есетш батпакты жерлердi атайды. Курцопа айр., Копа кон., атаулары езiндiк жYктемеге ие болып отыр. Томар-жер асты суымен коректенетш. шалЕынды есiмдiктерге бай, темпеш^ьбатпакты жерлер. Ацтомар кел,
Kapamoмap ;0н., K,ocmoмap е.м. aтayлapы бap. В.H. Пoпoвa - Жалтыр, Жалпак тepминдepiн кeлeмi бipшaмa Yлкeн cy aйдынын, eciмдiкciз epeкшeлeнiп тypaтын кeлдepдi aтaйды [10], Балкаш - гал, cop aтayы. E. Koйшыбaeв Бaлкaш aтayы бaлык (кeнe тYpк. "cy" мaFынacындa) ceзiнe гидpoнимиялык - "am" кocымшacыныц кeмeгiмeн cyбcтaнтивтeнгeн cын еим apкылы пaйдa б0лды. Бaлцaш — мэш кeгaл, шYЙгiн, бaлдыp т.б. C0Faн y;cac yFым peтiндe кapacтыpaды.
Батпак-(гел0ним) тepминi Э.M. Mypзaeвтыц пiкipiншe (бaтпaк) eciмдiктep eceтiн,шымтeзeк бacкaн, шектен тыгс ылFaлды cy ipкiлiп жинaктaлFaн ми бaтпaкты жepлep. Opыc тшнде "бoлomo" ceзi ШыFыc Eypoпa eлдepi, Рeceй, Бeлopycь, Укpaинaдa жиi кoлдaнылaтынын жэне эpтYpлi мaFынaFa ие бoлaтынын aтaп кepceткeн.
H.И. Toлcтoйдыц Cлaвян гeoгpaфияcыныц тepминoлoгияcыдa бaтпaкты нeгiздeйтiн тep гeлoнимдiк тepминдep: бoлomo, бaгнo, oлec, вoлoкнo, мox, mpaнь monrno, дpeгвa, нempa, нemeчa, мepвa, гpузuя, движ, здмуx, кoжуx, cмугa, cmpугa, noгoня, мopoчнa, pyda, бель, выжap, noгapь, бoн, npopea, плеш, orno, oзepo, т.б. жaн-жaкты бaяндaлFaн [13]
F. Koцкaшбaeвтыц тoпшылayыншa жYpiп ere aлмaйтын ми бaтпaкты жep мaFынacындa aйтылaды. Батпацквл (2 ;0н.) е.м., Батпац^шквл eз.. Yшiншi Бабатай бaтпaFы aтayлapы бaтпaкты жepдe opнaлacкaны жeнiндe xaбap бepeдi.
ШыFыc Kaзaкcтaн oблыcындa Бaтпaк тepминi 20-дaн acтaм лимнoнимдepдe ^pimc тaпты. Ä^amna^ Kapaбamnaц, Бamnaцквл, Бamnaццona, Бamnaцcop т.б.
Лягa-ceзi бaтпaктaнFaн ылFaлды oйыcты жep, cyлы шуц^ф, TOFa^ кaзaншyцкыp т.б., Aлтaйдa- бaтпaк, ^л, Бaтыc Ciбipдe - ^ipa, ca^ ШыFыc Ciбipдe кeктeмдe cy тypaктaйтын кaзaншyцкыp мaFынacындa aйтылaды. Kaзaкcтaнныц CoлтYCтiк eцipлepiнiц мaцындa acтык тyкымдacты eciмдiктep ecкeн, кaйынды-кeктepeктi ылFaлды бaтпaктaнFaн 0йысты жepлep [10].
B.H. Пoпoвaныц e^ercrep^e Дoлгaя лягa, Kpuвaя лягa, Пoдconoчнaя лягa, Шupoкaя лягa, Сoлдamcкaя лягa, Äлeшкuнa лягa aтayлapы кeздecтipceк, Лягa, Maлaя Лягa бaтпaк aтayлapы Шeмoнoйxa ayдaнындa дa opын тепкен. Бaтпaкты жepлep Aлaкeл мaцындa жиi кезде^д^ Coгpa тepминiн В.В. Caпoжникoв былaй тoпшылaйды: aлaca ^rni^^p ecкeн бaтпaкты жaзыктap (Ciбipдe) [12].
