Научная статья на тему 'ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫ АРАЛ АУДАНЫ БӨГЕН АУЫЛЫ ӨҢІРІНДЕГІ МИКРОТОПОНИМДЕР'

ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫ АРАЛ АУДАНЫ БӨГЕН АУЫЛЫ ӨҢІРІНДЕГІ МИКРОТОПОНИМДЕР Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
164
18
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
КАЗАХСКОЕ ЯЗЫКОЗНАНИЕ / ОНОМАСТИКА / ТОПОНИМИКА / МИКРОТОПОНИМЫ / МИКРОТОПОНИМЫ СЕЛА / ТРАНСТОПОНИМИЗАЦИЯ / ТОПОНИМИЧЕСКИЙ СЛОЙ / ИСТОРИКО-ПОЗНАВАТЕЛЬНЫЕ / КРАЕВЕДЕНИЯ / KAZAKH LINGUISTICS / ONOMASTICS / TOPONYMY / MICROTOPONYMS / MICRO-IMAGES OF THE VILLAGE / TRANSLITERATION / TOPONYMIC LAYER / HISTORICAL AND EDUCATIONAL / LOCAL HISTORY / МИКРОТОПОНИМДЕР / ТРАНСТОПОНИМДЕНУ / ТОПОНИМДіК қАБАТ / өЛКЕТАНУ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Қожанұлы Манасбай

Мақала Қызылорда облысы Бөген ауылы өңіріндегі микротопонимдерді танымдық-тілдік тұрғыдан талдауға арналады. Зерттеу барысында қазіргі жаһандану заманында микротопонимдерді жинап, сақтау аса маңызды міндеттер екенін алға тартып, топонимдер класының бірі микротопонимдерді практикалық тұрғыдан жан-жақты зерттелуін, оның өзіне тəн ерекшеліктерін жəне хронологиялық тұрғыдан топонимдік қабатын анықтауға болатыны қарастырылады. Автор белгілі бір ауыл тұрғындарына тəн микротопонимдерді тілдік аспектіде зерттеу арқылы тіл дамуының заңдылықтарын анықтауға, жас ұрпақтың туған жер тарихын терең білуге, сол өңірдің анықтамалық сөздігін жасауға жəне теориялық жəне қолданбалы топономастикасы үшін де ақпараттық базаны кеңейтуге, «Өлкетану» пəні бойынша жазылатын оқулықтар мен оқу құралдарына үлес қосуға болады деген қорытындыға келеді. Сондай-ақ, микротопонимдерді жинап, сақтау арқылы да еліміздің географиялық атауларының электрондық жəне кітаптық каталогын əзірленуіне ықпал ету болып табылады.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

MICROTOPONYMS IN THE OUTSKIRTS OF BOGEN VILLAGE OF ARAL DISTRICT KYZYLORDA REGION

Тhe Article is devoted to the cognitive and linguistic analysis of microtoponyms in the Bogen village region of the Kyzylorda region. In the course of the research, the most important tasks for collecting and preserving microtoponyms in the modern globalizing world are considered, as well as a practical comprehensive study of microtoponyms of one of the toponymic classes, its specific features and the toponymic layer in chronological terms. The author concludes that the study of microtoponyms characteristic of a certain rural population in the language aspect can determine the patterns of language development, learn more about the history of the native land of the younger generation, expanding the information base for theoretical and applied toponomastics and creating a reference dictionary for this region, contribute to textbooks and manuals on the subject of «local History». Also contributing to the development of an electronic and book catalog of geographical names of the country by collecting and storing microtoponyms.

Текст научной работы на тему «ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫ АРАЛ АУДАНЫ БӨГЕН АУЫЛЫ ӨҢІРІНДЕГІ МИКРОТОПОНИМДЕР»

региональная (охватывает определенную часть страны); 3. общенациональная (в масштабах всего государства); 4. международная (ведется на территории нескольких государств); 5. глобальная (иногда охватывающая весь мир).

По предмету рекламной коммуникации (то, что рекламируется): 1. товарная реклама (формирование и стимулирование спроса на конкретный товар или товарную группу); 2. престижная реклама (реклама конкретной фирмы, организации); 3. реклама идей; 4. реклама личности; 5. реклама территории (города, региона или страны в целом) и т. д.

В зависимости от целей и задач рекламы выделяют рекламу: 1. информативную; 2. увещевательную; 3. напоминающую.

По способу воздействия бывает реклама: 1. зрительная (наружная, транзитная, печатная реклама и т. п.); 2. слуховая (радиореклама, реклама по телефону и т. д.); 3. зрительно-обонятельная (ароматизированная листовка); 4. зрительно -слуховая (теле-, кино- и видеореклама) и др.

По характеру воздействия на аудиторию выделяют жесткую и мягкую рекламу.

Жесткая реклама близка по характеру к средствам стимулирования сбыта и используется в комплексе с ними. По форме представляет собой агрессивный нажим на покупателя с целью заставить его купить рекламируемый товар и рассчитана на краткосрочную перспективу.

Мягкая реклама не только сообщает о товаре, но и формирует вокруг него благоприятную атмосферу. Рассчитана на среднесрочную и длительную перспективу.

В зависимости от используемых средств распространения рекламного обращения выделяют рекламу: 1. печатную (полиграфическую); 2. в газетах и журналах; 3. радио и телерекламу; 4. наружную; 5. транзитную; 6. сувенирную и т. д.

Обратим внимание на коммерческую, социальную и политическую рекламы. Коммерческая реклама является ведущим среди видов рекламы и предназначена информировать

УДК 81'373.21

ГРНТИ 16.21.47:39.29

покупателя о продукции рекламодателя или стимулировать рынок. Целью коммерческой рекламы является продажа конкретной продукции.

Социальная реклама трактуется по разному, однако общее для всех определений - это коммуникация с помощью СМИ и других средств связи ввиду того, чтобы повлиять на установки людей в отношении тех или иных актуальных проблем, например, преступность, проблема СПИДа, алкоголизма, наркомании, здоровья и благополучия нации, защита окружающей среды и т. п. Главное предназначение социальной рекламы заключается в гуманизации общества и формировании его нравственных ценностей.

