CC BY
12НАУЧНЫЕ СТАТЬИ
Гидрометеорология и экология № 2 2011
УДК 821.512.122.09.01
ТАБИГАТТЫ ПАЙДАЛАНУ ЖЭНЕ ЦОРГАУ МЭСЕЛЕЛЕР1НЩ ГЕОГРАФИЯЛЬЩ АТАУЛАРДА БЕЙНЕЛЕНУ ЗАЦДЫЛЫЩТАРЫ
(Ш^О мысалында)
Геогр. гылымд. канд. КТ. Сапаров
Мацалада Шыгыс Казацстан облысы материалдары нег1зтде ландшафт ерекшелттертщ топонимдерде бейнелену зацдылылыцтары жвмнде свз болады. Сонымен цатар ерекше цоргалатын табиги нысандармен топонимдердщ взара байланысы жан-жацты царастырылган.
Зерттеу аймагында табигат ^оргау шараларын ^йымдастыру идеяларыньщ ^аза^ ^огамында ертеден болгандыгы жер - су атауларында (Хан цорыц, Кещорыц,Цорыцшар т. б) сакгалганын ацгаруга болады. А.Н Бернштам ^ола дэуршц андронов мэдениетi кезещнде Орта Азия мен Каза^станда вмiр сYрген квшпелi тайпаларда алгаш^ы тыйым салынган вщрлер «цорыцтар пайдаланатын жер» деген ^тым пайда болды деп жазады [1]. Ал, М. Кашкари «^орыщ» свзiн кез-келген ^оршалган аума^ жеке пайдаланушы адамныц «тыйым салынган жайылымы» ретшде ^арастырады [2]. Орта Азия мен Казахстан вщрiнде арнаулы ^орывда айналдырылган орындар квне дэуiрлерден бастап болгандыгына дэлел боларлыщ дэйектi мэлiметтердi ацыз-энпмелерден, жер - су аттарынан жэне тарихи жазба деректерден кездес^руге болады. Е.М. Массонныц зерттеулерiне Караганда Х гасырда Бухара жерiнде Шамсабад ^орыгы болгандыгын, оныц айналасы топыра^ дуал мен ^оршалып, iшiнде квптеген жабайы жануарлардыц ^сталгандыгын Орта азиялыщ тарихшы Мухаммед Наршахи баяндайды [3]. В.В. Бартольд: У1...У11 гасырларда Жетюу жерiн мекендеген Yйсiн тайпалары ш^райлы, шалгынды сал^ын жерлердi ^орывда айналдырып, ретсiз мал жайылмайтындыгын, мезгiлсiз ац ауламайтындыгын жазды. Бинюй VII гасырда Талас вщршде болып, «Мыцб^ла^» деген жердщ табигат эсемдiгi мен хан ^орыгындагы мYЙiздi б^гыларды квргендiгiн жазып кеттi. Осы вщрде «К^лан цамалган», «К^лан цорыц» деген жерлер бар [4]. Жер ^йыгын iздеген Асан Кайгы (15 гасыр) жол Yстiнде келе жатып «Хан цорыгы» деп аталатын квлемдi жайылымды кездестiрiп, оны кYзететiн
162
жендеттерш кергенш жазады [5]. 1897 жылы археолог В. Каллаур «Кулан цорыц» деген жерде болып, корыктан калган дуал iздерiн, тещрепндеп коныс орындарын ацгарган. Атап айтсак Арцарлы, Арыстанды, Бергойнац, Кулан тау, Кулан су, Кулан асу, Бала Кулан, Куланды, Касца Кулан т.б. топонимдер корыктар женшде мол аппарат береди Сонымен кешпендi жэне отырыкшы халыктыц екiншi шаруашылыгы ац аулау болды. М^ндай жерлердi, эсiресе к¥сбегшкпен айналысатын, какпан к¥рушы ацшылар ерекше бакылауга алып жYрдi [6]. М^ндай ацшыларды Алтайда, Сауырда, Тарбагатайда, Баянаулада, Шыцгыстауда, Калба жатасында, Семейдщ таспалы карагай ормандарында (реликт) осы кYндерi кездеслруге болады. Б^л ещрде жабайы андардан - б^лан, марал, б^гы, каракуйрык, к¥лан, аркар, аю, каскыр, сшеусш, iлбiс, терiсi багалы к¥ВДыз, б^лгын, орман сусары, тYлкi, коян, дуадак, ¥лар, кыргауыл, к¥р т.