CC BY
58
The Information about the Kazakh Lands Kept in the Chinese-Manchu Maps Drawn in the Time up to the Second Half of XVIII Century
Ezhenkhan-uli Bakhyt
Doctor of History, professor of L.Gumilev Eurasian National University. Kazakhstan, 010008, Astana, Satpayev str., 2.
Abstract. The data of historical and geographical character on the Kazakh lands in the Manchzhur-Chinese maps in 1674-1729 are analysed in the article. Analyzing these data, the author considers formation of the Manchzhur-Chinese concept about the Kazakh land and their influence on the Chinese historiography and source studies, formation n of a conceptual framework.
Keywords: Kazakh names of areas; ethnonym «Kazakh»; Manchzhur-Chinese maps; Jesuit missioner; historical discourse.
Казак жерi туралы XVIII гасырдыц бiрiншi жартысына дешнп кытай-мэнжу карталарындагы м^меттер
Еженханулы Бахыт
таоих гылымдаоынын доктооы, Л.Н.Гумилев атындагы Еуоазиялык улттьщ университетшщ профессоры. Казакстан Республикасы, 010008, Астана к, Сэтпаев, 2.
Авдатпа. Макалада 1674-1729 жылдары аралыгында калыптаскан бipсыnыpа кене мэнжу-кытай карталарында сакталган Казак жеpiне катысты мэлiметтеpге тарихи -географиялык талдаулар жасалган. Осы мэлiметтеpдi сараптай келе макала авторы Казак жеpi мен елi туралы алгашкы мэнжу-кытай ^с1н1ктер1н1к калыптасу удер1с1 жэне олардьщ кытай тарихнамасындагы угымдьщ жэне деректанулык ыкпалдары женшде сез козгайды.
К1лт сездер: Казак жер-су атаулары; «казак» этнонимi; мэнжу-кытай карталары; йезуйт-мис-сионер; тарихи дискурс
Сведения о казахских землях в китайско-манчжурских картах в первой половине XVIII века
Еженханулы Бахыт
доктор исторических наук, профессор Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Республика Казахстан, 010008, г. Астана, ул. Сатпаева, 2.
Аннотация. В статье проанализированы сведения историко-географического характера о казахских землях в манчжуро-китайских картах в 1674-1729 годов. Анализируя эти данные, автор статьи рассматривает формирование манчжуро-китайского видения казахской земли и его влияние на китайскую историографию и источниковедение, формирование понятийного аппарата.
Ключевые слова: казахские названия местностей; этноним «казах»; манчжуро-китайские карты; йезуйт-мисионер; исторический дискурс.
9ОЖ/ УДК 902/904(574)
Казак жерi туралы XVIII гасырдьщ бiрiншi жартысына дешнп кытай-мэнжу карталарындагы мэлiметтер
Еженханулы Б.
1. XVII гасырдыц бiрiншi жартысына дешнп кытай дереккездершде Казак хандыгы туралы мэлiмет сакталган ба?
«Каза^» деген атпен ту ттп, ел болган хальщ туралы алгашкы ^ытай-мэнжу дереккездерЫе YHiлуден бурын мына бiр тарихи жэйтке назар аударса^. 1757 жылы кYЗде, ^аза^ кесемi Абылай хан Цин патшасы Цяньлунга хат жолдап, мынадай сездердi жазган екен:
«Менщ ата-бабам EciM хан мен Жэцпр ханнан 6epi, аздерден 6i3re хабар-оша^ келiп кермеген ...»1 (Еженханулы 2010 (1); Еженханулы 2010 (2)).
