ТОПОНИМИЧЕСКАЯ АКТИВНОСТЬ ОРОГРАФИЧЕСКИХ ТЕРМИНОВ АКТЮБИНСКОЙ ОБЛАСТИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

НАУЧНЫЕ СТАТЬИ

Гидрометеорология и экология № 4 2019

ЭОК 913.81:911.2

А.Г. Абдуллина1 Геогр.гылымд.докторы ^Т. Сапаров1

АЦТвБЕ ОБЛЫСЫНЬЩ ОРОГРАФИЯЛЬЩ ТЕРМИНДЕР ТОПТАМАСЫНЬЩ ТОПОНИМ ЖАСАУ БЕЛСЕНД1Л1Г1

Тушн свздер: топоним, халыцтыц географиялыц термин, ороним, орографиялыц терминдер, ландшафттыц-геоморфологиялыц ерекшелiк

Мацалада Ацтвбе облысы аумагындагы топонимдер тобында кездесетт орографияльщ терминдер мен олардыц оронимдер жасалуындагы белсендтт царастырылган. Халыцтыц географиялыц терминдерге табиги-географиялыц, лингвистикалыц талдау жасау арцылы олардыц аумацтыц геоморфологиялыц, ландшафттыц ерекшелжтер1мен байланысы аныцталган. Зерттеу аумагында кездесетт 4000-нан астам орографиялыц нысандар атауларыныц цурамындагы терминдер жттелт, кесте, диаграмма тYрiнде керсеттд1.

Юркпе. Халыцтыц (жергшкп) географиялыц терминдер нацты географиялыц ц^былыс пен тYсiнiктердi аныцтауда цолданылады жэне олардыц географиялыц нысандармен байланысы топонимдерде кершю тапцан. Топонимдер мен терминдер арасындагы езара байланыста топонимикалыц зандылыцтар сацталган деуге болады. Топонимикалыц зерттеулерде халыцтыц географиялыц терминдерге непзделген географиялыц здiс-тзсiлдер пайдаланылады.

Географиялыц атаулардыц кдоамында географиялыц жэне халыцтыц географиялыц терминдер жш кездеседi. Халыцтыц географиялыц терминдер гылыми терминологияныц негiзгi цоры болып табылады. Казацсганда географиялыц терминология жаратылыс гылымдарыныц басца салаларымен салыстырганда бiршама дамыды. Б^ган эсiресе Казацстанныц кец байтац аумагы оныц жекелеген белiктерiндегi миллиондаган топонимдердщ пайда

1 Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия ^лттыц университетi, Н^р-Султан ц.

7

болуына белсене катыскан халыктык географиялык терминдерi ерекше эсер еттi. Халыктык географиялык терминдер бойынша казiргi танда к¥ВДылыгы сакталып отырган Э.М. Мурзаевтын жэне Казакстанда топонимика гылымыныц негiзiн налагай, алгашкы казактын халыктык географиялык атаулары мен терминдерi туралы зерттеулер журпзген F.К. Конкашбаевтыц енбектерш ерекше атауга болады. F.К. Конкашбаев взiнiн ецбектервде казактын халыктык географиялык терминологиясыныц курделшп мен кундылыгын атап кврсегтi, Казахстан аймагында сакталып калган монгол (калмак) топонимикалык элементтерщ сонымен катар турю тщщк терминологияныц зандылыктарын аныктады, оларды свздiк тYрiнде курастырып, этимологиясын аныктап кврсегтi. Fалымньщ диссертациялык жумысы (1949) казактын халыктык географиялык терминдерiне арналып жазылган зерттеу жумысы болды. Непзп гылыми жумыстары топонимика мен терминология мэселелерш камтиды. F.К. Конкашбаев казактын халыктык географиялык терминдерiн алгаш рет жинактап, жарыкка шыгарды. Оныц «Словарь казахских географических названий» алы свздтнде (1963) [11] 2000 астам географиялыц атаулар мен терминдер жинакталган, орыс эдебиетше енгiзiлген жергiлiктi географиялык терминдер, географиялык атаулардыц казакша атауы жэне орысша баламасы (эквивалентi), семантикасы бершген. Э.М. Мурзаевтыц топонимикалык зергтеулерi халыктык географиялык терминдер бойынша кунды дерек квздерi болып табылады. «Тюркские географические названия» (1996) ецбепнде тYркi тшдес халыктардыц халыктык географиялык терминдер топтамасына жан-жакты зерттеулер жYргiзген [14]. Fалымдардьщ топонимика бойынша ецбек1^ элi кунге дейiн казiргi топонимист галымдардыц гылыми зерттеу жумыстарында колданылып келедi. Сонымен катар топонимист-географтар К.Д. Каймулдинова, КТ. Сапаров, Э.Е. Аяпбекова, А.Е. Егшбаева жэне т.б. гылыми ецбек1^нде Казакстанныц аймактары бойынша терминдердщ таралуы, олардыц акпараттык жуктемеа жэне топонимдер жасаудагы белсендiлiгi туралы жан-жакты зерттелген. Актвбе облысы аумагы бойынша оронимдер курамындагы халыктык терминдердi зерттеу жэне талдау жогарыда келтiрiлген галымдардыц теориялары мен гылыми тужырымдарына негiзделiп отыр.