б. кездеседь Кезiнде кыран бYркiт, ителгi салып байлар, хандар, с^лтандар ацшылык к¥рган жэне олар сол жерлерге ацшылык к¥руга баскаларга р^ксат бермеген. Ландшафтарды коргаудыц ец жогаргы формасы - корыктар ^йымдастыру болып табылады. Мэселен, Елiмiз тэуелсiздiк алганнан кейiн Батыс Алтай мен Алакел корыгыныц ^йымдастырылуы, сонымен катар Алтынемел, Ордабасы, Каркаралы, 1ле Алатау, Катонкарагай ^лттык парктершщ к¥рылуы осыныц айгагы екенiн ацгартады. Казахстан жерiндегi экожYЙелердiн антропогендiк езгерiстерi байыргы табигатты пайдалану Yрдiстер мен тэжрибесш кенiнен гылыми iзденiстердi жэне арнайы жобалар енгiзу iсiн жеделдетудi талап етедi. Аумактагы ертеде коргалатын аймактардыц болгандыгын казiрri кездесетiн топонимдерден байкауга болады. Корык - коныс (6), тау атауы КХР - мен шекарада (Тарб. ауд.), елдi мекен, езен атауы (Аягез ауд.) Калыбай жэне Актомар езендерiнiн киылыскан жерiнде орналаскан жэне Сандыктас тауыныц онтYCтiк батыс белiгiне жетпей к¥ргап калады. Корыкшар атауын (Жарма ауд.) Шар езетнщ мацында коргауга алынган аумак деп топшылауга болады. Шыцгыстауда Корыкбол ез., жайлау атауын кездес^рсек, Корымжайлау езенi езiнiн жайылым ерекшелт женiнде мол экологиялык акпар бередi [6]. Сондыктан табигат коргаудыц халыктык тYрi казак жерiнде элдекайда ертеде калыптасканын ацгаруга болады. Ацшылык к^рудыц кезецдер^ уакыты, орманда ац аулаудыц ережелерi болган [7]. Казак халкында табигат оныц нысандарын коргау идеялары ертеден калыптасып, ^рпактан-^рпакка м^ра болып берiлiп, экологиялык мэдениеттiн калыптасуына бiршама ыкпал еттi.
163
Геоэкология гылымы адамзат когамы мен табигат арасындагы карым-катынас туындайтын зандылыктарды зерттейдi десек, осы эрекеттердщ нэтижесi - табиги ортаныц антропогендiк эрекеттерге жауабы (экологиялык дагдарыс, апат т.б.) болып табылады. Осы т^ргыдан алып караганда Шыгыс Казакстан облысы аумагында ерекше коргалатын табиги аумактар жYЙесiн к¥рудыц мацыздын геоэкологиялык т^ргыдан карастыру кажеттшш туындайды. БYгiнде ШКО аумагында 2 корык, 1 ^лттык табигат парю, 1 табигат ескерткiшi жэне 1 табиги резерват, 8 корыкша (корыккор), атап айтсак: Кулыджы, Тарбагатай Царатал цумы, Твменг1 Тургысын, Рахман булагы,Эдыет, Эскер сайы, ¥ржар (¥рыжар) т.б. орналаскан (Кесте 1) [8].
Кесте 1
Шыгыс Казакстан облысындагы коргалатын табиги аумактардыц (КТА) табигат (ландшафт) зоналары бойынша орналасуы
Атауы Экiмшiлiк аудан Ландшафттык зона Ауданы , га Коргалатын нысандар
Мемлекеттiк таб^и корыкша
Эдiлет (ботаникалыц) Жарма Шелейт 112 Сиверс алмасы, мойыл, марал, оты, шэнгiш, аю дэр^ андыз, жалбызтiкен кылша т.б.
«Эскер сайы» (ботаникалыц) Yржар Шелейт 156 Сиверс алмасы, мойыл, итм^рын, Ледебур миндалы, долана, жануарлардан; коцыр аю, марал, елiк, с^р суыр сiлеусiн т.б.
