Научная статья на тему 'БИЛЕР ЭДіЛЕТТіГі КөРКЕМөНЕР ШЫғАРМАСЫ РЕТіНДЕ: ТіЛЕКЕ БИДіН ТАРИХИ-МЭДЕНИЕТ МұРАСЫНЫң 200-ЖЫЛДЫғЫНА'

БИЛЕР ЭДіЛЕТТіГі КөРКЕМөНЕР ШЫғАРМАСЫ РЕТіНДЕ: ТіЛЕКЕ БИДіН ТАРИХИ-МЭДЕНИЕТ МұРАСЫНЫң 200-ЖЫЛДЫғЫНА Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
72
33
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Ыдырысов Алмас Абылайұлы

Осы мақаланың басты назарында айтарлықтай ерекше және дәстүрлі емес түсіндіруі қазақ билерінің әділдігінің өнер туындылары сияқтылығы. Сонымен бірге осы мақала бұрын зерттелме-ген Алтын ғасырының заңды және әділ өкілі Тілеке бидің тағдырын ғылыми зерттеуге арналған. Оның өмірбаянын оқып үйрену үшін Ресей Федерациясы мен Қазақстан Республикасының мұрағаттарында зерттеу жұмыстары өткізілді. Мұрағаттық мәліметтерден де басқа бұл көрнекті тұлға туралы біздің күнге дейін ауызша жеткен мәліметтер жиналды

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «БИЛЕР ЭДіЛЕТТіГі КөРКЕМөНЕР ШЫғАРМАСЫ РЕТіНДЕ: ТіЛЕКЕ БИДіН ТАРИХИ-МЭДЕНИЕТ МұРАСЫНЫң 200-ЖЫЛДЫғЫНА»

Ыдырысов Алмас Абылащлы,

Астана УниверситетШц зацтану пэндерШц кафедра мецгеруш1а, Ph.D докторы, доцент

БИЛЕР ЭДШЕТТШ1Г1 КЭРКЕМЭНЕР ШЫГАРМАСЫ РЕТ1НДЕ: Т1ЛЕКЕ БИД1Ц ТАРИХИ-МЭДЕНИЕТ М¥РАСЫНЫЦ 200-ЖЫЛДЫГЫНА

Туган жер, ата мекен, улыщты ордам,

...Сурадым замандардан зацга бащщан, 1здед1м тарихынды умыт болган:

Сез1нд1м салщын сызды сан щабащтан, Мурасын аталардыц табам ба деп -

Саргайган дэптерлерден сарыла iздеп, ЖYректе жанып сэуле, Yмiт толган!.. Аршыдым архивтерден шацга батщан!..

1згмк i3m бащтым эр Yйден де, Тамыры miрiлmкендей мыц бутащты, Цараусыз щалмай жатыр пэниден не:

Жен бтген урпащ будан Yлгi тапты: Орденшiл бейбауырмал шалдардан да, -

Аталар аманаты, - ардащты елiм, Сурадым тм шыщщан сэбиден де! Алдыца алып келдiм бул ютапты!..

Сэдуащас Т.Ц.1

Каза^ билершщ эдшеттшп керкеменер шыгармасы сиякты - жаца тYсiндiру, айтар-льщтай ерекше жэне дэстYрлi емес. Сондьщтан мемлекетпк-к¥Кьщтьщ гылымныц алдын-да билердщ тарихи-мэдениетп м^рагерлш сотын окып Yйренуде салмакты жэне аса жауапкершшкп мэселе т^р. Бiз билердщ сот-тарын керкеменер шыгармасы ретiнде айщанда ненi кездеймiз?

Бэрiнен б^рын казактыц жай к¥^ьщтарын бiздщ тарихымыз бен мэдениетiмiздщ алтын беттерi жэне жан-жакты жYЙесi деп

санауга болады, себебi м^нда тYрмелер мен бас бостандыгынан айыру, мYшелiк зиян келпру жэне намыска тиетiн жазалар болган жок, ал елiм жа-засы хальщтыц жалпы жиналысыныц к¥зырына юретш соцгы эрекет ретiнде колданылды. К^рп заманда м^ндай эрекет мYмкiн емес сиякты.