Бастапкы материалдар мен зерттеу эдктерь Зерттеудщ бастапкы акпараттык базасы ретшде аймактагы топонимикалык зерттеулер бойынша гылыми ецбектер, аймактыц географиялык атаулары туралы карастырылган гылыми эдебиеттер мен материалдар, Казахстан Республикасыныц

8

мемлекетпк геогpaфияльщ aтayлap кaтaлогы, Aктeбе облыcыньщ 1:500 ООО мacштaбтaFы тоroгpaфияльщ кapтacы пaйдaдaнылды. Зеpттеy ж¥мыcтapы бойыншa a^apai^'ap cтaтиcтикaдьщ, этимологиялык iai,nay, caдыcтыpмaды-cипaттaмaльщ эдicтеpдi пaйдaдaнып жYpгiзiлген Fылыми зеpттеy нэтижеciнде aныктaлды.

Зерттеу нэтижелерi мен т^жырымдар. Жaдны лaндшaфттьщ-тоroнимикaдьщ зеpттеyлеpде топонимдеp кYpaмындaFы xa^i^m^ геoгpaфияльщ теpминдеp ap^i^i лaндшaфт, оныц тapихы мен динaмикacы жэне еpекшелiктеpi тypaды a^apa'TOp aдyFa болады. Я-ни теpминдеp жеp бедеpi фоpмaдapы мен cипaты, топыpaк, eciмдiктеp мен жaнyapлap дYниеci етякты компоненттеpi стя^ты тaбиFи лaндшaфтгыц кacиеттеpiн aньщтayFa, зеpттеyге мYмкiндiк беpедi. Сондыктaн хaдыктьщ геoгpaфияльщ теpминдеpдi индикaтоp-теpминдеp pетiнде де кapacтыpyFa болады [17]. Лaндшaфттьщ тоroнимдеpдщ кYpaмындaFы теpминдеpдi жеp бедеpiнщ индикaтоpлapы pетiнде: жеp бедеpiнiц он жэне repic mшiндеpimн, тегic жеp бедеpiнщ opoгpaфияльщ индикaтоpлapы деп 3 lon^a бeлiп кepcетyге болады.

Aктeбе oблыcы ayмaFынын кeп бeлiгiн геoмopфoлoгияльщ ayдaндacтыpылyы бoйыншa aдaca ОнтYCтiк Оpaл мен M^Fa^ap к;aтmpлылыFынын aдaca тayлы, ^ca^ шокылы, тeбелi жaзьщтapы мен KacHrn мaн^I cинекдизacынын Жaйьщ-Жем денyдaцияльщ Ycтipтi a^m жaтыp [б]. O^i тaбиFaт aймaFынын жеp бедеpiнiн еpекшелiктеpi opoнимдеp кYpaмындaFы теpминдеpде кepiнic тaпк;aн. «Kaзaкcтaн Реcнyбликacынын геoгpaфияльщ aтayлapынын мемлекетпк кaтaлoгынын» [5], Aктeбе облыгсы бoйыншa тоroгpaфияльщ кapтa мэлiметтеpi негiзiнде aлынFaн 4737 opoнимдеp кYpaмындaFы теpминдеp мен ce^^pre cтaтиcтикaдьщ тaдцay жacay непзщце xa^i^ra^ opoгpaфияльщ теpминдеpдiн - 2014 (42,5 %) кYpaйтындыFын aныктaдьщ (1 cypет).

9

2,9 %

5,6 % 9,7 %

i гeнoнимдep

opoгpaфиялык тepминдep

гидpoнимдep

фитoнимдep

зooнимдep

бacкaлap

Cyp. 1. Ацтвбе облысы оронимдертц щромы F.K Koцкaшбaeвтыц [10], KT. CanapoBibiR [16] жэнe К.Д. Кaймyлдинoвaньщ [8] e^eRreprne CYЙeнe oibipbm, Актeбe oблыcы бoйыншa opoнимдep к¥paмындaFы opoгpaфияык тepминдepдi 1-кecтeдeгiдeй бec тoптaмaFa жiктeп rapceni^

1-кecтe

Ак;тeбe oблыcы ayмaFындaFы тогоним кypayшы хaлык;тьщ opoгpaфияльщ тepминдep мeн ceздep тoптaмacы