Основные организации, использующие социальную рекламу, можно объединить в три крупные группы: некоммерческие институты, различные ассоциации, государственные структуры.

Политическая реклама - реклама политических партий (объединений), органов государственной власти, государственных и общественных организаций и принимающих участие в политической деятельности отдельных граждан, их действий, идей и программ.

Если рассматривать политическую рекламу с широкого социологического аспекта, то любую рекламу можно принять за систему методов психологического воздействия на массовые аудитории, чтобы управлять их политическими убеждениями.

Список литературы:

1.Кисмерешкин В. Г. Реклама в продвижении российских товаров / В. Г. Кисмерешкин. - М.: Экономика, 2000.

2. Котлер Ф. Маркектинг менеджмент: Пер. с англ. - СПб.: Питер, 2000. - 896 с.

3. Льюис Д. Нейромаркетинг в действии. Как проникнуть в мозг покупателя. М.: Манн, Иванов и Фербер, 2015. 274 с

4. Морозова И. Слагая слоганы. М., 1998. 148

с.

ЦЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫ АРАЛ АУДАНЫ Б6ГЕН АУЫЛЫ 6Ц1РШДЕП _МИКРОТОПОНИМДЕР_

Цожан^лы Манасбай

филология зылымдарыныц кандидаты., профессор., Казацстан Республикасыныц Тщгъш Президенmi -Елбасы атындагы ¥лттыц цорганыс университетi,

Нур-Султан ц., Казацстан

МИКРОТОПОНИМЫ В ОКРАИНОСТЕЙ СЕЛА БОГЕН АРАЛЬСКОГО РАЙОНА

КЫЗЫЛОРДИНСКАЯ ОБЛАСТЬ

Кожанулы Манасбай

кандидат филологических наук., профессор., Национальный университет обороны имени Первого Президента Республики Казахстан - Елбасы,

г. Нур-Султан, Казахстан

MICROTOPONYMS IN THE OUTSKIRTS OF BOGEN VILLAGE OF ARAL DISTRICT

KYZYLORDA REGION

Kozhanuly Manasbay

candidate of philological sciences., professor., National defense University named after the First President of the Republic of Kazakhstan - Elbasy,

city Nur-Sultan, Kazakstan DOI: 10.31618/ESU.2413-9335.2020.7.75.881

АНДАТПА

Макала Кызылорда облысы Беген ауылы eщрiндегi микротопонимдердi танымдык-тшдж т^ргыдан талдауга арналады. Зерттеу барысында казiргi жаhандану заманында микротопонимдердi жинап, сактау аса мащызды мшдеттер екенiн алга тартып, топонимдер класыныц 6ipi микротопонимдердi практикалык т^ргыдан жан-жакты зерттелуiн, онын eзiне тэн ерекшелжтерш жэне хронологиялык т^ргыдан топонимдiк кабатын аныктауга болатыны карастырылады. Автор белгш бiр ауыл т^ргындарына тэн микротопонимдердi тiлдiк аспектiде зерттеу аркылы тш дамуынын зандылыктарын аныктауга, жас ^рпактыц туган жер тарихын терен бглуге, сол eнiрдiн аныктамалык сeздiгiн жасауга жэне теориялык жэне колданбалы топономастикасы Yшiн де акпараттык базаны кенейтуге, «влкетану» пэнi бойынша жазылатын окулыктар мен оку к¥ралдарына Yлес косуга болады деген корытындыга келедi. Сондай-ак, микротопонимдердi жинап, сактау аркылы да елiмiздщ географиялык атауларынын электрондык жэне кггаптык каталогын эзiрленуiне ыкпал ету болып табылады.

АННОТАЦИЯ

Статья посвящена познавательно-языковому анализу микротопонимов в регионе села Боген Кызылординской области. В ходе исследования рассматриваются наиболее важные задачи по сбору и сохранению микротопонимов в современном глобализирующемся мире, практическое всестороннее изучение микротопонимов одного из классов топонимов, его специфические особенности и топонимический слой с хронологическом отношении. Автор приходит к выводу, что исследованием микротопонимов, характерных для определенного сельского населения, в языковом аспекте можно определить закономерности развития языка, глубже узнать историю родного края молодого поколения, расширение информационной базы для теоретической и прикладной топономастики и создание справочного словаря данного региона, внести вклад в учебники и учебные пособия по предмету «Краеведение». Также способствование разработке электронного и книжного каталога географических названий страны путем сбора и хранения микротопонимов.

ABSTRACT

The Article is devoted to the cognitive and linguistic analysis of microtoponyms in the Bogen village region of the Kyzylorda region. In the course of the research, the most important tasks for collecting and preserving microtoponyms in the modern globalizing world are considered, as well as a practical comprehensive study of microtoponyms of one of the toponymic classes, its specific features and the toponymic layer in chronological terms. The author concludes that the study of microtoponyms characteristic of a certain rural population in the language aspect can determine the patterns of language development, learn more about the history of the native land of the younger generation, expanding the information base for theoretical and applied toponomastics and creating a reference dictionary for this region, contribute to textbooks and manuals on the subject of «local History». Also contributing to the development of an electronic and book catalog of geographical names of the country by collecting and storing microtoponyms.

Тушн сездер: ономастика, топонимика, микротопонимдер, транстопонимдену, топонимдж кабат, елкетану.

Ключевые слова: казахское языкознание, ономастика, топонимика, микротопонимы, микротопонимы села, транстопонимизация, топонимический слой, историко-познавательные, краеведения.

Key words: Kazakh linguistics, onomastics, toponymy, microtoponyms, micro-images of the village, transliteration, toponymic layer, historical and educational, local history.

Kipicne.