Баска жагынан билер когамда мацызды рел аткарды, халыктыц бYтiндiгi мен бiрлiгiн сактау, тэртiбiн сактау iсiнде байланыстырушы, керiнбейтiн жэне калыптастырылган топ бол-ды. Би болу Yшiн ол адамда тек байлык немесе м^рагерлш дэреже болуы керек емес, кептеген жылдар бойы езш хальщтыц алдында эдiлеттi, дана, зацдарды бiлетiн адам ретiнде керсетуi керек. Белгш Эйтеке би айткан: «0мiрiм езгенiкi, елiм гана езiмдiкi». Сондай-ак «Ханда кырык кшнщ акылы бар, биде кырык юсшщ ары бар», «Елге бай к¥т емес, би-к¥т» деген белгiлi дана сездер бар. Б^л сездер сол кездеп казак

когамындагы билердщ халык жагынан оларга деген ceHiMi мен олардьщ абыройларыныц биiк екенш кврсетедi. Осы себептермен би деген атак к¥рметп жэне зор ецбекпен келетiн атак, ал когамдык иерархияда билер екiншi орында с^лтандардан кейiн т^рды.

Билер тек жай гана к¥кык калыптарын мiнсiз бiлетiндер, шешен, мYлтiксiз, к¥лыкты, адал, абыройлы гана емес, шын мэнiнде к¥кык шыгарушылар, жаратушылар болды. Олардыц шешiмдерi жай гана ауызша немесе бiр гана мврмен бектлетш т^жырым емес (бYгiнде 6i3 м^ндайды жиi байкаймыз), ауыздан ауызга, ¥рпактан ^рпакка берiлiп отырды, сонымен катар олардыц эркайсысы взiнше iшкi байлыгымен, ойыныц терендiгiмен жэне мазм^ндылыгымен квркемвнер шыгармасы - данышпандыктыц асы-лы болып саналды. Ойланып кврщздершк егер билердщ шешiмдерi мен токтамдары жазбаша калыпка келтiрiлмеген квркемвнер шыгармасы болмаса сонау гасырлардан бiздiц заманымызга дешн жетер ме едi?

Билер накты тYрде мYсiншiлер мYсiн, компо-зиторлар эуен немесе суретшшер сурет салган сиякты жеке шыгармалар тудырды. Билер вздершщ эрекеттерiнде жогары игiлiкке карай эрекет етп, ягни когамныц жэне халыктыц мYДделерiн вз мYДделерiнен жогары койды жэне эркашан халыктыц бакылауында болды. Жалпы биiк м^ратка тек баскарушылар (хандар, с^лтандар, билер) ^мтылган жок, жай халык та

1 Сэдуацас Т.К.. Ел мен жер. Квкшетау - Кызылжар - Омбы - К^смурын - ¥лытау - Астана аймагы. (Тарихи-танымдъщ жинац). - Алматы: Дайк-Пресс, 2003. - Б. 4-5.

^мтылды. Осындай тYсiнiктердi билер жаркын максат жэне жаркын ic-эрекет y™h жаратты, ал Казакия сезшщ магынасында енер туынды-сы немесе кешпецщ еркениеттщ феноменi бо-лып саналды, себебi м^нда шыгармашылык, енер, мэдениет мадакталды жэне олар жогары к^лыктылык мYДделерiне, эдiлдiкке жэне жалпы игшкке сендi.

Осыдан шыгатын корытынды билердщ эдiлеттiлiгi тек Казакияныц дамуына экелш койган жок, ^аза^ елiн к¥руда багыт бердi.