Тepминдep тoптaмacы Жep бeдepшщ or пiшiндepiн бeйнeлeйтiн

Жep бeдepiнщ lepic пiшiндepiн бeйнeлeйтiн

Teric жep бeдepiн бeйнeлeйтiн Оpoгpaфиялык micaRmiR

^Ricmie opнaлacyын cипaттaйтын мeтaфopaльщ тepминдep

Оpoгpaфиялык micaR^i к¥payшы ^imiCTapFa бaйлaныcты тepминдep_

Бeлceндi opoгpaфиялык тepминдep Шыцыpay, aдыp, aйpьщ, acy, бтк, б¥Йpaт, epнeк, дeц, жaл, жap, кYмбeз, к;ия, кьф, oбa, тay, тoлaFaй, тeбe, шoFыp, шoк;aт, шoк;ы, шьщ, тepткiл, Ycтipт Жыpa ;ybic, куз, к¥лaмa, oй, oймayыт, oйпaц, orni;, op, eзeк, caй, тaбaн, шaт, шукьф, жapыR, жьфьщ, жapмa, YRTip Дaлa, жep, тeгic, жaFa, жaйылмa Kyra;, кaбaк, кщщк, газ, a-як, бac, бayьф, бeл, бYЙpeк, мoйын, м^ью, тec, ту^ы;, кeмep, ;apa, тYбeк, aйдap, aйьф, ^e^ eткeл

ШaFыл, кeбip, тaк;ьф, ¥шпa кум, тac

1-кecтeдe кepceтiлгeндeй жep бeдepшщ or пiшiндepiн cипaттaйтын (23 тepмин) жэнe opoгpaфиялыR mican^iR ^Ricmre opнaлacyын cипaттaйтын мeтaфopaльщ тepминдepдщ (20) бacым eкeндiгi amiEra,^!. Оpoнимдep

10

^^pa^^a caü, me6e, шоцы, mepmюл, ц^м, mac, 06a, 6ac, may, жир, adbip, цapa тepминдepшщ тoпoнимикaльщ бeлceндiлiгi жoFapы (2-cypeт).

Кepceтiлгeн тepминдepдщ кaйтaлaнy жишгшщ жoFapы бoлyы oблыc ayмaFыньщ гeoмopфoлoгияльщ epeкшeлiктepiмeн, жep бeдepiнщ cипaтымeн гYciндipiлeдi. Сoнымeн «aap тepминдepдщ тoпoним ^^pa^in^ тapaлy зaндылык;тapыныц 6ipi «тepминдepдщ лaндшaфттap бoйыншa шoFыpлaнyы» дeп aтayFa бoлaгын к¥былыcпeн тYciндipyгe бoлa1ды [3].

Xa^i^ra^ гeoгpaфияльщ тepминдep apacындa гeoгpaфиялык к;Yбылыcгыц жaлпы бeлгiлepi бoйыншa топтacтыpaтын e3eн, cy, кел, may т.б. тepминдep 6ap. Мыталы, езeн Yнeмi бoлaтын cy aFынын, may - кeтepiлiмдi cипaттaйды. Ак;тeбe oблыcы ayмaFындaFы may тepминiмeн жacaлFaн ■rororai^ep жepгiлiктi жepдeгi 6ac^a жep бeдepiмeн caлыcтыpмaлы ^lep^i бeлiктepiн кepceтeдi. Т. Жaщзa;к гву тepминiн eжeлгi зaмaнFa тэн, opan-amañ тiл бipлecтiгi кeзiндe пaйдa бoлFaн ^a^ xa^i^ra^ гeoгpaфиялык тepминдep кaтapынa жaтк;ызaды [4]. Б^л тepминмeн жacaлFaн opoнимдep carni 128 aтayды R^pa^^i жэнe oлapдыц бacым бeлiгi Mpu^ap тayы жэнe OFaн жaпcapлac ayмaк;тapдa шoFыpлaнFaн. Б^л тepмин тay, тeбe, шoк;ы cиякты жep бeдepшщ or пiшiндepiн cипaттaйтын гeoгpaфиялыR ныcaн aтayлapындa кeздeceдi. Tay дeгeн caлыcтыpмaлы ipi кeтepiлiмдepдщ жaлпылaмa aтayы бoлca, Доцызmay, Цaбaнmay, Беpiлimay, Жылaндыmay шл жepдeгi жaнyapлap тYpлepiн; Жaмaнmay, Жaцcыmay, CybiKÔemmay шя^-гы opoнимдep жepгiлiктi жepдiц гeoгpaфияльщ epeкшeлiктepiн cипaттaйды. «Жaкcы», «^aHam» дeгeн ceздep топoнимдepдщ к¥paмындa ныcaндapдыц caпacын cипaттay мaкcaтындa KOлдaнылaды. Mpu^ap тayлы aймaFындaFы Айpьщ биiк нYктeciнeн coлтYCтiк бaFытRa coзылFaн тeбe Жaк;cытay жэш oнгYCтiккe бaFытгaлFaн тeбe Жaмaнтay

Cyp. 2. AKme6e облысы mопонымдep K^paMbmdasbi оpогpaфыялыц mepмындep Yлeci.

ll

деп аталды. К^азац даласын зергтеушi А.И. Левшин зергтеулерiнде б^л тебелер жайылымдардыц сапасына байланысты аталган деп керселлген [12].