Казак тш бшмшде бiршама зерттелш, езщдш колтанбасын калыптастырган гылым саласы -ономастика. Алайда, осы кезге дешн казак ономастикасына катысты Казакстаннын ещрлерш (Ощуспк, Батыс, Шыгыс, Содтуспк) эр тYрлi кырынан карастырылып, зерттелдi десек те, элi де болса шешiмiн таппаган проблемалар жеткшктг Соныщ бiрi - облыс, аудан топонимдерш жинауда б^рынгы жэне казiргi калыптаскан атауларды типологиялык т^ргыдан карастыру проблемасында микротопонимдердi де щазарда ^стаган жен.

Ономастиканын басты бeлiмдерiнiн бiрi -топоним - географиялык нысанныщ атауы болса, ал микротопоним - белгш бiр eнiр т^ргындарына белгiлi, езара пайдаланатын кiшiгiрiм географиялык атауды (нысанды) айтамыз.

Жалпы, кала микротопонимдерше караганда ауыл микротопонимдерiнiн бойында халык тарихы, жергiлiктi тiлдiк ерекшелiгi, тшп, сол жердегi адамдардыщ коршаган ортага деген eмiрлiк ^станымдары бар, салт-дэстYрi сакталган (консервативтi) болып келедi. Сондыктан отандык жэне шетелдiк тiлшi-Fалымдар топонимдер кластарыныщ бiрi микротопонимдердi практикалык

тургыдан жан-жакты зерттедi дей алмаймыз. бедерi, турмыс-пршшп, дуниетанымымен т.б.

Кдарп жайандану заманындагы мэдени кептеген белгiлерiне байланысты койылганын

байланыстар эсерiнен бул тiлдiк материалдар байкаймыз. Бiр сезбен айтканда, атаулар белгш бiр

жогалып кетуi мYмкiн, сондьщтан оларды жинап, аппарат берiп кана поймай, онын тарихынан сыр

сактау аса манызды мiндеттер деп караган орынды. шертедi, улттык болмысын керсетед^ белгiлi бiр

Осы орайда, казактын улы классик жазушысы тiлдiк жуйемен дамитынын керемiз. Мухтар Эуезов кiшiгiрiм географиялык нысандар Зерттеу эдгстерг мен нэтижелерг. (микротопонимдер) туралы: <^здщ казак - жер Зерттеу жумысында сол жердщ тумасы ретiнде

аты, тау атын эманда сол ортанын сыр-сипатына езiме таныс материалдар деректерiне сYЙенiп жэне

карай коя бiлген журт. Кдйда, кандай бiр елкеге эр жылдагы Беген ауылдык елдi мекендерi

барсан да, жер, су, жаИан дYЗде кездескен к1шкене бейнелеген карталар (карацыз: 1-4 сурет) негiзiнде

булак атынын езiнде каншама мэн-магына, ауылдын кiшiгiрiм географиялык нысандары

шешiлмеген купия сыр жатады» [1, 51-б.],- деп (микротопонимдер^ тарихи-танымдык, тiлдiк, эрi

жазгандай, Беген ауылы тургындарына белгiлi лингвистикалык елкетану багытында да толык

кiшiгiрiм атауларынын (микротопоним) тарихы, зерттелмегенi назарга алынды. шыгу теркiнi, мэн-магынасы сол жердщ ерекшелт,

1-сурет Арал тец1зтц 1960 жылдарынан кешнг1 квртт

Арал ауданы

2-сурет Арал тец1зтц цаз1рг1 квртт

3-сурет Бвген ауылдъщ округiне цатысты бвлш

4-сурет. Бвген ауъшътъщ топографиялыц картасы (З. ШYкiров атындагы №20 Бвген орта мектебШц музыка жэне ецбек пэттц MYsалiмi Тастыбай Эбдиевтщ мектеп муражайына втшзген альбомынан (цолжазба) алынды)

Материалдарды зерделеу барысында картография, бакылау, сауалнама, талдау эдктерш, Сезджгер мен акпараттык база деректерш пайдалана отырып, Кызылорда облысы Арал ауданына карасты Беген ауылдык окрупне тэн 100-жуык кiшiгiрiм географиялык нысандар (микротопонимдер) бары аныкталды.

Макала келемше орай, ономастика гылымындагы микротопонимдердi топтастыруда езiндiк ерекшелiктерiн ескерiп, алдымен, енiрдегi

кейбiр микротопонимдердi кайта ой елепнен еткiзiп, танымдык-тiлдiк т^ргыдан карастыруды максат еттiк.

АКБИКЕ - жер аты. Адам атына койылган. Атау Сезджте: «Беген аулынын солтYCтiк бетшде, казiр ел коныстанбайтын к¥м тебе. Онда iлгерiде Н^рбай байдын бэйбшеи Акбике жылкы шаруашылыгын баскарып отырган. Сол себептi б^л тебе Акбике деп аталады» [1],- деп берiлген.

БАТПАЦТЫ КвЛ1 - еpтедегi кeл aты. Aтayдыд оpнaлaскaн жеpi шaмaмен, Бeген ayылынaн 10 шaкыpымдaй жеpде, бул кYнде кeлдiд оpны rana бap. Кeл негiзiнен адктемде Сbфдapия eзенiнiд тaсyымен жэне Kap суымен тольнады. Жaздa кeл жиепндеп бaтпaк судыд кaйтyымен кeлдiд aйнaлaсындaFы коFaны, ^мысты оpyдa киындык гyдыpyынa Kapan, кeл «бaтпaкты» деп aтaлсa кеpек.

Осы aтayFa кaтысты кезiнде экемiз: «эке-шешесiнiд aйтyлapы бойыншa еpтеде кeл aйнaлaсындa мекендеген aдaмдap кeл жиегiндегi бaтпaкты дяйын кушнде кейде YЙ куpылысынa, молa сaлyдa пaйдaлaнып оrapFaн»,- деп aйткaн эдпме желiсi нaктылaй тYседi.

БЕКЕТАЙ - кaнaл aтayы, еpтедегi кыстay ara, кесене (бейiт). Aдaм aтынa койылгэн. Aтay Сeздiкте: «Тущы кeлдеpi» жYЙесiне су жiбеpyге apнaлFaн. Бул кaнaл Бeген бялык зayыты кезiнде кaзылFaн. Кiсi aтынaн койылFaн. Бекетaй Kamay^i сол мящя жеpленген» [1],- деп беpiлген. Тapихи деpектеpде aтayды Бекетaй би кесенесi деп те aтaйды [3, 10-б.].