Х1Х гасырдагы казак даласыныц кeрнектi зерттеушiсi А.И. Левшин ол кез туралы былай деп жазуы тегiн емес: «Было время ... когда и наш народ жил в покое, было время, когда и у нас существовал порядок, были и законы и правосудие. Сей золотой век, о котором они вспоминают со вздохами, есть царствование знаменитого хана их Тявки, который, если верить преданиям, был действительно в своем роде гений, и в летописях казачьих должен стоять наряду с соло-нами и ликургами» (<^здщ халык тыныштыкта eмiр сYрген кез болды, бiзде де тэртш болган, зац болган, эдшеттшк болган кез болды. Олар ерекше еске алатын Алтын гасыр болды»2 ^з белгiледiк - А.А.).

Оныц соцынан атакты эрi белгiлi галым Ш. Уэлиханов билердi Шекспир жэне Гетемен са-лыстырды, ал эйгiлi поляк Янушкевич Казакияда еткен жылдарында жергшкп когамды шешендiк жэне акындык дарынымен тацкалдырган Демосфен мен Цицерон туралы, олардыц тiршiлiгiн дамыган елдерге мойындату туралы жазды (Х1Х гасырдыц ортасында)3 (бiз белгiледiк - А.А.). Академик С.З. Зиманов текке керсеткен жок: «Елдщ халкы езшщ eткенiндегi сот жYЙесi мен терешшерш кYрсiнiспен еске алатын кашан, кайда елде болып едi? Осы жагдайда казак тарихы шын мэнiнде тацкаларлык»4. Б^ган казiргi замандагыдай сот пен тереште коркынышпен немесе сенбестiкпен емес, iзгiлiкпен карагандыгы еш елде, еш мемлекетте жок екендiгiн коса айту керек.

Б^л жерде 1882 жылы И.А. Козловтыц айткан сeздерiн кел^руге болады: «Би есть живая летопись народа, юрист или законовед его» (Билер халыктыц тiрi шежiресi, зацгерi жэне оныц зац шыгарушысы) жэне 1971 жылы В.В. Григорьевтщ жазган сездерк «У казахов

такое превосходное судопроизводство и такие порядки следственного и судебного процесса, каким могут позавидовать многие издавна цивилизовавшиеся народы» (Казактарда аскан сотeнiмдерi жэне тергеу тэртiбi мен сот жYЙесi бар, б^ган кептеген дамыган халыктардыц кызыгушылыгы тууы эбден мYмкiн).

Мiне осындай уакытта б^рын танылмаган Алтын гасырдыц зацдылыгы мен эдiлеттiлiгiнiц eкiлi Тшеке би eмiр CYрген. Оныц eмiрбаянын окып Yйрену Yшiн Ресей Федерациясыныц Мемлекеттiк м^рагатында (Москва к ) Омск облысыныц Тарихи м^рагатында (Омск к), Казакстан Республикасыныц Орталык мемлекеттiк м^рагатында (Алматы к ) зерттеу жYргiзiлдi. М^рагат мэлiметтерiнен баска бiздiц заманымызга дешн жеткен белгiлi т^лгалардыц ауызша айткандары жиналды. Оныц eмiр жол-дары белгiсiз болган, тек жYргiзiлген зерттеу нэтижелершщ аркасында кайта калпына келтiрiлдi, оган iзет кeрсету максатында ескерткiш тас койылды. М^рагаттарды зерттеу барысында оныц eмiрi туралы, iстерi туралы, шежiре туралы кейбiр кызыкты да кeне жайлар табылды.