Ацтебе, Ацбастебе, Царатвбе, Ш^бартебе, Жалгызтебе, Жацсытебе, Бествбе, Жалпацтебе сияцты оронимдерде кездесетiн тYркi тiлiнен шыццан келесi тебе терминшщ дэлме-дэл «шыц, тебешiк, шоцы» деген магынаны бiлдiредi. Азербайжан тiлiнде тепелик - «усац шоцы», Орта Азия мен Монголияда кездесетiн тепе, депе, добо формасы да «тебе, шагын тау, цорган» магынасында цолданылады. Орыс географиялыц эдебиеттервде цолданылатын тепе, тюбе, тепелик «усац шоцы» дегендi бiлдiредi [14, 10]. Жалпы облыстагы географиялыц атауларга топонимикалыц талдау бойынша ц^рамында тебе термитмен жасалган оронимдер саны 119 атауды ц^рады.

Шоцы терминi облыс оронимдерi iшiндегi 66 географиялыц атаудыц жасалуына негiз болтан. Шоцы (цаз.), чукки (езб.) - конус тэрiздi формадагы кетерiлiм немесе таудыц CYЙiрленiп ерекшеленш т^ратын шыцы. Сонымен катар Э.М. Мурзаев монгол тiлiндегi цохио «жартас» сезiмен де салыстырады [13]. Аумагыныц кеп белiгiн аласа таулы елке, таулы цыраттар алып жатцан Ацтебе облысы оронимдерi арасындагы адыр терминшщ кеп кездесуi де цызыгушылыц тудырды. Адыр - тебелi жер, усац шоцы, жазыцты жер бедерiнiц цатты беткi белiгi; тауды цоршаган сшемдер, аласа таулар; эрозиялыц процестермен, сайлар, жыралармен цатты тiлiмденген тау етеп [14]. Туркменстанда адыр ж^мсац топыракты, ц^мсыз шелдi жазыцтыц белiгi; Казацстанныц кептеген аудандарында салыстырмалы аласа, тшмденген тасты б^йраттар немесе аласа таулар, цатты жыныстардан ц^ралган шоцылар. F.K. Крнцашбаев Цазацтыщ усац шоцысы осы адырлардыц - шоцылардыц кеп болуына байланысты аталган деп керсетгi [10]. Облыс аумагында адыр терминiмен жасалган Адыр, Ацадыр, Крраадыр, ТYлкiлiадыр, К,ызыладыр, Мамажанадыр, Шеладыр жэне тагы басца оронимдер саны 23 атауды цурады.

Оба - кетершмдерде, кейде тегю жерлердегi тастардыц Yйiндiсi. Монголияда да овоо - «Yйiндi», «тас Yйiндiсi», «цорган» дегецщ бiлдiредi. Термин Каацстанныц географиялыц атауларыныц ц^рамында жиi кездесед^ облыс бойынша 42 ороним оба термитнщ цатысуымен жасалганы аныцталды. Облыс аумагындагы оронимдердiц 91 атауында кездесетш тас терминiнiц бiрiншi магынасы цазац тiлiнде «тас», «жартас», якут тшнде тас (таас) -«тас», «тау», «жартас», «жота», «цатты тYпкi жыныстардан ц^ралган кетерiлiмдер» дегендi бiлдiредi. Екiншi магынасы (алт., тув.) «ормансыз аласа таулар», тYркi тiлiнде тас, таз - «тацыр», «жалацаш». Облыс аумагындагы топонимдердщ аталуында бiрiншi магынасына сэйкес цатты жыныстардан

12

кypaлFaн тayлap, шoк;ылap, тeбeлep жэнe тaFы бacк;a кeтepiлiмдepдi cипaттayдa пaйдaлaнылFaн. Mica™, Ацтлс, Kapamac, Caндыцmac, Kызъmmac, Ta^bicau, TacMovjbi, Kaбaцmac, Kenmac opoнимдepi кзтгы жыныcтapдaн кypaлFaн тacты жep бeдepimR бoлyынa бaйлaныcты aтaлFaн. Э.M. Mypзaeв Оpтa Азия eлдepiнiR тoпoнимияcындa дaш/mac/maш тepминдepiмeн жacaлFaн aтayлapдыR кeп e^n^m кeлтipгeн [14].