БвГЕН - к., яуыл, ayылдык окpyг оpтaлыFы. Осы aтгaс геогpaфиялык aтayлap Aтbфay, Maдкыстay, Жaмбыл, ОдтYCтiк Kaзaкстaн облыстapындa дa кездеседi. Aтay Сeздiкте: «Apaл кaлaсынaн одтYCтiк-бaтыскa кapaй 85 км жеpде, Apaл тедiзiнiд aHFapb^a. Бeген aybmbrnbffl бaстaпкы aтayы «Kaлия» (Faлия болуы дa мYмкiн). Kaлия XYIII Faсыpдa eмip CYpген aтaкты Нypбaй бяйдыд екiншi эйел1. Бeген сeзi су коймaсы дегендi бiлдipедi. Кедес eкiметi оpнaFaн сод Бeген aтayы «Кeнебeген» aтayынa кeшкен. Уэкыт eте келе «KaлияFa» ел коныстяншп, «Kaлия» Бeген ayылы деп aтaлып кеткен [1],- деп беpiлсе, сол жеpдiд тyмaсы Бeген aтayы тypaлы жaзyшы, ^ypraOTCT-эколог

С. Жyбaтыpyлы: «вткен Faсbфдыд 50-^i^apbira шейiн бул ayыл «Kaлия», aл тедiз колтыFы «Kaлия бaсaт» aтaлып келдi. Бeген aтayы кейiнipек, 60-жылдapFa кapaй т^фяк pесми мэpтебе aлFaн. Кeне Бeгеннен apы, Боксapы тeбесiнде КYлiк Бeкен aтaмыздыд кeдi шaшылып жaтaды екен, «Бeген» aтayыныд 6íp жоpaмaлы сол Бeкен KbiCTaybma ^тысты aйтылсa кеpек (Aбылaй Aхметов aксaкaл естелiгiнен)» [3, 6-б],- деп жaзaды. Aл aсты сызылFaн «Бeкен ^iCTayb» aтayын «Бeген» aтayымен бaйлaныстыpy Yшiн косымшa тapихи деpектеpдi кaжет етедi. Сондaй-aк, осы мэтiндегi 50-жылдapFa шейiн Бeгендi «Kaлия», «Kaлия бaсaт» деп кaтap aтaлaтын Kaлия aтayы - XVIII Faсыpдa eмip CYpген Кiшi жYЗдiд Эл1мулы тaйпaсынaн шыккaн кaзaктыд кaбbфFaлы билеpiнiд 6ÍPÍ, MaтыFyлyлы Нypбaй aтaмыздыд эйелiнiд aты екеш белгiлi.

Сонымен, «Бeген» aтayынa тшдш тypFыдaн зеpделесек:

1-ден, «Бeген. кэаби. Kaйык не шaнaныд тaбaнымен ею кaбbфFaсын бipiктipiп, бекiтiп тypaтын aFaш» [4, 258-б.; 5, 185-б.];

2-ден, «Бeген - сялыст.: модF. т.: богино -KbiCKa» [6, с. 71];

3-ден, Бeген aтayыныд бipiншi сыдapындaFы бв моpфемaсы кeне тYpкi, тyдFыс-мaнжyp, фин-yгоp тiлдеpiндегi бо <би <бу - «су, eзен» мaFынaсындa болуы мYмкiн (сялыстьфу: абжылан ^зшщ тYбipi - аб, apaб тiлiнде «су», беpетiн мaFынaсы «су жылaн»). Aтay кypaмындaFы «ген» гидpонимдiк «цан, кан» теpминiнiд eзгеpген тyлFaсы (сялыстьфу: Цан - к., Костя^й обл.; Сapцан - eз., Aлмaты обл.; Цансяй - сяй, Костяняй обл.; Aбaкан - к., eз., Хaкaсия т.б.). ЖоFapыдaFы тaлдayдaн Бвген aтayыныд кeне тiлдiк кaбaтгaFы тyлFaсы Буген болуы дя мYмкiн. БyFaн кapaFaндa, Бвген ятяуы мaFынaсыныд тYптepкiнi - «eзен, су» болся ^ек [7, 256 б.].

4-ден, «Œerern» ятяуы тypaлы суды эp жеpiнен «бeгеy», «бeгет» сялу ap^wbi койылды,- деген пiкipде бap. Кяляй десек те, «^гет, бeгеy» сeздеpi гипоним тобыня жaтaтынын ескеpсек, ондя мне тYpкi тiлiнде «бeген» - «су» мaFbIнaсbшдa екенiн ономaст-Faлым Т. Жaнyзaктыд кeзкapaсын няктыляй тYседi.

5-ден, «Œerern» ятяуы Дон кязягы Буген деген бяйыныд arara койылFaн деген rompre [8] жэне жоFapыдaFы пiкipлеpдi жигащ^й келе, осы жол aвтоpы Бeген aтayы тypaлы кезiнде яуыл мyFaлiмi, устязым Kypмaнов ЖaлFaс aFaйдыд о бaстaFы aтa-бaбaмыздыд бялык яуляу кэсiбiмен бaйлaнысrapFaн пiкipiн куптяй отьфып [9], aтa-бябя кэсiбi негiзiнде пяйдя болFaн кeне тiлдiк кaбaттap тобыня жaтaтын ятяу,- деп кapaFaн жeн.

БвЛЕК^¥М - кум ara, кейде сол жеpде тypFaн мялшы Бисенэлiнiд ятымен Бисенэлi кыстяуы деп те aтaлaды. Aтay бвлек + цум ^зшщ бipiгyiнен жaсaлFaн. Aтay шямямен Бeгеннен 3-4 км кaшыктыктa, Kызылкaйыp мен Kapaкapнay тYбегi apaлыFындa тeбелеp apaсындaFы кумды ялкяп.