Абылайдык бул сездерi, эрине, жайдан-жай айтылматан. Бiздiк ойымыз-ша, бул сездер эуелi ^аза^тардык ез жерлерУк шытыс белiгiнен айырылып калган тарихи о^итата байланысты айтылып отыр: дэл осы Абылай ататан екi ханнык тусында, жоктар ^алма^тары Жетiсуfа толассыз шабуыл жасап, а^ыры сол е^рге Yстемдiк жYргiзiп, ^аза^тар ондаты шурайлы жерлерден бiр тасырдай уа^ыт айырылып калган. Абылай жотарыдаты сездердi айту ар^ылы ^аза^тар-дык сол жерлердi тYгелiмен ^айтарып алтысы келетiндiгiн бiлдiрiп тур. Будан тыс, осы сездердщ мынадай мэнi де бар тэрiздi: Есiм ханнан бурын ^аза^тар шытыстаты Кытай елiмен мэлiм декгейде байланыста болтан. Ендеше, осын-дай байланыс аталмыш дэуiрге тэн ^ытай жазбаларында ^аншалыщты керiнiс тап^ан? Бiздiк зерттеуiмiз эуелi мынаны керсетедк XVII тасырдык екiншi жар-тысына дейiн ^ытай эдебиетiнде «^аза^» этнонимУк аударма баламасы кезде-спейдi. Дегенмен, сонымен бiрге аталмыш дэуiрге дейшп Орта Азия туралы ^ытай жазба дерекездерЫде бiраз ^кпрт тустар да бар екендИ бай^алады.
Каза^ хандыты бой кетерген Xv тасырда Кытай елiнде Мин патшалыты (1360-1644) билк ^урып туртан. Журт^а мэлiм, аталмыш патшалы^тыц саяси Yстемдiлiгi Кумылдан (Хамидан)2 асып кермеген. Дегенмен, Мин патшалыты мен Орта Азия билеушiлерi арасындаты, эсiресе Мин патшалытынык Юнлэ патшасы мен эмiр Темiр урпа^тары арасындаты ^арым-^атынас бiршама жа^сы болып, сол себептен ^ытай дереккездерiнде де, парсы дереккездерЫде де ^ызы^ты тарихи мэлiметтер ^алыптасып, олардык бiразы кейЫп урпа^тык ^олына жеткен. Будан тыс, Мин патшалытынык сокты кезе^не дейЫп, аныты-ра^ айт^анда, 1627 жылта дейiнгi «Мин шилуда», ятни Мин патшалытынык орда естелiгiнде: «Турпан, Самар^ан ... сынды жерледен елшiлер келдЬ> деген мэлiметтер жазылып келген3. Ондаты мэлiметтердiк бiразы сенiмсiз болуы ы^тимал4, дегенмен, екi тасыр уа^ыт аралытында хатталтан бул дереккездердщ барлыты жалтан болуы MYMкiн емес. бкУштпа, Орта Азия туралы Мин патша-лыты жазбаларынык езiндiк ерешелктерУк салдарынан ондаты кептеген мэлiметтер ^кпрт, дYДЭмал деректерге айналып отыр. Осындай ерекше-лктердН бiрi: Мин патшалы^ жазбалары Орта Азия елдерiн ондаты мемлекет-тердщ атауымен емес, жердщ атауымен немесе билеуштердщ атымен атата5. Мундай атаулардык бiразы элiде болса сенiмдi тYPде идентификацияланбатан. Осы орайда, бiз Мин патшалыты жазбаларында са^талтан, алайда журттык
1 Абылай ханнык осы хаты жэне онык те^репндеп тарихи мэселелерге арналтан зерттеулер жеынде ^аракыз: Еженханулы 2010 (1); Еженханулы 2010 (2).
2 Казiргi Шыкжакнык ек шытысындаты iрi ^ала.
3 Орта Азия жерлерЫен келген елшилер туралы аталмыш дереккездегi ек сокты мэлiмет Мин патшалы тяньци жылнамсынык 7-жылы (1627 ж.) 7-айдык «цзя шэнь» KYнiне (^^^^^Л Т^) жатады. Онда: «Батыстаты жат елдердiк бес жерЫен жэне Турпаннан тарту-таралты экелiндi деп айтылады (^аракыз: «Дай Мин сизун чжэ хуанди шилу $)», 86-цзюань).