Жep бeдepiнiR or фopмaлapын cипaттaЙIын гeoмopфoлoгиялык;, api xaлык;тьщ тepминдepдiR кeлeci тда - жир. Оpoнимдep кypaмындa жap тepминiнiR к;aтыcyымeн 76 гeoгpaфиялыR aтay кapacтыpылды. бул тepминнiR дe aтayлapы кypaмындa кaйтaлaнy жиiлiгiнiR жoFapы бoлyын oблыc ayмaFыньщ гeoмopфoлoгиялыR epeкшeлiктepiмeн тYciндipyгe бoлaды. Жap, яр - eзeн эpeкeтiнeн шaйылFaн биiк тiк жaFaлay; бopпылдaк жыныcтapдaн кypaлFaн тeRiз жaFaлayындaFы жapлap. Eжeлгi jypm тiлiндe jar - «map», «тж жap»; Raзaк;шa, к;ыpFызшa жap, eзбeкшe ёр, якут. джпр (дьaap) - «eзeншR бтк, тiк жaFaлayы», «тодз жaFaлayындaFы тiк жap»; тaтap жэнe бaшкypт тiл. яр - '^aFa"; aзepбaйжaншa джпр - «^ipa», «кypFaтылFaн бaтпaк oprnin^ кaзылFaн кaнaл»; aлтaй тiл. jar - ^aFa", "жap"; xaxac тш чap - "жaFa", "жap"дeгeн мaFынaлapды бepeдi. Бул жepдeн тepминнiR жaFaлayлык ^ipa жapлapFa, кypFaк eзeн apнaлapынa кз.тысты e^n^m бaйкaдьщ. Дeгeнмeн жпр тepминi ^ipa, шaткaлдap мeн caй aтayлapындa пaйдaлaнылFaн. Mыcaлы, ^яытжюр, Жapcaй, Жapлы, Ацжпр aтayлapы oблыc ayмaFындaFы жыpaлap мeн caräap^iR aтayлapы. Сoнымeн кaтap тayлap мeн тeбeлep apa^^a дa жир тepминiмeн жacaлFaн aтayлapды кeздecтipyгe бoлaды. Ayмaк;тaFы ipi гeoмopфoлoгиялык бipлiк MyFaлжap тayыньщ aтayын мыcaлFa кeлтipyгe бoлaды. MyFaлжap opoнимiнiR этимoлoгияcын тYciндipyдe бул тayдыR XVIII f. opыc дepeктepiндe Myгyлжap, Myгaлжap, Maгyлжap, Myгaлджap бoлып aтaлFaндыFaн ecкepy Raжeт [15]. А. Эбдpaxмaнoв, А.К. Maтвeeв, Е. Koйшыбaeв cынды Faлымдap мaдьяp (вeнгep), мoнгoл, мoнгyл, мoгoл, мoгyл этнoнимi, мyFaн тYpiк тaйпacыныR aтayлapымeн бaйлaныcтыpFaнымeн, нeгiзгi ceз кypaмындaFы жap тepминi eзгepicciз caктaлFaн. ЯFни, нoминaция бapыcындa жepгiлiктi жepдeгi гeoмopфoлoгиялыR epeкшeлiк бacты нaзapдa бoлFaн дeп тyжыpымдayFa бoлaды. Э.M. Mypзaeв MyFaлжap тayын жap тepминiнiR кaтыcyымeн жacaлFaн дeп кeлтipгeн [13]. Лингви^'и^лы; тypFыдaн ^лген^, филoлoг Faлым Б.Н. Бияpoв былaйшa тaлдaйды: «aтayдыR бipiншi cыRapы «мyк/мoк>мoкaл-кoмaлый (тукыл, мукыл)» туынды тYбipi «мyкaлFaн, мYжiлгeн», «aлaca» мaFынaлapын бepeдi. Ал eкiншi cыRapы кэдiмгi жap (жapкaбaк) ceзi тay opoгpaфиялык тepминiн ayыcтыpып тyp,

13

emrem тayдьщ шыFыc бeткeйi кeлбey дe, бaтыc бeткeйi тiк (жapлы бoлып кeлeдi). АтayFa дэлeл бoлып т¥pFaн eкi бeлгi бap: 6ípí - omirç мYжiлгeн, ecкi тay e^rn, eкiншici - тayдaн гepi жapFa ^cac ^.rayi» [l]. Б^л бeлгiлep M^Fa^ap тayыньщ физикaлыR-гeoгpaфиялыR epeкшeлiктepiн aныRтaйды. АтaлFaн пiкipлepдi тaлдay бapыcындa жэж M^Fa^ap тayыныц гeoлoгиялыR дepeктep бoйыншa ecкi тay eкeндiгiн ecкepe oтыpып, aтayдыц «м¥RaлFaн жap» мaFынacындa гайда бoлFaн дeп eceптeймiз.