Т1ЛЕКЕ БИ БАБАС¥ЛЫ (XIX гасырдыц басы -1859 ж.) - би, когам жэне мемлекет кайраткер^ ^ Аргын тайпасыныц Канжыгалы руынан шыккан, Т^як би мен Жэнiбек батырдыц ^рпагы, eзiнiц атасы Эзбергенмен бiрге Бабастыц ^лдары. Жэнiбек батыр-ды айтатын болсак, жастык шагынан батыр ретанде танылган, бiрак дYниеден ерте eттi, сол себептен eзiнiц кару-жарагын туган агасыныц сол кездегi жас ^лына Элiбек батырга м^ра еткен, сонымен катар eз т'эжiрибелi сарбаздары мен кецесшiлерiне оган адал кызмет етуiне б^йрьщ бердi, ал ол соныц аркасында содан кейiн атакты болып кеткен екен5. Тiлеке би eзi Аманкарагай округiнiц Канжыгалы болысында орналаскан ауылда (казiргi Костанай облысыныц Сары^л ауданындагы Барвин ауылы) туган. Тшеке бала кезшен шешендiгiмен ерекшелецщ, атакты би-шешендермен кездестi жэне олармен жт шешеццiк бэсекеге тYCтi. Тшеке жасeсmрiм кезiцце тeре - султан Шыцгыс Уэлихановпен кездесуде eзiнiц батылдыгы мен шешендiк кабiлетiн кeрсеттi. С^лтанныц «Менщ шашымды кiм алады?» деген с^рагына былайша жауап берген екен: <^з сенiц шашынды гана емес, калмактардыц (жоцарлардыц)

2 Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких, орд и степей. - Алматы: Санат, 1996. - С. 367.

3 К оценке казахского права в истории мысли. Зиманов С.З. // Цазацтыц ата зацдары: цужаттар, деректер жэне зерттеулер = Древний мир права казахов. Материалы, документы и исследования. 10 томдыц. 2 том. - Алматы: Жетi жаргы, 2004. - Б. 18.

4 Казахский суд биев - общецивилизационная ценность. Зиманов С.З. //Цазацтыц ата зацдары: ц^жаттар, деректер жэне зерттеулер = Древний мир права казахов. Материалы, документы и исследования. 10 томдыц. 10 том. - Алматы: Жетi жаргы, 2009. - Б. 47.

5 Цанжыгалы Элiбек батыр Турюстан цаласында жерленген (Цожа Ахмет Яссауи Кесенеа).

басын да алганбыз». СондаШьщгыс Уэлиханов «Сен осындай болсац, саган 40 icri шешуге беремiн, егер шешсец, би боласыц, ал шешпесец сенщ сездерщ Yшiн сен1 жазалаймын» - депп. Осылайша Тiлеке би 18 жасында би болыпты. Шыцыс Уэлихановтыц 1811 жылы туганы белгiлi, осыдан келе Тшеке де сол жылдары туган дет болжамдаймыз, себебi 1831 жылгы м^рагат ^^жттарына сэйкес 1831 жылы оныц би екендт белгiлi6.

Омбы облысыныц Басшысы генерал-лейтенант жэне Кавалер де-сентлоран мырзага №572 1831 жылгы 24 желто;санда жазылган рапортта Тшеке бидщ Керей жэне Уа; рулары арасындагы жер дауын д^рыс шешуге ы^пал жасаганына дэлел бар. Осы рапортта Эскери отряд бастыгы Есаул Швабский жер дауын шешуге Капсуть-Керей жэне Янсары-Уваковский болысына Зауряд-Хорунжий Мордовскицщ жiбергендiгi, бiра; ол дауды шеше алмай, отряд;а ^аищандыны туралы айтылган. Тек бас;а билердiц (эрбiр болыстан бiр-бiрден ;^рметп еюлден) араласуымен жэне куэлтмен осы а;са;алдар «... миролюбиво помирились такъ чтобы нынишнию зиму стоять вмисти на зимо-вьяхъ мистах идругъ другу никакихъ притесненш ни чинить вь чемь и обязуемся сии подпискою ивоувиренiе сиго утверждаемъ своими тамгами и печатьми при свидительстви почетныхъ другихъ волостий старшин постороннихъ и бiевъ ... Придаче сей подписки были Канжигалинской волости бiй Тилека, ... Янсары-Уваковской волости старшина Чаубкель Тлепов» («осы ;ыста ;ыстауда бiрге т^руга, бiр-бiрiне еш;андай кедерп жасамауга, осы ;ол ;ойылган ;^жат жэне мерiмiз ар;ылы бас;а болыстардыц ;^рметп а;са;алдары мен билер куэлтмен келiсiп, бекiтемiз... Осы ;олхатты беру кезiнде Канжыгалы болысыныц би Тiлеке,... Янсары-Уваковский болысыц а;са;алы Шауып-кел Тiлепов») жэне бас;а болыстардыц да ата;ты билерi мен а;са;алдары болды7. Тилека Бабасов биiнiц тацбасы осы ;атарда бiрiншi т^руы оныц абыройыныц Канжыгалы руында гана емес, соны-мен бiрге бас;а да рулар (Керей, Уа;, Кыпшак;) ара-сында да биiк екендiгiнiц дэлет. Б^л жагдай оныц ;аза; эдет-г^рпы мен дэстYрiн жа;сы бiлетiндiгi, шешецщк кабшетшщ барлы; дала хал;ыныц жанына жай екеццiгi керiнедi. Тайпа жэне ру аралы; дауларды, сонымен ;атар руластарыныц ;а;тыгыстарын, кYрделi мэселелердi шешу бары-сында эдiлцiгiмен ерекшеленген.