Yржар (ботаникалыц) Yржар Шелейт 120 Мойыл, шэцпш, долана, итм^рын, Сиверс алмасы, Ледебур миндалы жануарлардан: Жидков тышканы, бYркiт, кабан актес сусар.
164
Атауы Экiмшiлiк аудан Ландшафттык зона Ауданы , га Коргалатын нысандар
Каратал кумы (ботаникалъщ) Зайсан Шелдi тауаралык ацгар 1300 Шырканак есiмдiктерi (реликт)
Тарбагатай (зоологиялъщ) Зайсан Сауыр-Тарбагатай белдеулiлiк типi 240000 Алтай аркары, шбю,калканкулак, ителгi, бYркiт, каракус, лашын, дала буркт, кур, Yкi, дуадак, жорга дуадак, акбас тырна, карабауыр булдырык есiмдiктерден: кайынды - теректi шоктар
Кулыджы (зоологиялъщ) Кекпекп Алтай тауы белдеулiлiк типi 46000 Марал, елiк, булгын, булан, Роборский атжалманы, бYркiт Yшбакайлы ергежейлi косаяк еамдштерден: жYЗген, казак аршасы, актерек, каратерек, Кулыджы езенi ацгарындагы калдык карагай орманы
Рахман булагы (ботаникалъщ-геологиялыщ) Катонкарагай Алтай тауы белдеулшк типi 109100 Катонкарагай М¥ТП аумагына карайды Рахман минералды суы, геологиялык курылым Сiбiр балкарагайы карабYлдiрген, марал оты, кызгылт семiзоты, алтай кертышканы, марал т.б.
165
Атауы Экiмшiлiк аудан [дшафтты; зона Ауданы , га Коргалатын нысандар
на Ч
Теменгi Тургысын (ботаникалыц) Зырьян Алтай таулы белдеулiлiк тит 2200 Сiбiр шыршасы, бал;арагай, Сiбiр самырсыны, итмурын, долана, жануарлардан: елiк, тиiн борша тыш;ан, тYЙе;ула;
Мемлекеттж табиFат ескерткiштерi
Синегор самырсын бауы (ботаникалы;) ¥лан Алтай тауы белдеулiлiк типi 197 Сiбiр самырсыны (реликт)
Мемлекеттiк табиFи резерват
«Ертю орманы» Бес;арагай Бородулиха Курга; дала 658882 Ертю езеш бойындагы реликтi Таспалы ;арагай ормандары
Шыгыс Казахстан облысында ец алгаш ашылган Мар;акел ;орыгына биыл 30 жыл толып отыр. 1976 жылы 4 тамызда уйымдастырылган Маркакел мемлекеттiк кррькы - КYршiм мен Азу (Азутас) жоталарыныц аралыгында жатыр. Осы ею ;ыратпен кемкерiлiп, айдыны кун бетше шагылыс;ан Алтайдыц ару келi - Мар;а адам ;ам;орлыгына алынды. Корьщтьщ аумагы - 75 мыц га. Шал;ып жат;ан Мар;аныц жагасы жасыл желек жамылган ну орманга тунып тур. А; ;айын тал, кектерек, Yйенкi, долана, мойыл тау етепнде ессе, оныц баурайында кекке тш шаншылган бал;арагай бой тYзейдi [8]. Коры;та еамдоктщ 721 тYрi, дэршк есiмдiктерден аралий мен «алтын тамыр» кездеседi. Келде балы;тыц бiрнеше тYрi бар. Атап айт;анда, жергiлiктi тургындар «;ызыл ;ашаган» деп атап кеткен мащан, мецке немесе ;аяз балыгы, хариус, талма, тенге балы; (пескарь) ойна; салады. Коры;тыц хайуанаттар дYниесi де бай, CYткоректiлердiн 58 тYрi мекендейдi, оныц iшiнде аю, сшеусш, буы, архар, ;ас;ыр ;устыц 260 жуы; тYрi бар, оныц швде ;аракутан, а;;у, су;узгындары кездеседi. Сонды;тан ;оры;тыц ;устары облыстагы ;ус фаунасыныц 66 пайызын ;урайды [9]. Биологиялы; енiмдiлiгi жагынан бiздегi тау келдермц бiрден-бiрi Мар;акелге тец келе алмайды. Эсiмдiктер мен хайуанаттар дYниесiнiн
166