TеpmкYл, mepmKÚ тepмиm (дэлмe дэл ayдapмacы - тepтб¥pыш) opoнимдep к;aтapындa 23 aтayдa кeздeceдi. F.K^. Kpцкaшбaeв тepминнщ Kaзaкcтaн ayмaFындa тYpлi мaFынaдa кeздeceтiндiгiн дэлeлдeгeн: -Kaзaкcтaнн^Iц oнтYCтiк-бaтыc бeлiгiндe тepткYл тiлiмдeнгeн бeткeйлi, шeгiндi жыныcтapдaн кYpaлFaн кeтepiлiмдepдi (кaпдьщ) бiлдipeдi. Оpыc гeoгpaфиялык эдeбиeттepiндe mypm^b, mypm^eebiü peльeф дeгeн гeoмopфoлoгиялык тepмин peтiндe кoлдaнылaды; - Kaaк;cтaнньщ oнтYCтiгiндe тepткYл дeп тeгic шaFын кeтepiлiмдep тYpiндeгi, тepтб¥pыш фopмacындaFы eжeлгi мeн

бeкimcтepдщ кaлцьщтapын aтaйды [lO]. Tepmюл тepминiн К.Д. Кaймyлдинoвa aлaca тayлы жep бeдepi титнщ тapaлy apea™ шeктeyлi тepминдep тoптaмacынa жaтк;ызaды [8]. Актeбe oблыcы ayмaFындaFы Tepmюл, Aymepm^, Kflнmepmюл, Kocmepm^, Kepmepmrn, Tepmrncop тeбeлep мeн тayлap arayM кaтapындa бipiншi мaFынaFa cэйкec кeлeдi.

Kapa шз^н жacaлFaн тoпoнимдepдi тaлдay бapыcындa ornirç мaFынacы тypaлы бipнeшe кopытындылap шьи^у^ мYмкiндiк бepдi. Э.M. Mypзaeв ^aîa^ тiлiндe rçapa - «^л^н, ^1'™, кYштi»; «к;aтты тay жыныcтapынaн тYзiлгeн кeтepiлiм, шoкы»; aл к;ыpFыз диaлeктiciндe - «тayдaFы ^p жaппaFaн opын» дeп кepceтгi. E. Кoйшыбaeв rçapa ceзi тYCтiк мaFынaдaн бeлeк <^ep», OT^e», «кeтepiлiм», «жoтa», «araïc», «кзлыц» т.б. мaFынaлap бiлдipeтiндiгiн aтaFaн [9]. F.^. Koщ;aшбaeв бoйыншa yapa ceзi opoгpaфиялык ныcaндapFa кaтты тву жыныcынaн кYpaлFaн, aлыcтaн ^OK» тYCпeн

epeкшeлeнiп кepiнeтiн шoкыны нeмece бacкa caлыcтыpмaлы ipi кeтepiлiмдepдi бiлдipeдi, an гиrцpoгpaфияльщ ныcaндapдa гpyнт cyлapымeн Ropeктeнeтiн кeл нeмece eзeндepдi cипaгтaйцы [ll]. Сoнымeн rça^ бacкa зepтгeyшiлep Р. Юзбaшeв, О.Т. Moлчaнoвa eцбeктepiндe yapa - ««en»; «нeгiзгi, ^лы» дeгeн мaFынaлapдa дa кeздeceдi. Бiздщ зep1тeyiмiздeгi opoнимдep R¥paмындaFы yapa ceзi opoгpaфияльщ ныcaндapFa к;aтыcты cипaгтaмaFa cэйкec кeлeдi жэнe Шeлцapa, Kocyapa, Kapa, Ащыцapa, Kapaбac cияк;гы гeoгpaфиялыR arayлapдыц жacaлyыщ нeгiз бoлFaн.

l4

Оpoнимдep к;aтapындa мeтaфopaлык тepминдep Raтapынa дa жaткызылaтын 6UC тepминi тay, тeбeнiR жoFapFы бeлiгiн, eзeн бacтayын жэш жoFapFы aFыcын, жapтac, жoFapFы бeлiгiн бeлгiлeyдe кoлдaнылaды.

Eжeлгi JYpra тiлiндe eas - «eзeннiR жoFapFы aFыcы, бacтaлFaн oprni» дeгeн мaFынa бiлдipce, тaтap тiлiндe 6юш fóac) тepминi «бacтay oprni, eзeннiR жoFapFы aFыны», «бac», «жoFapFы жзд» мaFынacындa кoлдaнылaды жэнe oл eлдe гидpoгpaфиялыR ныcaндap aтayлapындa жиi кeздeceдi [2]. Облыгс ayмaFындa Бac, Ацбac, Taцыpлыбac, Tyn^ac, Capыбac жэш т.б. aтayлapмeн тву, тeбe cиякты opoгpaфиялыR ныcaндapдьщ нoминaция пpoцeciнe yшыpaFaны бaйк;aлaды.

Гeoгpaфиялык aтayлapдa кeRiнeн тapaлFaн ц^м тepминiмeн жacaлFaн aтayлap oблыc ayмaFындaFы opoнимдep кypaмындa БЮРШЮЦ^М, Жидел^м, Аяццум, Аршцум, Аццум, ЖaмaнцYм, Желц^м, Кшк^м, KaцбaцmыцYм, Kyмжapгaн жэш тaFы бacкa бapлыFы 131 aтayды кypaйды. TepминнiR тapaлy apeaлы кумды мaccивтepдiR тapaлyымeн camec кeлeдi.