4 Мин патшалытына «Самар^ан» сынды жерлерден елшилер бартандыты даусыз, дегенмен, Мин патшалщ эдебиетiнде айтылатын «елшiлердiк» бiразы езге елдердiк аттарын жамылып Кытай жерiне бартандар екендiгi де белгл Мысалы, олардык кейбiреулерi Турпан жерЫен шыдан саудагер екендiгi туралы сол дэуiрiндегi ^ытай ^аламгерлерУк езi айтып Yлгiрген. Бул туралы ^аракыз: Ян Ицин, Гуаняжун зоу и. Цин патшасы Цзяцин дэуiрiндегi «Ву хуа шуюань» кггап баспасынан шытарылтан нус^а +
5 Мысалы, Мин дэуiрiнде жазылтан «Сиюй туди жэньву люе» («i^iÄA^^») кiтабьнда осындай бiраз атаулар бар. Каракыз: Чэн Гаохуа, Мин дай Хами Тулуфань цзиляо хуэйбянь (Мин патшалщ дэуiрi Хами мен Турпан туралы тарихи деректердН жинаты). Yрiмжi, 1984.
Л^ШША, 1984
назарын кеп аудара бермейпн бiр мэлiметтi атап еткiмiз келедк «Шуюй чжоу зи лу»6 атты Мин патшалык деректемесiнде мынадай бiр дерек сакталган:
«(Цзяцзин жылнамасынык) 11-жылында7 Эцзибо елi (Ш?Р61®)8 ж1берген елшi шекара бекiнiсiне келiп, ездерУк патшамызга тарту-таралгы бергiлерi келетiндiгiн бiлдiрдi ... син-ду-сы9 суракка алган жат ел елшiсi Кожа Пиле10 «Хасинь-ван11 сындылар эуелiнде Самаркандтык солтYCтiгiндегi тауда, Эцзибо жершде туратын» дегендi, сондай-ак «олар жартылай дацзи12, осыдан бурын Турсын13 есiмдi елшi жiберiп патшага тарту-таралгы берген» дегендi айтты. Мурагатты тексерген едiк, [ондагы жэйт осы айтылган жэйтпен] сэйкес болып шыкты. Демек, осындагы айтылган «Хасинь» - сондагы айтылган Хасиньмен бiр адам, сондагы «солтYCтiк тауы» деген сез - багытты бiлдiрген, ал осы жолгы айтылган «Эцзибо» - жер атауы...»14.
Бул деректегi ел мен жер атауы ретЫде керсетiлген Ш 61 сезi бiзцiк назарымызды аударады. Бiзцiк ойымызша, мундалы Ш 6 деген 3 кытай иероглифiмен бiзге жеткен ел атауын «0збек» деп калпына келтiруге болады. Будан шыгатын корытынды - «езбек» атты Алтын Ордадан тараган ел (эрине, мундагы ел «Шайбани-езбек» те, «0збек-казак» та болуы мYмкiн) Мин патша-лыгымен мэлiм декгейде катынас орнаткан.
Мына бiр жэйт тарихшыларга аян: сонау езУк курылган шагынан бастап-ак, Казак хандыгы шыгыстагы Мин патшалыгына жакын орналаскан аймак-тармен тiкелей карым-катынаста болган. 1ргелерш кекейту барысында казак билеушiлерi ез хандыктарынык саяси ыкпалы мен даккын шыгыстагы iргелес елдерге жеткiзген. Касым хан, Тахир хан жэне Хакназар хан дэуiрлерiнде, ялни 1580-шi жылдарга дейiн Жетiсу жерi Казак хандыгыныц иелiгiнде болган. Ал казак хан-султандары Моголстандагы Шагатай урпактарымен де тыгыз карым-катынаста болган. Онда Турсын хан Йеркен пен Кашгар ханы Абд эл-Латиф
6 «Шуюй чжоу зи лу («Жат аймактар туралы жалпылай аныктамалар») - 1574 жылы шамасында жазылып, 24 бумадан (цзюаньнен) куралатын Мин патшалык кытай ктабк Кгтаптык авторы Янь Цунцзянь (^ Л Щ ). 38 тарауга белiнетiн бул екбекп автор езУц орда шенеунiгi болып ЖYрген кезiнде патшалык мурагаттан жинап алган кужаттарга CYЙенiп отырып жазып шыккан, онда Мин патшалыгымен карым-катынаста болган шет елдер туралы эр TYрлi мэлiмет сакталган. Сондыктанда, бул ктап аталмыш дэуiрдегi кытай жазбаларынык iшiндегi Кытайдан тыс элем туралы, онык iшiнде Орта Азия туралы сез козгаган ек макызды екбектердН бiрi болып саналады. Бiз бул екбекп онык критикалык жака нускасын пайдаланып отырмыз. Каракыз: Янь Цунцзянь (жазан), Юй Сыли (тыныс белалерн берп, гылыми салыстыру жумыстарынжасаган), Шуюй чхоу зи лу. БейжН, «Чжунхуа шуцзюй» баспасы, 1993
1993 ^).