ерекшелтмен катар ол жергшкп ауа райын реттеп (микроклимат) отырады деуге болады. Сондыктан Алтайдыц таулы тайгалык зонасыныц ландшафтын коргау Yшiн курылган корыктыц келешегiне мол Yмiт артуга болады. Батыс Алтай кррькы - Лениногор жэне Зырьян аудандарыныц аймактарын камтиды. Елiмiз тэуелсiздiк алганнан кейш алгаш ашылган корыктыц (1992 ж.) жер келемi 56,7 мын га, Кдзакстандык Алтайдыц Линей, Калзыц (Холзун), Кексу тау сшемдерш алып жатыр. Корык аймагында Ак жэне Кара Оба езендерi мен Кедрово жэне Щербакова келдер^ т.б. кiшiгiрiм су жYЙелерi бар. Корык негiзiнен табигат белдемдершц тау етегiнен бастап орманды дала, субальт, альт бткппндеп табигаттыц сан алуан тайгалы аралас ландшафттарын коргауга багытталган. Корыкта дэрiлiк (марал оты, алтын тамыр) есiмдiктермен катар, орманныц ягни кылкан жапыракты агаштардыц, кеп тда шогырланган. Эсiресе, багалы самырсын, мащарагайдыц орны ерекше. Корыкта жогары сатыдагы есiмдiктердiц - 799, кустардыц - 153, CYткоректiлердiц - 51, балыктыц - 5 тYрi, сущоректшерден алтай бугысы, елiк, кундыз, коцыр аю, булан, кабырга (кудыр), булгын т.б. кездеседi. Батыс Алтай фаунасы да ерекше болганымен гылыми - зерттеу жумыстары жацадан колга алынуда. Осы аумактыц фаунасын зерттеушi Б.В. Щербаковтыц мэлiметi бойынша кептеген кустар: бYркiт, каршыга, латын ителгi, ак кур, сацырау кур т.б. тршшк етедi [8]. Сонымен зерттеу нысанына айналган Батыс Алтай корыгыныц гылыми, экскурсиялык, танымдык мэнi зор. Болашакта корык экологиялык мониторингтiк жэне гылыми-зерттеу жумыстарыныц ошагына айналатынына мол сешм артуга болады.
2001 жылы ^атонк;араFай улттык; саябаFы курылды. Онда Шыгыс Казакстан жерiнде кездесетiн 55 тYрлi есiмдiктер дYниесiнiц 50 тYрi, 20 тYрлi емдiк шеп, 250 тYрлi кус (оныц 30-га жуыгы Кызыл ютапка енген) бар, аумагы - 643,7 мыц га болатын, улттык саябакта CYт-коректiлердiц 66 тYрi, олардыц iшiнде: коцыр аю, марал, булгын, токал бугы, таутеке, сшеусш, елiк, куну, кар iлбiсi т.б. мекендейдь ¥лттык парк орманыныц алып жаткан келемi 219,9 мыц га, оныц 60 пайызын самырсын агашы алып жатыр [10]. Туристердi ерекше кызыктыратын таза ауа, таулы ландшафт, кел, булак, саркырамалар, орман ландшафтары Катонкарагай улттык саябагыныц келбетiн калыптастырады. Аумакта Буцтырма, Ац жэне Кара Берел взендер1, Язовое, Рахман квл1, булагы, Квкквл цуламасы, Орел, Берел, Ацмарал (Парк) елдi мекен атауларымен бiрге кептеген микротопонимдер жYЙесi бар. Ец кернекп туристердi кызыктыратын жерi - Рахман бyлаFы емдiк касиет мол ыстык су шыгып жаткан табигат
167
сыйы. Антропомикрогидроним атауыныц езiндiк тарихы бар. осыдан 215 жылдай бурын Рахманов атты ацшы биiк тауда маралды атып жаралайды. Ол екi кун жаралы ацныц iзiмен жYрiп оныц осы була; басында екiншi жубымен аман-сау турганын керiп тац ;алады. Маралды атып елтiрiп, оныц бiрiншi ат;ан огы тиген аягыныц жараланган терiсi жiнiшкерiп, жу;а ;абы;ша болып жазылып жат;аныныц куэсi болады. Була; суыныц емдiк ;асиет бар екенш жобалап, оны сынап, зерттеп керпс келедi. Була; суына кYнiне Yш рет шомылып, бiр жумада бiрнеше жыл зардап шеккен ;уяц ауруынан ;улан таза жазылады. Кейiнiрек була; суы зерттелiп, оныц басына емдш орындар салынып, рекреациялы; айма;тарга айналды. Су ;урамында