ДОМАЛА^ - туйык кeл. Aтay Сeздiкте: «Apaл Kapaкyмыныд одтYCтiк-бaтыс бeлiгiнде, СbIpдapия eзенiнiд од жaFaсындa, Кiшi Боpсык жэне Apaл Kapaкyмы apaлыFындa тедiз дедгейiнен 69 м жоFapы оpнaлaскaн. Оныд ayмaFы - 35,2 шapшы км, yзындыFы - 10,3 км, ендi жеpi - 6,5 км. Kap жэне жеpaсты суымен толысaды. Жяздя мYЛДем тapтылып кaлaды. Суы тузды, кeктемде мял iшедi. Aлaбы шябындык pетiнде пaйдaлaнылaды. Кeлдiд сьфткы кepiнiсiне сяй койылFaн болу кеpек» [1],- деп беpiлген. Aтayды кус кeтеpiлеp биiктен кapaFaндa, кeлдiд сьфткы кepiнiсiне кapaп KOЙылFaн деген m^pre косылямыз.

Сeздiкке ^CapbE^^: 1972 жылFa дейiн осы eдipде жиi болFaндыктaн, кeлдiд жяздя мYЛДем тapтылып кaлFaнын кepгенiмiз жок, тек жяздя адл кeктемдегi apнaсынaн бipшaмa aлыстaйды.

К1Ш1ЖАР - жap яты, яуыл оpны. Kapaшaлaд мен КiшiтYбек apaсын Yлкен бейiтгеpiмен жaлFaсып жaткaн яуыл aтayы. Бiздiдше, aтayдыд койылуын тедiз жaFaлayындaFы жapдыд биiктiгi Сbфдapия eзенi aдFapындaFы жapмен сaлысrapFaндa кiшiлеy. 9йткенi, Kapaшaлaд яуылы тедiз дедгейiнен биiктеy жеpде оpнaлaскaн жэне ол кiшiгipiм жapмен жaлFaскaн. Еpтеде тедiз жapдыд етепне дейiн кел1п жaтaтын. Бул шямямен, 1955-56 ^^apbi болятын.

КIШIТYБЕК - ауыл орны. Атау туралы Сездiкте: «Арал Карак^мынын оцтуспк - батыс белiгiнде, Сырдария езеннщ ангарында» [1],- деп берiлген. Атау езше жалгасып жаткан КентYбек ауылымен салыстырганда келемi жагынан к1шкентай болуына байланысты койылган.

Осы жерде атауга катысты мынадай акпаратты берудi жен кердж. Жогарыда №1, 2 карталардан байкаганымыздай, Сырдария езенiнiн аргы бетщдеп Каратерен ауылына бару Yшiн, ертеде адамдар Кызылжардагы паромга Yлгiре алмаганда, осы КiшiтYбек аркылы кайыкпен катынайтын. 9йткенi, Сырдария езенiнен Каратеренге кайык аркылы етуде ынгайлы орыннын бiрi - КiшiтYбек болатын.

ЦАЛИЯ (ТАЛИЯ), кейде ЦАЛИЯ БАСАТ -

Беген ауылынын б^рынгы атауы. Атау XVIII гасырда емiр CYрген Кiшi жуздщ Элiм^лы тайпасынан шыккан казактын кабыргалы билерiнiн бiрi, Матыг^л^лы Н^рбай атамыздын эйелiнiн атына койылган. Сонымен, Калия сезiмен катар аталатын «Калия басат» атауынын екiншi компонентiндегi «басат» сезi бас жэне ат сезiнiн бiрiгуiнен жасалган. Тiлiмiзде бас негiзгi анатомиялык магынасымен бiрге, кейде «белшек» магынасын бiлдiрсе, ал компонент к¥рамындагы ат сезi аталым к¥рамында келгенде «белшген» магынасын беретiнi белгiлi (караныз: ат + ыр + ау -езен, кел, тещз жагалауынан алыс) [10, с.188-189].

Жогарыдагы академик А.Т. Кайдаровтын бiр тYбiрден ербiген бас жэне ат сездерше катысты тарихи тглдак талдауына CYЙенiп, Арал балыкшылары басат сезiн тенiз суы кайткан кезде, кейбiр жерлердiн белiнген суды атаса керек. Сондай-ак, басат сезi Fаламторда: «басат (К-орда., Арал) тещздщ кен колтыгы, койнауы (тенiздiн к^ры жерге карай срынып белiнiп шыккан кен койнауы). Тещз суы кемжен кезде кейбiр жерлердiн суы басат-басат болып калады К-орда., Арал). Б^л сез Орал казактарынын Аралга келш орналасуына байланысты жергiлiктi халыктын тшнен ауыскан. В. Жирмунский басат сезш Волга, Орал бойындагы халыктын сейлеу тшне тYрiк тiлiнен ауысты дейдi

(В. Жирм., Нац. яз.159)» [11]^ деп берiлсе, Сездiкте: «Басат. кэаби. Тыныш, жайлы тенiз койнауы» [12, 82-б.],- деп берiлген. Демек, жергшкп тiлдiк ерекшелiгiнде басат сезi балыктардын емiр CYPуiне колайлы, тыныш жер мэншде келетiнiн ескерсек, онда атауды адам атына (Калия) жергiлiктi кэаби басат сезiнiн катысуымен жасалган деп караган жен.

ЦАРАЦАРНАУ ТYБЕГI - тYбек. Атау цара + царнау сездершн бiрiгуiнен жасалган. Осы атауды жергшкп т^ргындар <^бек», кейде «койнау» деп те атайды. Атаудын екiншi компонентiндегi царнау сезi тiлiмiзде кшз YЙ к¥рылысында колданылатын уыктын ишп келген жерiн [4, 21-б.], ягни киiз YЙ к^рылысындагы окшаулау беткп царнау деп аталатынын ескерсек, онда койнаудын (тYбектiн) окшаулау шыгып т^рган белiгiн мYйiс, шызанац дегеннен гер^ алгашкы да царнау деп аталганы-ау деген ойга жетелейдi. Осы жерде Мангыстау енiрiнде Yстiрттiн батыс шетшдеп окшауланган

белiгiн Карнау деп аталатын атаудын бар екенш ескерген жен [13]. Олай болса, атау к¥рамындагы царнау сезш койнаудын окшаулау белтн, ал тYбектiн алыстан карауытып кершуше карай Царацарнау деп, атауды о баста онын сырткы керiнiсiне карап койылган-ау деген ойдамыз.