Жep бeдepiнiR тepic пiшiндepiн aнык;тaйгын opoгpaфиялык тepминдep iшiндe «am^any жиiлiгi жoFapы caü тepминiн aтayFa бoлaды. Oтaтиcтикaлык тaлдay бapыcындa oблыc ayмaFындaFы opoнимдep кypaмындa caü тepминiмeн жacaлFaн 904 aтay (44,5 %) aньщтaлды. Maxмyд Кaшгapи eRбeгiнe CYrneœ oтыpып Э.M. Mypзaeв: saj - «вyлкaндap apeкeтiнeн пaйдa бoлFaн тacты жep», шeлдi жaзыR»; saj jazi - «жaзык», «тacты жaзык»; sajram, sajram suv - «yca;, тaяз cy» дeгeн мaFынaлapды кepceтeтiндiгiн тaлдaды. TYpкия, Aзepбaйжaндa чйй (cay) - «юзсн», ^ipF. caü -«кypFaFaн aprn нeмece кeyiп кaлFaн eзeн», «ya^r^a eзeн» дeгeндi, тYpкмeн тiлiндe дe чaй ocы мaFынaны бiлдipeдi [13, 14]. MoнFOлиядa caйp фopмacындa - ««^Fa; ^ipa», «;ap epiгeн нeмece жayын ya^r^^a тoлaтын ya^r^a eзeн apнacы» дeгeн мaFынaдa кoлдaнылaды [10]. Гeoгpaфиялык ceздiктep мeн aдeбиeттepдe «кypFaFaн apra, ya^r^a eзeн» дeгeн мaFынaFa caйкec кeлeдi. Сaй - габ^ кypFaR, кeйдe мaycымдык cy aFara^ бeткeйi кeлбeyлeнe кeлгeн узын ornic, aHFap. Жep бeтiнiR эpoзияFa yшыpayынaн жaнe жыpaлapдыR oдaн api дaмyыщн к;aлыптacaды. Eжeлгi eзeн aнFapлapыныR (тей^ apнaлapыньщ) oprni^^ дa кaлыптacyы мYмкiн [7]. Tepмин кeбiнe eзeндep мeн caй, жыpaлapдыR aтayлapындa жиi кeздeceдi.

^орытынды. AE^^e oблыcы ayмaFындaFы тoпoнимдep кypaмындaFы opoгpaфиялык тepминдepгe тaлдay жacay ap^^i мынaдaй кopытындыFa кeлeмiз:

1. Хaлык;тыR (жepгiлiктi) гeoгpaфияльщ тepминдep тoпoнимдep кypaмынa кaтыcaды жaнe coл жepдeгi ныcaндapдыR epeкшeлiктepiнe caйкec

15

кeлeдi. Обльгс ayмaFындaFы opoнимдep к¥paмындa хaлыктык opoгpaфиялык тepминдepмeн жacaлFaн гeoгpaфиялык aтayлap жapтыcынa жуы^ын (42,5 %), шныц тштдв caü, meбe, шоцы, mepmюл, ц^м, mac, o6u, 6uc, may, жap, adbip, yapa тepминдepiмeн жacaлFaн aтayлap 80 пaйызFa жуыиын к;¥paйды.

2. Жep бeдepi мeн orniR элeмeнттepiн бeлгiлeйтiн гeoгpaфиялык тepминдep тобыньщ бacымын жep бeдepiнщ or пiшiндepi мeн типтepiн cипaтгaйтын гeoмopфoлoгиялык тepминдep к;Ypaйды жэнe oлap oблыcтaFы гeoгpaфиялык aтayлapдa, шныц iшiндe opoнимдepдe жaкcы кepiнic тaпкaн.

3. Xa^i^ra; гeoгpaфиялык тepминдep кeптeгeн гeoгpaфиялык aтayлapдьщ мaFынacын aшyдa мaцызды peл a^apa^. Tay, meбe, mac, жap, шоцы cияк1ы жиiлiгi жoFapы xa^i^ra; opoгpaфиялык тepминдepдщ cипaтгaмacын oблыc ayмaFындaFы кeйбip топoнимдepдщ этимoлoгияcын aнык1ayдa caлыcтыpмaлы Fылыми зepттeyлepдщ rnicami peтiндe пaйдaлaнy мYмкiндiгi мoл дeп бiлeмiз.

4. Ак1eбe oблыcындaFы opoтepминдep мeн eзгe дe гeoгpaфиялык aтayлapдыц тoпoнимдep жacaлyындa физикaлык-гeoгpaфиялык т¥pFыдa кaлыптacкaнын aнFapгты.