радон, кYкiрт, куюртп сутегi, сульфат, сульфит, карбонат, нитрат тузбасы бар екенi аны;талды [10]. Була; суы жYЙке ауруларын емдеуге таптырмайтын емдiк ;асиет бар киелi жер. 2002 жылы Цатонцарагай улттыц саябагына АКШ, Батыс Еуропа, Ресей елдер1нен 569 турист келген. Каракел келi мацынан туристiк база ;урылысы салына бастады. Сонды;тан табиги ландшафтысын ;оргау, гылыми тэжiрибелер жэне экологиялы; мониторинг жYргiзуде мол мYмкiндiктер бар деуге болады. Болаша;та мэдени агарту жумыстарын уйымдастыратын ;оры;;а айналатыны сезшз (Кесте 1).
Резерваттардыц уйымдастыру ма;саты мен ережелерi ;оры;шыларга у;сас. Табиги ресурстардыц ;оргалуына байланысты жэне жYргiзiлген жумыстыц сипатына ;арай бiрнеше топ;а белiнедi. есiмдiктер мен жануарлардыц жойылу ;аушндеп жэне сиреп кеткен кеткен тYрлерiн ;оргау ма;сатында ;урылады. Ондай резерваттар Батыс Еуропа, ОнтYCтiк Азия, Африканыц кейбiр елдерi мен АКШ-та кептеп саналады. Сонымен ;атар кептеген елдерде ешмдштерге гылыми жумыстар жYргiзу Yшiн т.б резерваттар уйымдастырылуда. Ертю езенiнiн оц жагалауында реликтi таспалы ;арагай ормандары «Ертiс орманы» (Павлодар обл.) «Семей орманы» (ШКО) орналас;ан. Ертiс енiрiнiн жасыл белдеуiндегi созылган мундай ;арагайларды Каза;станныц бас;а жерлершен кездестiре алмаймыз. Бул ормандардыц топыра; пен су ;оргагышты; мацызы бар. Сонды;тан резерваттарда орманды дала фаунасымен ;оса, онда есетiн агаш ;оры ;оргауга алынган. Карагай ормандары бул ещрлерде орынсыз кесу, ертеу эрекетшен жойылып барады. Кaзiргi танда (2000...2005 жж.) Семей ецiрi мен Павлодар облысындагы болган ерттерi салдарынан Ертю жагасындагы ;арагайлы ормандардыц 300 мыцга жуы; гектары жанып кеттi деуге болады. Fарышты; жэне жер бет зерттеулерiнiн нэтижелерiне
168
жYгiнсек, бул ормандардыц 50 пайызы ерттен, орман зиянкестерi мен аурулары жэне зацсыз агаш кесу салдарынан зиян шектi [11].
Семей ецiрiнде карагайлы ормандардыц келемi 30...40 пайызга азайып, мYлдем ойсырап калды. Калба тауларыныц ландшафтык келбетiн калыптастыратын граниттi тастарга бейiмделе ескен карагайлы алкаптардыц аумагы бiршама азайган. Fалымдардыц пiкiрiнше су мацындагы орманды алкаптар ашылып калгандыктан Кендi Алтайдыц Оба, Улбг, Буцтырма сынды езендерi шамамен жылына 1,5 млрд. текше метр келемшде су корларын жогалтады екен. Сондыктан катац бакылауга алып, орман алкаптарын пайдалану жYЙесiн реттеп, агаш отыргызу шараларын жYргiзу аркылы калыптаскан геоэкологиялык мэселелердi шешуге болады. Табигат ескерткiштерi - бул сирек курып бара жаткан, желдiц, судыц эрекетiнен бузылып жаткан жэне сонымен бiрге гылыми, эстетикалык, тарихи жэне мэдени жагынан кунды табигат нысандары. Бул сездiц магынасы курып бара жаткан есiмдiктер мен жануарлардыц жеке бiр тYрлерiн коргау, мысалы: аркар, iлбiс, самырсын, сiбiр балкарагайы т.б. Сонымен катар табигаттыц коргауга алынган жекеленген нысандары, сирек кездесетш геологиялык курылым, кима, Yгiлуден пайда болган тау жыныстарыныц ерекше формалары, сирек кездесетiн агаштар мен есiмдiктер булактар мен саркырамалар жатады.