Тшеке бидщ шетшде орыс тiлiнде, ортасын-

да араб тiлiнде езiнiц аты мен тегi ;ашалып жазылган жYзiк тYрiнде жасалган жеке кYмiс мершщ болуы да шYбэ келтiрмейдi.

Тшеке би дау-дамайды шешу барысында езi Yшiн ;абылданган шешiмге екi жа;тыц да риза болып, татуласуын мацызды деп санап, эдiлдiкке жетудi басты мэселе деп есептедi. Осы себептен билерге халы; эдет-г^рпы мен дэстYрлерiн, дана ата-бабаларыныц айт;ан сездерi мен тYЙгендерiн ете жа;сы бiлу шарт едь Сот шешiмдерi мемле-кет немесе ру атынан емес, дербес, эдш би аты-нан шыгарылды, ягни зандылы; пен эдiлеттiлiк эталоны болып саналды. Тек шешендiгi бар оратор гана емес, езшщ сенщре алатын кYшi жэне езшщ ойы мен шешiмдерiнiц магыналылыгымен кезге тYCкен адам гана би бола алады. ¥лы дала-да би зац шыгарушы да болды, ягни ;арапайым жа;сы бiлген. Би езшен кейiнгi билер багдар ретiнде ^стайтын белгiлi бiр сот дэст^рлерш ;^ра отырып, ;^рды.

Эз ;ызметшде Тiлеке би эр;ашан халы; ма;алдары мен айт;андарына сштеме жасап отырды, ец алдымен ¥лы дала Конституциясы деп аталып кеткен ережелердщ фундаментал-ды кодексi «Жет Жаргыга» CYЙендi. А;ылыныц терендiгi мен жогары интеллектшщ, туа бiткен эдептшк сезiмiнiц ар;асында эдiлеттiлiктi адал шешш, а;ылды жэне эдiл шешiмдер ;абылдады, оларды тек ауызша тYрде, суырып салып айт;ан ;ыс;а да н^с;а шешiмдерiнен керуге болады. Экiнiшке орай олардыц кебiсi ^мытылып ;алган, дегенмен бiразы ауыздан-ауызга жетiп келедi. Осы себепт оныц ецбектерi ;азiргi ^рпа;;а белгiсiз, тек кейбiр жазбалар гана Казахстан РеспубликасыныцОрталы;мемлекеттiкмYраFаты мен Ресей Федерациясыныц Омбы облысыныц Тарихи м¥раFатында Fана са;талFан.

Заседатель Пестриченко бекiткен 1840 жылFы 9 ;ыркуйектеп №2634 «Ведомость о киргизах, оставшихся за исключением перешедших в Оренбургское ведомство, в составе Аман-Карагайского округа с показанием числа кибиток, душ мужского и женского пола и количества имеющегося у них скота по примерному исчислению» ;^жатында 1835 жылы Тшеке би туралы битгшде ;ырFыздары бар Тшека Бабасов стар-шын ре^нде белгiлi. Осы жасында-а; (20 жас шамасында) 65 киiз YЙден т^ратын 1 ауылы, 380 жыл;ысы, 130 сиыры жэне 380 ;ойы болFан8.