^АРАТYП (улкен, кшм) - ертедегi ауыл орны., тYбек. Атаудын орналаскан жерiн №1 суреттен караныз. Картадан байкаганымыздай, Сезджте: «^аратуп - ауыл орны. Арал Карак¥мынын онтYCтiк-батыс белiгiнде, Арал тещзшщ ангарында. Б^рынгы КаратYп колхозынын орталыгы болтан, казiр онда ел жок, к¥мды алкап. Тенiздiн толык кезiнде ол манда тенiзге с^гына енш жататын кара тYбек болган. Кешн КаратYп аталган. ТYбек атынан койылган атау.

^аратуп - тYбек. Арал тещзшщ солтуспк-шыгысында орналаскан. ТYбек Сарышыганактын онтYCтiк-шыFысында, тенiзге 42 км с^гына енiп жатыр. Абс. бшкпп - 190 м, жагасы тж, к¥лама жар, салыстырмалы биiктiгi - 123 м. «Тещзге кiрiп жаткан тYбектiн тYбi» мэнiнде калыптаскан атау. Ол Арал каласы мен Беген елдi мекенiнiн арасында жатыр. Аумагы - 15,1 мын га. ТYбектiн табигаты ете катан, сусыз жер. Б^рын Арал тенiзi толык кезiнде «КаратYп» балык ^жымшары болган. Жергшкп т^ргындар балыкшылык кэсiбiмен айналысты, мал еарда. К^р халык т^рмайды» [1],-деп берiлгендей, атау тенiзге с^гына енiп жататын кара тYбек ЦаратYп деп аталса, ал цара сезi географиялык атау к¥рамында келгенде «биж», «тебе», кейде «жер» ^гымын, сондай-ак «солтYCтiк багыты» мэнiнде бiлдiредi. Олай болса, картадан байкаганымыздай, атауды «биж жердеп тYбек» немесе атаудын орналаскан жерше карай «солтYCтiк багыттагы тYбек» магынасында, ал онын (тYбек) Yлкен жэне кiшi болып аталуы келемше байланысты караган жен.

^АРАШАЛАЦ - к., ауыл. Атау еш компоненттен тирады: цара жэне шалац. Энциклопедиялык аныктамалыкта атауды еамдж атымен байланыстырса [14, 547-б.], сол жердщ тумасы болгандыктан, жергiлiктi т^ргындар «шалан сезiн - тенiз тYбiнде есетiн узын-^зын шебi» магынасында колданылады. Ал онын (шаланнын) тYсiмен (цара) байланыстырган галым КЗ. Сембиевтiн [15, 23-б.] пiкiрiне косыламыз.

Осы атауга катысты, Сезджтщ екiншi бiр н^скасында: «1лгер1де Арал суынын толык кезшде Карашалан т^рган жер тенiздiн Шаланды шыганагы болган. Шаланды шыганагы тенiздi картага тYсiрген Бутаковтын да жасаган картасында болган. Карашалан атауы содан калган деседi» [1],- деп берiлгендей, калай десек те, б^л -тещз тYбiндегi есiмдiк шебiнiн тYсi цара болуымен байланысты койылган казактын тел сезшен жасалган атау.

^ОСУА^ - ертедеп ауыл, жер аты. Адам атына койылган. Сезджте: «Осы атау туралы осы мандагы «Yлкен т^щы» келiндегi аралга токтыларын жiберiп, Косуак есiмдi адам коныстанган деседi. Косуак Н^рбай деген байдын баласы болган. Косуакта б^рын ел коныстанган, мешитер салынган. Екiншi бiр пiкiрде, Косуак

Нурбайдыц (руы Асан) баласы емес, Косуак руы -YceH баска бiреудiн баласы дейдг Элп арал осы KYHre дешн Токтыарал деп аталады» [1],- деп жазады.

^¥МАР - жер аты, мола. Адам атына койыетан. Атау туралы Свздiктe: «Квпшшк бeйiтi орналаскан твбе. Бвген ауылыныц шынысын ала 56 шакырым жерде созылып жаткан Тущы квлдeрiнiн (взара жалгаскан 3 квл: Кiшi тущы, Сорквл, Yлкeн тущы жYЙeсiндeгi Кiшi тущы) шыныс бeтiндe. Бiр анызда К¥мар кыз eсiмi, ол Нурбай байдыц Калиядан туган кызы деп те айтылады» [1],- бeрiлгeн.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

^ЫЗЫЛЖАРКвЛ - квл, ертедеп ауыл орны. Свзджге: «Арал Каракумыныц онтYCтiк-батыс бвлiгiндe, Сырдария взeнiнiн бойында. Квл жагалауындагы жар тYсiмeн байланысты койылган атау» [1],- деп бeрiлгeн.

Осы жерде Свздшке косарымыз: кeзiндe атауды квбiнeсe Кызылжарквл дегеннен гврi, ауызек тiлдe Кызылжар деп жиi аталатын. Мeнiншe, атау квл жагалауындагы жар тYсiнeн гврi Сырдария взeнiнiн бойындагы жардын тYсiмeн байланысты аталса керек. Сeбeбi, Кызылжарквлшщ бiр шeтi Домалак квлiмeн жалгасып жатыр. Сондай-ак, ертеде жазда Бвген, Карашалац жэне КiшiтYбeк адамдары Кызылжарга барып бау-бакша eгeтiн. Бул жерде Сырдария взеш суын бау-бакшага айдайтын конд^1ргы болса, eкiншiдeн, Кызылжарда Сырдария взеншщ аргы бeтiндeгi ауылдарга втшзетш паром (калкымалы квпiр кайык) болды.