Коргалатын табиги аумактарды ез ерекшелштерше карай мэселесi КТА жYЙесiне курылымын сипаттайтына жэне ол езiнше киын эрi карама - кайшылы немесе даулы гылыми - эдiстемелiк мэселе екендт де шындык. Бул мэселеш жан-жакты карастырып, тиiмдi шешу ез мезгшндеп жэне дэл багытталган жумыс болары сезсiз, эрi коргалатын аумактар жYЙесiн дамытуга мYмкiндiк бередi.
КТА жYЙелерiн куру кажеттшш алгаш рет Н.Ф. Реймерс Ф.Р. Штильмарк (1978), Ю.Б. Родоман (1981) жэне Ю.А. Исаковтардыц (1983), Еуропа мен Балтык елдерiнiц галымдарыныц ецбектерiнде мысалы, Латвия тэжiрибесiнде А.Ж. Меллуманы (1982), П.П. Каваляускас (Литва), ал Казакстанда коргалатын аумактар жYЙесi кандай устанымдарга сай келу кажеттшш О.Т. Айдаровтыц ецбектерiнде алгаш рет (2006) карастырылды [12]. Сондыктан бул жумыстардыц шешiмiн табу Yшiн арнайы далалык кешендi зерттеу жYргiзу кажеттiлiгi туындайды. КТА жYЙесiн куру Yшiн алдын-ала жерлердi тандау негiзiнен эртYрлi такырыптагы, эсiресе ландшафт картасын пайдаланып талдау аркылы жYзеге асады. ШКО -аумагында болашагы бар табигат ескерткiштер кептеп кездеседь Оларды
169
болаша; урпа; Yшiн са;тау мен ;оргау бYгiнгi кYннiн басты талабы. Оларды са;тау мен ;оргау (КТА) жYЙесiнiц ;арамагына енгiзу ар;ылы гана юке асырылады. Геоакпаратты; жYЙе (ГАЖ) ар;ылы модельдеу табиги (ландшафты;), геоэкологиялы; аудандау, элеуметтiк экономикалы; т.б. карталарды салыстыра талдау, аума;;;а жан-жа;ты сапалы бага беру жэне КТА-га ;ажетп аума;тарды тандаудагы оныц гылыми , мэдени-тарихи негiз болуы болаша;тагы ;оргалатын аума;тар жYЙесiн ;урудыц мэлiметтiк базасы бола алады. Олардыц ;атарында Зайсан, Сауыр цорыцтары, Обе ултты; саябагы бас;ада табигат ескерткiштерi мен ландшафты; ;оры;шалар жатады [9].
Зайсан швлдг цорыгы - Зайсан ауданында орналас;ан (Кара Ертiс езенi ацгарыныц сол жа; жагалауы, Май;апшагай, Боран жэне Каратау елдi мекендер аралыгындагы айма;) «Бекен;умдары» филиалы (Кекпектi ауд.) болады. 120 мыц гектар айма;ты бул ;оры;та Зайсан ;азаншун;ырыныц шелдi аймагыныц есiмдiктер мен жануарлар дYниесi ;оргауга алынады. Бул ;оры; уйымдастыру 2000...2030 жылдары аралыгында ;уру жоспарланып отыр. Yржар ауданымен шекарада жат;ан Алакел ;орыгы (1998), (12520 га) мемлекетпк ;оры; статусын алды [8]. Казiргi кезде са;талып ;алган табигат керiнiстерi еткен табигат жагдайларынан, мол геоэкологиялы; а;парлар бередi. Олардыц кепшiлiгi адамдардыц шаруашылы; эрекетiнен жойылып барады. Болаша;та табигат ескерткiштерi ;атарына жацадан «Сауыр шыршалы орманы», «Тархан геологиялыц кешеш» сия;ты ;айталанбас нысандар ;осылады деген Yмiттемiз (Кесте 2).