ЭДЕБИЕТТЕР TI3IMI

1. Бияpoв Б.Н. Кeйбip мaкpoтoпoнимдepдiц этимoлoгияcы. Жep-cy aтayлapыньщ тapихы мeн бYгiнгi жaй-кYЙi. Рecпyбликaлык Fылыми-пpaктикaлык кoнфepeнция мaтepиaлдapыньщ жинaFы. - Acrarn: Сapыapкa, 2013. - Б. 81-97.

2. Гapипoвa Ф.Г. Тaтap тoпoнимияce: хaлкыбызньщ гeoгpaфик aтaмaлapындa - тepминнap. - Кaзaн: ТЭhСИ, 2017. - С. 67-74.

3. Дocтaй Ж., CanapoB К. Лaндшaфт т¥pпaттapын (ramepiK) aнык;1ayдaFы топoнимдepдщ peлi // Гeoгpaфия жэнe тaбиFaт. - 2006. - .№5(23). - Б. 5-9.

4. Жaк¥зaк Т. Xaлыктык гeoгpaфиялык тepминдepдiц ceмaнтикaлык шeгi жэнe oлapдыц тoпoнимдep жacayдaFы eзiндiк opны // Онoмacтикaлык Xaбapшы. - 2014. - №2(28). - Б. 58-64.

5. Кaзaкcтaн Рecпyбликacыньщ гeoгpaфиялык aтayлapыньщ мeмлeкe1тiк кaтaлoгы. 13 том. Aктeбe oблыcы. - Aлмaты, 2016. - Б. 30-525.

6. Кaзaкcтaн Рecпyбликacыньщ ¥лтгык araa^. - Т.1. - Aлмaты: VIT BRAND, 2010 - Б. 51.

7. Кaзaкcтaн тaбиFaты: Энциклoпeдия ^ac peд. Б.Э. Жaкып. - Aлмaты: «Кaзaк энциклoпeдияcы» ЖШС, 2012. 4-том. - Б. 304.

16

8. Каймулдинова К.Д. Каза^станныц аридтi аймакгарыныц топонимиясы. - Алматы:Te-Color, 2010. - Б. 57-67.

9. Койчубаев Е. Краткий толковый словарь топонимов Казахстана. -Алматы, 1974. - С. 118-125.

10. Конкашпаев Г.К. Казахские народные географические термины // Известия Академии наук КазССР. Серия географическая. - 1951. -Вып. 3. №99. - С. 3-45.

11. Конкашпаев Г.К. Словарь казахских географических названий. -Алматы, 1963. - С. 8-139.

12. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих, или кирги-кайсацких орд и

степей (под ред. М.К. Козыбаева). - Алматы: Санат, 1996. - Б. 44-50.

13.Мурзаев Э.М. Словарь народных географических терминов. - М.: Мысль, 1984. - С. 443.

14. Мурзаев Э.М. Тюркские географические названия. - М.: Издательская фирма

«Восточная литература» РАН, 1996. - С. 16-234.

15. Рычков П.И. Топография Оренбургской губерни. - Оренбург: Бреслина,

1887.- С. 439.

16. Сапаров КТ. Метафоральщ терминдер жэне топонимия // ПМУ Хабаршысы. - 2007. - №3.- Б. 116-121.

17.Penko N. S. Engraved in the Landscape: The Study of Spatial and Temporal Characteristics of Field Names in the Changing Landscape // A Journal of Onomastics Names. - 2018. - Volume 67. Issue 1. - P. 1-14.

Поступила 08.04.2019 г.

А.Г. Абдуллина Доктор геогр. наук К.Т. Сапаров

ТОПОНИМИЧЕСКАЯ АКТИВНОСТЬ ОРОГРАФИЧЕСКИХ ТЕРМИНОВ АКТЮБИНСКОЙ ОБЛАСТИ

Ключевые слова: топоним, народные географические термины, оронимы, орографические термины, ландшафтно-

геоморфологическая особенность

В статье рассмотрены орографические термины, встречающиеся в географических названиях Актюбинской области и их топонимическая активность. С помощью природно-географического, лингвистического анализа народных географических терминов выявлена их связь с

17

геоморфологическими, ландшафтными особенностями

территории. Сделана классификация терминов содержащихся в более 4000 названий орографических объектов, встречающихся на территории исследования, которые представлены в виде таблиц и диаграмм.

A.G. Abdullina, K.T. Saparov

TOPONYMIC ACTIVITY OF OROGRAPHIC TERMS OF AKTOBE

REGION

Keywords: toponym, folk geographic terms, oronyms, orographic terms, landscape-geomorphological feature

The article discusses the orographic terms found in the geographical names of the Aktobe region and their toponymic activity. With the help of natural-geographical, linguistic analysis of popular geographical terms, is revealed their connection with the geomorphological, landscape features of the territory More than 4000 names of orographic objects found in the study area are considered, the terms were classified. The data is presented in tables and charts.

18