Осы Ведомос;а сэйкес аума;тыц аFа султаны

6Казацстан Республитсыныц Орталъщ мемлекеттж мурагаты (эрi царай - КР ОММ), 374 цор, 1 тiркеу, 3793 Ш «Дело о земельных спорах между казахами Аман-Карагайского внешнего окружного приказа», 110 б.).

7 Сол жерде.

8 КР ОММ, 345 цор, 1 жазба, 1869 к «Дело о выборе волостным управителей Аман-Карагайского внешнего окружного приказа и об установлении границы между областным управлением и Оренбургскими казахами», 125-129 жэне 166-171 б.б.

майор Шьщгыс Уэлиев (Шьщгыс Уэлиханов) болган, сонымен Тшеке би оныц заманда-сы болган жэне сол ещрдеп белгiлi тулгалар Токсан би, Шэнк би, Шауыпкел батырлармен бiр катарда турган. Оныц когамдык кызметке белсендi катысуыныц дэлелiлi ретiнде Тшеке бидщ Канжыгалы болысыныц болыстык баскармасында жYЙелi тYрде ететiн сайлауына тшлей катысуы болып табылады9.

Мурагаттык к¥жаттарга сэйкес Канжыгалы болысыныц аумагына к^рп Костанай облысы Сарыкел жэне Карасу аудандары жэне СолтYCтiк Казакстан облысыныц F. МYсiрепов жэне Тимирязев атындагы аудандарыныц бiр белiгi юрген10. Болыстыц iшiцце Тiлеке бидiц иелт шамамен бурынгы Филинка, Аманжол, Семеновка, Васьков-ка ауылдарыныц аумагын жайлаган, осы кезде Бар-виновка ауылы оныц кыстауыныц орталыгында, ал жазгы жайлауы СолтYCтiк Казакстан облысы Тимирязев ауданы Белоградовка ауданыныц мацында орналаскан. «Кднжыгалы шежiресi» кiтабыцца осы кыстаулар Тiлеке би ауылы деп аталган11.

1859 жылы Космурын округтык буйрыгы жойылып (оган Тiлекебидiц иелш жаткан), оныц iстерi Кекшетау окрупне берiлген. Сол жылы Ат-басар сырткы округтык буйрыгы ашылды, оныц салтанатты ашылуына шекаралас округтардыц жэне болыстардыц султандары, билерi жэне аксакалдары шакырылган, олардыц бiреуi Тшеке би болган12. Тшеке би сол ю-шарага катысып, Атбасардан кайтып келе жаткан кезвде жолда ауырып 50 жаска толмай кайтыс болады.

Сонымен бiрге, Тiлеке бидiц 5 улы болган: Бекберген, Токбазар, Токберген, Баспан, Битык. Сонымен мурагаттык к¥жаттарда балалары Токбазар мен Битык жэне олардыц колдарында бар малдарыныц саны туралы мэлiметтер бар13.

Эдебиетте оныц Бекберген, Токберген, Баспан

деген баска балалары жазылган14. Yлкен улы Бекберген туралы айта кетпеуге болмайды, ол езшщ вжеттiлiгiмен, пысыктыгымен, кYштiлiгiмен баскалардан айырмашылыгы болган. Ацыздарга сэйкес ол жакын мацдагы орманда колындагы канжарымен аюды елтiрген. Ол уакытта орман-дар калыц жэне тогайлы болган, бiрак сол жерде болган 1909 жылдагы улкен ерттен кейiн осы iрi жануарлар мулдем курып кеткен. Бул ормандар туралы А.И. Левшин осылай ескертедi: «... озера Убаган, от которого в близком расстоянии находится известный бор Аманкарагай (благополучный бор), состоящий из сосен и берез, годных на строение. Лес сей, отстоящий от границы Российской границы на 5 дней караванного хода, имеет в длину, как говорят кочующие близ него киргиз-казаки, около 60 верст, а в ширину около 40, и чрезвычайно густ»15. Сонымен катар булар «Мезгш орманы» немесе «Мезгилевские леса» аталган, ал соларда Канжыгалы руыныц кыстаулары орналаскан16.