Кесте 2
Шыгыс Казахстан облысыныц келешегi мол табиги нысандарын табигат зоналары бойынша орналастыру
Атауы Экiмшiлiк Ландшафтты; Ауданы, Жалпы
аудан зона га саны
Мемлекеттiк корык
«Зайсан» Зайсан Шелейт 120000 1
«Сауыр» Тарбагатай Сауыр -Тарбагатай таулы белдеулшк тип 1
¥лттык табиFи парк
Сiбе ¥лан Курга; дала жэне Алтай таулы белдеулшк типi 1
170
Атауы Эюмшшк аудан Ландшафттык зона Ауданы, га Жалпы саны
Мемлекеттж корыкша
«Асубулак» (геологиялыщ-минерологиялъщ) ¥лан Алтай таулы белдеулiлiк типi 1
Мемлекеттж табиFат ескерткiшi
«Тархан геологиялык кимасы» Глубокое Алтай таулы белдеулiлiк типi 2 1
«Ашутас» (геологиялыщ -палеоботаникалыщ) КYршiм Алтай таулы белдеулшк типi 1
«Киын - Керш» (геологиялыщ палеоботаникалъщ) КYршiм Алтай таулы белдеулiлiк типi 1
«Пылающие Адыры» (палеонтологиял ыщ) Тарбагатай Сауыр-Тарбагатай таулы белдеулiлiк типi 1
«Голубой Залив» (геологиялыщ-петрологиял ыщ) Квкпектi Алтай таулы белдеулiлiк типi 1
Асубулак геологиялык-минералды корыкшасы - оныц аумагында жер бетiне шыгып жаткан сирек кездесетiн металдар орындарымен кызыкты екеш мэлiм. Мунда 100-ден аса минералдар, оныц iшiнде багалы асыл тастар: турмалин апатит, аквамарин, тау хрустал^ лепидолит жэне баска да минералдар металдар курамында кездеседi.
Тархан геологиялык кимасы - (2 га) девон кезешнщ табиги жагдайын сипаттайды. Бул кезецнiц тецiздiк тYзiлiмдерi казбалы фауна калдыктарына бай - маржан, молюска, брахиапод, мшанка т.б. Сондыктан Тархан кимасы Кендi Алтайдыц стратиграфиялык курылымын зерттеуде Yлкен гылыми мацызга ие.
Ашутас - геологиялык (палеоботаникалык) табигат ескерткiшi -Yштiк кезецiнiц жалпак жапырактары флорасыныц тYзiлiмдерiн коргау Yшiн курылган. ТYзiлiмдер ежелгi всiмдiктердiн 79 тYрiнен турады жэне олардыц 45 тYрi баска жерде кездеспейдi.
^иын-Керш табигат ескерткiшi - саздык эрозиялык шункырлар мен жыралардан туратын, такырлар мен бвлiнген жер бедерi пiшiндерiмен ерекшеленедi. эртYрлi тYCтегi саздар субтропикалык фауна калдыктары
171
уштш кезецнщ жануарлары: бронтотерия, энтелодонттардыц ;ан;а суйек ;алды;тарын турады.
Пылающие Адыры - табигат ескерткiшi - ежелп жабы; жэне жалацаш ту;ымды еамдштердщ ;алды;тарынан CYЙек ;алды;тары мен динозавр жумырт;асыныц ;абыгынан туратын ТМД-да алгаш рет табылган эртYрлi тYCтi саздар: алевралит, ;умдардыц тYзiлiмдерiнен турады.
Голубой залив - геологиялы; петрологиялы; табигат ескертюшшщ аумагында 280 млн жыл бурын жер бетiнде бал;ыган магманыц шыгып, жYруi, жола;ты тYзiлiмi бар нус;адагы граниттерiмен ажыратылады [12].