^ЫЗЫЛ^АЙЫР - eртeдeгi балыкшылар коныстанган ауыл орны. Бул жер ертеде Карашалац мен Бвген ортасындагы тещз жагалауындагы кiшiгiрiм балык кабылдау пункп болтан. Атау курамындагы «кызыл» свзiмeн тiркeскeн «кайыр» свзi жeргiлiктi Арал казактары (балыкшы) тiлiндe «жылым, ау салатын ы^айлы орын», ал Атырау, Мацкыстау казактарыныц тiлiндe «таяз, кайран» [16, 371б], сондай-ак, эдеби плде «взeн-квлдeрдiц, тeцiздeрдiц таяз жeрi, батпакты, кумды жагалауы» [17, 71 б.] магынасымен катар, «толкын алып келш, су тYбiнe Yйiп тастаган кайран» [12, 360 б.] мэнш де бiлдiрeдi. Калай десек те, атауды балыкшылар Yшiн балык аулауда ашык тeцiз бeтiндe ау салуга ыцгайлы орын болуымен бiргe, тeцiз толкындарыныц эсeрiнeн су тYбiнe Yйiп тастаган кумдар тYсiнiц взгeруiнe байланысты койылган деп караган жвн.

СЕКСЕНБАЙ МОЛАСЫ - шагын бeйiт атауы. Адам атына койылган. Атау Карашалац мен Кызылжар ортасында орналаскан.

Т¥ЩЫБАС - квл. Атау Сырдария взеншен Бекетай каналы аркылы Тущы квлдeрiнe куятын судыц басталу арнасына байланысты койылган (№3, 4 суреттен карацыз). Атау туралы Свздiктe: «Арал Каракумыныц оцтYCтiк-батыс бвлiгiндe, Сырдария алабында, Бвген ауылынан шыгыста 2 км жерде орналаскан. Ауданы - 12,6 шаршы км, узындыгы - 11,5 км, eндi жeрi - 2,9 км, терец жeрi - 5,5 м. К¥майтты жагалауы жайпак. Ощуспп батпакты. Сырдария взeнi катты тасыганда квл дeцгeйi квтeрiлiп, аумагы улгаяды. Квл бiрiмeн-бiрi

каналдармен жалгаскан 3 бвлжтен турады. Жагалауында камыс вседг Батыс жагалауы биiк буйра кум, ощустж бвлiгi жазык» [1],- деп бершген.

Кррытынды.

Соцгы кезде казак ономастикасында ОцтYCтiк, Батыс, Шыгыс, Солгуслк Казакстан облыстарындагы жекелеген территорияларды зерттеген тiлшi-Fалымдар вз зeрттeулeрiндe микротопонимдерге де токталса, ал кeйбiр тшшь Fалымдар Казакстанныц жекелеген

территорияларыныц микротопонимдeрiн арнайы Fылыми зерттеу объeктiсi eтiп карастыру мэсeлeсiнe де квцiл бвле бастады. Мысалы, К. Н¥рм¥хамбeтовтiц Костанай (1998), Е. Сабиеваныц СолгYCтiк Казахстан (2000) жэне З.А. К^ламанованыц Жамбыл (2006) облыстарыныц ойконимиясы, Б.Т. Тасполатовтыц «Казынурт вцiрi топонимиясыныц этнолингвистикалык сипаты» (2010), т.б. зерттеу ецбега^ (монографиялар, оку куралдар, свздiктeр) жарык кврдi. Сонымен катар, жоFары оку орындарында дипломдык, ал жалпы бiлiм бeрeтiн орта мектептерде влкетану баFытындаFы Fылыми ж¥мыстары

микротопонимдер зерттеу мэсeлeсiнe жиi назар аударып кeлeдi. Муныц взi казак микротопонимдертц элi де шeшiмiн таппаFан мэсeлeлeрi барын айкындай тYсeдi. Сонымен катар, жинакталFан фактiлeрдiц мацыидылыны сол вщрдщ аныктамалык свздiгiн жасауFа жэне теориялык жэне колданбалы топономастикасы Yшiн де акпараттык базаны кецейтуге ыкпал eтeдi.

Зерттеу барысында макала материалдарын толыктыруда пайдалы накты акпараттар берген кластасым, эрi ауылдастарым С. Ж¥маFалиeвкe жэне №20 З. Шуюров атындаFы Бвген орта мeктeбiнiц тарих пэншщ м¥Fалiмi С. Ж¥баeваFа рахмет айтамын.

Корыта келгенде, жоFарыдаFы бiр Fана макала аясында вцiргe тэн микротопонимдeрдiц курылымы мен жасалу жолдарын, транстопонимдену процесш, лингвоелтанымдык, лингвомэденитанымдык элeуeттeрiн де жан-жакты камту мYмкiн емес. Сондыктан микротопонимдер материалдарын тарихи-тiлдiк аспекпде зерттеу аркылы ттл дамуыныц зандылыктарын, топонимдiк кабаттарды аныктауFа, жас урпакты патриотизм рухында тэрбиелеуге, туFан жер тарихын терец б^ге жэне «влкетану» пэнi бойынша жазылатын окулыктар мен оку куралдарына Yлeс косуFа болады. Олай болса, белгш вцiргe мэлiм микротопонимдeрдi жинап зерттеу казак тiлi ономастикасыныц басты проблемаларыныц бiрi болып табылады.

ЭДЕБИЕТТЕР [REFERENCES]:

1 Эбдiрахманов Э. Топонимика жэне этимология. - А., 1975. - 208 б [Abdrakhmanov A. Toponymy and etymology. - A., 1975. - 208 p (In Kazak)].

2 Кызылорда облысыныц жер-су атаулары. Кызылорда, 2013 жыл [Электронды ресурс] - URL: http://dereksiz.org/izilorda-oblisini-jer--su-ataulari-izilorda-2013 -jil-sir-eli-i.html

(KapaFaH kyH - 07.03. 2019 [Land and water names of the Kyzylorda region. Kyzylorda, 2013 [Electronic resource] - URL: http://dereksiz.org/izilorda-oblisini-jer--su-ataulari-izilorda-2013-jil-sir-eli-i.html (date of request - 07.03. 2019) (In Kazak)].