Осыган карамастан, ац аулардыц осындай тэсш ерюмен езiн-езi елтiрудi еске салады. Кейбiр кайсар жiгiттер аюмен немесе туран жолбарысымен куреске шыккан, олардыц бiреуi Тiлеке бидiц улы Бекберген болган деп айтуга болады. КYрестiц алдында ацшылар оларды андар тiсiмен жэне тырнагымен жараламау Yшiн колдарын жYн арканмен бiрнеше рет орап байлап алатын болган. Кеудесiн жэне карынын терi алжапкышпен кауiпсiздiк Yшiн байлап алатын болган, ейткеш аю алдыцгы аягымен аттыц омырткасын сындыруы да мYмкiн едi. Осы iрi ацдармен кYрестiц дэлелi ретiнде казак даласыныц зерттеушiсi А.И. Левшин былай деп жазады: «Наконец, отважные киргизы, как говорят, выходят на бой с тигром без всякого другого оружия, кроме толстого стеганого халата, в левой руке и кинжала в правой»17. Бурынгы гасырдан

9 КР ОММ, 345 цор, 1 жазба, 1869 ¡с, 61 бет.

10Ресей Федерациясыныц Омбы облысыныц Тарихи мурагаты, 3 цор, 3 жазба, 3765 гс «По представлению товарища военного губернатора области сибирских киргизов, об исчислении скота и народонаселения Кушмурунского окружного приказа».

11 Кэмали Жумабаев. Канжыгалы шежгресг - Костанай: «Шапац», 2005 -136 б.

12Ресей Федерациясыныц Омбы облысыныц Тарихи мурагаты, 3 цор, 3 жазба, 4257 гс «Обуничтожении Кушмурунского окружного приказа» 1.06.1859 - 30.11.1859 ж.ж.; КР ОММ, 345 цор, 1 жазба, 675 гс «Дело об открытии Атбасар-ского внешнего округа» 16.06.1859 - 23.11.1864 ж.ж.; КР ОММ, 345 цор, 1 жазба, 1585 гс «Дело об упразднении Кушмурунского и открытии Атбасарского округа» 10.06.1859 - 27.10.1859 ж.ж.; КР ОММ, 345 цор, 1 жазба, 2174 гс «Дело об упразднении Кушмурунского приказа и открытии нового Атбасарского округа» 20.07.1859 - 28.10.1859 ж.ж.

13КР ОММ, 374 цор, 1 жазба, 5032 гс «Дело об исчислении казахского населения Аман-Карагайского окружного приказа с 1845-1848 г.г. для обложения ясаком», 59 б.; КР ОММ, 345 цор, 1 жазба, 2544 гс «Дело об исчислении казахского населения Аман-Карагайского окружного приказа за 1855 год для обложения ясаком», 73 б. жэне КР ОММ, 345 цор, 2 жазба, 98 гс «Дело об исчислении казахского населения Аман-Карагайского окружного приказа за 1857 год для обложения ясаком», 65 б.

14Кэмэли Жумабаев Канжыгалы шежгресг. 136-137 б.б.

15Левшин А.И. Указ. соч. - С. 36.

16 Сэдуацас Т.К. Ел мен жер. Кекшетау - Кызылжар - Омбы - Кусмурын - ¥лытау - Астана аймагы. (Тарихи-танымдыц жинац). - Алматы: Дайк-Пресс, 2003. - Б. 10.

17Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких, орд и степей. - Алматы: Санат, 1996. - 384-385 с.

6i3re дешн жалгыз сол Бекбергеннщ басына YKiHiR канатын такканы туралы мэлiметтер жет-кен, сондыктан да Филинка ауылы осы атауды алган дейд^ осыган орай сол жерде ^анжыгалы-Бабастардыц рулык моласы орналаскан.