Аталган табиги нысандар мемлекеттiк статус;а ие бола алмай келедг Аумагы 283,3 мыц км2 болатын ШКО-да мундай табиги нысандардыц саны ете аз. Аума;та ;оргалатын табиги аума;тар жуйесш уйымдастыру, ;оргауды ;амтамасыз ету, нашарлап тозган экожYЙелердi ;алпына келтiру мэселелерш гылыми тургыдан негiздеу ;ажет. Табигатты ;оргау проблемалары сан ;ырлы. Оларды шешуде бiрiн-бiрi толы;тырып отыратын экологиялы; жэне географиялы;, (кешенд>далалы;), геоа;паратты; жуйе (ГАЖ) т.б зерттеу эдiстерi мацызды рел ат;арады. Келтiрiлген осы мысалдар ШКО енiрiнде табигат ;оргау шараларын жэне туризмдi дамыта тYсуге дэлел бола алады жэне осы гылыми жумыстар келешегiнiн мацыздылыгыныц зор екендшн керсетедi. Ерекше ;оргалатын аума;тар (КТА) жуйесiнiн ландшафтпен ажырамас бiрлiкте екеш аны;талып, оларды са;тап ;алу тек ландшафты табиги ;алпында ;оргаганда гана жузеге асырылатыны дау тудырмайтыны аны;.
ПАЙДАЛАНFАН ЭДЕБИЕТТЕР
1. Бернштам А.Н. Историческая география Тянь-Шаня и Памир-Алтая // ИЗВ. ВГО. - Т. 87. - Вып.1, 1955. - С. 42-53
2. Кашгарий М. Девони лугат ат-турк-Ташкент, Т. 1, 1960. - 365 с.
3. Массон Е.М. О былых охотничьих парках Средней Азии. // Тр. АН ТаджССР. - 1953. - Т. 17. - С. 145
4. Сатимбеков Р. Древние заповедники Средней Азии и Казахстана // Изв. ВКО, Т 113. - 1981. - С. 242-247
5. Аргынбаев Х.А. Каза;тыц мал шаруашылыгы жайында этнографиялы; очерк. - Алматы, 1969 - 172 б.
6. Государственный каталог географических названий республики Казахстан. Том 5. Часть 1, 2. Восточно-Казахстанская область, Алматы: 2004.
172
7. Лаптев Н.П. Научные основы охраны природы. - М: Наука, 1970.
8. Бейсенова Э.С., Самакова А.Б., Есполов Т.И., Шшдебаев Ж.Б. «Экология жэне табигатты тшмвд пайдалану». Окулык. - Алматы: <^ылым» гылыми баспа орталыгы, 2004. - 328 б
9. Егорина А.В., Зинченко Ю.К., Зинченко Е.С. Физическая география Восточного Казахстана. Часть 1 Восточный субрегион. Учебное пособие. - Усть-Каменогорск. ВГИ, 2000. - 124с, ил.
10. Байконакова Р. Катонкарагайдыц гажап табигаты // Атамекен, 2003. №22. - Б. 3.
11. Ландшафтное и биологическое разнообразие Республики Казахстан информационно-аналитический обзор Программы Развития ООН / Под ред. канд. биол. наук И. Миршахимова. - Алматы: ОО «OST - XXI век», 2005. - 242 с.
12. Айдаров О.Т. Шыгыс Арал eщрiнде ерекше коргалатын табиги аумактар жYЙесiн калыптастырудыц геоэкологиялык негiздерi (Кызылорда облысы непзшде): географ. гылымд. канд. дисс. автореф. - Алматы, 2006 - 16 б.
С. Торайгыров атындагы Павлодар мемлекетпк университетi
ЗАКОНОМЕРНОСТИ ОТРАЖЕНИЯ ПРОБЛЕМ
ПРИРОДОПОЛЬЗОВАНИЯ И ОХРАНЫ ОКРУЖАЮЩЕЙ СРЕДЫ В ГЕОГРАФИЧЕСКИХ НАЗВАНИЯХ (НА ПРИМЕРЕ ВКО)
Канд. геогр. наук К.Т. Сапаров
В статье обсуждаются закономерности отражения особенностей ландшафтов в географических названиях Восточно-Казахстанской области. Также рассмотрена взаимосвязь топонимов с особо охраняемыми природными объектами.
173