3 EereH MeKTe6i - racbip 6uiriHge (aBTopgap TO6H) Tapuxu-TaHbiMgbiK, gepeKHaMa^biK KiTan. Kbi3bmopga-KaHaFarbi, 2019. - 320 6 [Bogen school is a historical and educational source book. Kyzylorda-Satisfactory, 2019. - 320 p (In Kazak)].

4 Ka3aK gacTYpm MageHHeTimH энцнкroпegннgbIк ce3giri. - A., 1997. - 368 6 [Encyclopedic dictionary of Kazakh traditional culture. A., 1997. - 368 p (In Kazak)].

5 CapceH6aeB O. To^braga TyraHgap. - A., 1965. - 185 6 [Sarsenbaev A. Born in the wave. - A., 1965. -185 p (In Kazak)].

6 MoHro^o-pyccKHH c^OBapb. M., 1957, - c. 71 [Mongol-Russian dictionary. - M., 1957. - p. 71 (In Russ)].

7 ®aH^3aK T. Ka3aK OHOMacTHKacH. ATaygap cbipbi. 3-T. - A^Mara: ^anK-npecc, 2007. - 524 6 [Zhanuzak T. Kazakh onomastics. Cheese names. t.3. -Almaty: Dyke Press, 2007. - 524 p (In Kazak)].

8 Ko^aH^bi M. «Aybm aTaybiH aybicrbipcaK...» gereH MaKagara niKip// Pecny6gHKa^biK fh^HMH-KenmrnK, pyxaHH-TaHbiMgbiK «Hyp-^aH» ^ypHa^bi, № 11 (11), Kapama 2019. - 18-19 6 [Kozhanuly M. «To replace the name of the village...» popular science magazine //Republican popular science, spiritual and educational newspaper «Nur-Zhan», №11 (11), November 2019. - 18-19 p (In Kazak)].

9 Ko^aH^bi M. Apag aHMaFbiHbiR Ken6ip ®ep-cy aTaygap^i//Pecny6gHKagHK FbmbiMH-KenmmK, pyxaHH-TaH^iMgHK «Hyp-^aH» ^ypHa^bi, № 8 (20), TaMbi3, 2015. - 26-29 6 [Kozhanuly M. Some areas of the Aral sea-the name of water bodies//Republican popular science, spiritual and educational newspaper «Nur-Zhan» journal, №8 (20), August 2015. - Pp. 2629 (In Kazak)].

УДК 800

ГРНТИ 16.21.49: ФРАЗЕОЛОГИЯ

10 Кайдаров А.Т. Структура односложных корней и основ в казахском языке. - Алма-Ата: Наука, 1986. - 328 с [Kaidarov A. T. Structure of monosyllabic roots and bases in the Kazakh language. - Alma-AtA: Nauka, 1986. - 328 p (In Russ)].

11 Басат [Электронды ресурс] -URL:https://kazakh.academic.ru/2152/

(караган куш - 12.10.2019 ж) [Basat [Electronic resource] - URL: https:// kazakh.academic.ru/2152/ (the review date is 12.10. 2019) (In Kazak)].

12 Казак тшнщ сездш /Жалпы ред. баск. Т. Жанраков. - Алматы: Дайк-Пресс, 1999. - 766 б [Dictionary of the Kazakh language /Edited by T. Zhanuzakov. - Almaty: Dyke Press, 1999. - p.766 (In Kazak)].

13 Мащыстаудыц-жер-су-атаулары [Электронды ресурс] - URL: http:// otuken.kz/(караFан куш - 20.04.2020 ж.) [Mangistau-land-water-names [Electronic resource] - URL: http://otuken.kz/ (date of request - 20.04. 2020) (In Kazak)].

14 Жерщнщ аты, Елiцнщ хаты. Энциклопедиялык аныктамалык. А., 2006. - 808 б [The name of the land, the letter of the country. Encyclopedic reference. A., 2006. - 808 p (In Kazak)].

15 Сембиев КЗ. Топонимия Кызылординской области (исторический и этнолингвистический анализ). АКД. - А-Ата., 1992, - с. 28 [Sembiev K.Z. Toponymy of the Kyzylorda region (historical and ethnolinguistic analysis). AKD. A-Ata., 1992. - p. 28 (In Russ)].

16 Казак тшнщ аймактык сездш/Кураст. F. Калиев, О. Накысбеков, Ш. Сарыбаев, А. Yдербаев жэне т.б - А., 2005. - 824 б [Regional dictionary of the Kazakh language /Compiled by: G. Kaliyev, O. Nakisbekov, SH. Sarybaev, A. Uderbaev etc. - A., 2005. - p. 824 (In Kazak)].

17 Казак эдеби тшнщ сездт. Он бес томдык. 9-т. - А., 2011. - 742 б [Dictionary of the Kazakh literary language. In fifteen volumes. 9-т. - A., 2011. -р. 742 (In Kazak)].

ФРАЗЕОЛОГИЗМЫ СО СЛОВОМ «ЧЁРНЫЙ» В РУССКОМ И МАРИЙСКИХ ЯЗЫКАХ

Ямбулатова Ольга Владимировна

Магистрант факультета филологии и межкультурных коммуникаций

г. Бирск

Пермякова Наталья Павловна

Студент факультета филологии и межкультурных коммуникаций г. Бирск

Лысова Ольга Васильевна Канд. пед. наук, доцент кафедры филологии

г. Бирск

Абдуллина Амина Шакирьяновна

доктор филол. наук, профессор кафедры филологии

г. Бирск

Б01: 10.31618^Ц.2413-9335.2020.7.75.884

АННОТАЦИЯ

Цветовая картина мира, по нашему мнению, включена в культурную и концептуальную картины мира. Распространение того или иного цвета в культуре, предметах быта, костюмах и произведениях искусства народа зависело от его обычаев, традиций, религиозных воззрений и эстетических норм. Лингвоцветовая картина мира реализуется в форме цветообозначений в отдельных лексемах,

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.