Осы макала Тiлеке бидщ вмiрi мен кызметшщ алгаш^ы зерттелуi болып табылады жэне б^л жерде оныц вмiрбаяныньщ кейбiр Yзiндiлерi гана ^озгалган, сондай-ак осындай талас тугызатын жэне аз зерттелген мэселелер аз емес. Казак

халкыныц атакты ^лы туралы жаца гылыми зерттеулер жасап жэне оныц непзшде ¥лы даладагы зацдылык пен эдшеттшктщ алтын гасырыныц жаркын вкшнщ вмiрi мен кызмет туралы фундаменталдык ж^мыс жазбай оларды шешу мYмкiн емес. Б^л макаланыц бiр артык жерi Тiлеке бидiн шежiресi коса бершушде, оныц вмiрбаяны туралы квптеген деректердщ жарыкка шыгуында.

ПайдаланылFан эдебиеттер Ti3iMi

1. Фукс С.Л. XVIII жэне XIX f. Бiрiншi жартысындагы казак мемлекетi жэне к¥кыгы тарихыныц очерктерi. С.Ф. Ударцевтыц ред. - Астана / СПб.: «Зац ютэбы» Университеттiк баспа консорциумы ЖШК, «Казакстан Республикасыныц Зац кiтэбы» ЖШС / ООО Университетский издательский консорциум «Юридическая книга», 2008. - 816 б.

2. «Казак ру-тайпаларыныц тарихы». АрFын IX том. Екшш^ Yшiншi кiтап. - Алматы: «Алаш» тарихи-зерттеу орталыFы, 2007. - 500 б., 660 б.

3. Государство как произведение искусства: 150-летие концепции. / Ин-т философии РАН; Московско-Петербургский философский клуб; Отв. Ред. А.А. Гусейнов. - М.: Летний сад, 2011. -288 с.

4. Казактыц ата зацдары: к¥жаттар, деректер жэне зерттеулер - Древний мир права казахов. Материалы, документы и исследования. 10 томдык. - Алматы: Жет жарFы, 2003-2009.

5. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких, орд и степей. - Алматы: Санат, 1996. - 656 с.

6. Сэдуакас Т.К. Ел мен жер. Квкшетау - Кызылжар - Омбы - Кдом^рын - ¥лытау - Астана аймаFы. (Тарихи- танымдык жинак). - Алматы: Дайк-Пресс, 2003. - 566 б.

7. Кэмали Ж^мабаев. Канжы^алы шежiресi - Костанай: «Шапак», 2005 - 288 б.

• • • • •

Осы мащаланыц басты назарында айтарлъщтай ерекше жэне дэстYрлi емес mYcmdipyi - щазащ билертщ эдшдштц внер туындылары сиящтылыгы. Сонымен бiрге осы мащала бурын зерттелме-ген Алтын гасырыныц зацды жэне эдiл вкл Tiлеке бидiц тагдырын гылыми зерттеуге арналган. Оныц вмiрбаянын ощып Yйрену Yшiн Ресей Федерациясы мен Цазащстан Республикасыныц мурагаттарында зерттеу жумыстары вткiзiлдi. Мурагаттыщ мэлiметтерден де басща бул кврнектi тулга туралы бiздiц кунге дешн ауызша жеткен мэлiметтер жиналды.

В центре внимания данной статьи достаточно необычная и нетрадиционная трактовка -правосудие казахских биев как произведение искусства. Вместе с тем данная статья посвящена научному исследованию судьбы ранее не изучавшегося представителя Золотого века законности и правосудия Тлеке би. Для изучения его биографии было проведено исследование в архивах Российской Федерации и Республики Казахстан. Кроме архивных материалов были также собраны устные предания об этой выдающейся личности, дошедшие до наших дней.

In the center of the attention of the given article is unusual and untraditional treatment - the justice of "biys" as the Work of art. Also this article is devoted to the scientific research of the fate has not been studied representative of the Golden Age of law and justice - Tleke biy. There was made the research for study of his biography in the archives of the Russian Federation and the Republic of Kazakhstan. Besides of the archival (record) papers were collected the oral traditions (histories) about this well-known personality since those times till present days.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.