C.И. Oжeгoв ceздiгiндe кeздecпeyiнe кapaFaндa, ciбipлiктepгe тэн далеки
болуы тшс деп бiлемiз. Согра (3 рет).е.м., кеп атаулары бар. Батпактын мибатпак, корыс тартпа сездершщ магынасы орыс славян тiлiнде Топкое дегецщ бiлдiредi. Батыс Алтай ещршде Топкий,Топкая топонимдерш кездестiрдiк. Зертте барысында аумактардыц кел, батпак атауларыныц белгiлi дэрежеде бейнеленгенi аныкталды. Сонымен катар лиминонимдш жэне гелонимдiк терминдер жYЙесi мен кел атаулары кесте жYзiнде топтастырылды.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Аманжолов С. Вопросы диолектологии и истории казахского языка. -Алматы: Санат, 1997. - 608 с.
2. Элiмхан А.Э. Шыгыс Казакстанныц Он^спк аймагы топонимдершц тiлдiк жэне этномэдени непздерг филол. гыл. канд. ... автореф. - Алматы, 2001. - 25 б.
3. Байназарова FA. Касиетп тYркi елi. - Алматы, 1994. - 227 б.
4. Бияров Б.Н. Эр Алтай (Оц^спк Алтай) оронимдерi (тарихи лингвистикалык талдау): филол. гыл. канд. ... автореф. - Алматы, 2000. - 27 б.
5. Данзан Лубсан. Алтан Тобчи (Золотое сказание). - М: 1973.-217 с.
6. Егорина А.В., Зинченко Ю.К., Зинченко Е.С. Физическая география Восточного Казахстана. Часть 1. Восточный субрегион. Учебное пособие.
- Усть-Каменогорск: ВГИ, 2000. - 124 с.
7. ЖYнiсов Д. Эзен-кел атаулары. - Алматы: Казакстан, 1991. - 129 б.
8. Казакстанныц физикалык географиясы. Хрестоматия. Кдоастыргандар Э.С. Бейсенова, К.Д. Каймулдинова. - Алматы: Атам^ра, 2004. - 136 б.
9. Омаров Т.Р. Казакстанныц езендерi мен келдер1 Алматы, «Казакстан», 1977. - 72 б.
10. Попова В.Н. Гидронимы Павлодарской области: автореф. канд. филол. наук. - Томск, 1966. - 21 с.
11. Сапаров К. Т. Казакстан топонимдершщ калыптасуы мен дамуыныц географиялык негiздерi (Шыгыс, Солтустк-шыгыс ецiрлерi мысалында). географ. гыл. докт. дэрежесш алу Yшiн дайындаган дисс. - Алматы, 2010. - 32 б.
12. Сапожников В.В. Исследования по Алтаю. - М.: 1949. - 140 с.
13. Толстой Н.И. Славянская географическая терминология: Семисиологиче-ские этюды. Изд. 2. - М.: Комкнига, 2006. - 360 с.
14. Физическая география Республики Казахстан: Учебное пособие. -Алматы: Казак университет^ 1998. - 266 с.
15. Халид К¥рбангали. Тауарих хамса. - Алматы, 1992. - 304 б.
16. Шыгыс Казакстан топонимиясы. - Эскемен: Рекламный дайджест, 2007.
- 376 б.
Поступила 5.07.2012
Доктор геогр. наук К.Т. Сапаров ГЕОГРАФИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ФОРМИРОВАНИЯ И РАЗВИТИЯ НАЗВАНИЙ ОЗЕР И БОЛОТ
В статье рассматриваются закономерности отражения особенностей водных объектов в географических названиях Восточно-Казахстанской области. А также рассмотрены взаимосвязи особо охраняемых территорий с топонимами и гидрографическими терминами.