7 Мин патшалык Цзяцзин жылнамасынык 11-жылы бiздiк жылсанауымызбен 1532 жылы болып келед
8 Мэпндеп деп хатталган 3 иероглифтН сокгысы казiргi заман кытай тлнде «че» деп окылады. Дегенмен, орта гасырда бул иероглиф «бо» немесе «бай» деп те окылаган.
9 Мин патшалыынык провинциялалык баскармасындагы сырткы iстерге жауапты мекеме.
10 Мэлнде кытайша к^АЯ деп хатталган.
11 Мэлнде кытайша «Ха синь ван (^^Х)» деп хатталган. Бiздiк TYсiнуiмiзше, мундагы «Хасинь» - адам есмм (бiздiк керсетiп отырган осы деректе осылайша айтылган), ал «ван» - кытай авторынык «хань» немесе «султан» атагына берген балама сезi. Айта кету керек, сокгы кезде кейбiр зерттеушiлер осы жэне езге де Мин патшалык кытай дереккездерЫде кездесепн ^^ деген екi иероглифтен куралган атау сезiн этноним ретiнде карастырып, оны «казак» деп реконструкциялауга талпынган (Кенжеахметулы 2014). Дегенмен, бул талпыныстык утымдылыына к/мэн келтiретiн мына бiр жэйт бар: филологиялык тургыдан караганда, мундагы екi иероглифтi «казак» деп риконструциялаудык ешкандай кисыны жок.
12 Мэлнде кытайша «дацзи деп хатталган бул сез «татар» сезЫен келген, Мин патшалык дэуiрiндегi кытайлар осы сезбен кебiнесе мокголдарды мензейд Ал аталмыш дэуiрдегi еуропалыктар Орталык Азия кешпендiлерiн (онда TYркi тщцес халыктары та, мокгол тiлдес халыктары та бар) жалпылай «тартар» немесе «татар» деп атаган.
13 Мэлнде кытайша «Тулусунь деп хатталган.
14 Янь Цунцзянь (жазган), Юй Сыли (тыныс белалерн бер1п, гылыми салыстыру жумыстарын жасаган), Шуюй чхоу зи лу. БейжН, «Чжунхуа шуцзюй» баспасы, 1993 Ф
1993^).- Б.492.
(Апа^) ханмен15, Еам хан Шалыш пен Турпан жерлерУк билеушiсi Абд ар-Ра^ыммен ода^тас болтан. Сондай-а^, Каза^ хандытынык дамуымен байла-нысты, бурынты Мотолстан сынды улыстарта ^арасты болып келген кептеген ру-тайпалар Каза^ хандытынык билiгiне етiп, ^аза^ этносынык ^алыптасу Yдерiсiнде макызды рел ат^артан (Востров, Муханов 1968, Б.29, 56-60, 67-72; Юдин 1965, Б.59; Пищулина 1977, Б.238; Франк 2009, Б.365). Ал олардык арасындаты дулат (дутлат) сынды тайпалардык кезiнде Каш^ариянык саяси емiрiне ^аншалы^ты ы^пал жасатандыты туралы Махмут Хайдар Дутлати бiршама кеп мэлiмет ^алдыртан.
Бул жерде бiз Есiм ханнык Шытыстаты ю-^имылын ерекше атап кеткiмiз келедi. Мусылман дереккездерЫде са^талтан мэлiметтерге ^аратанда Есiм хан барша ^аза^тык орта^ ханы мэртебеане кетерiлмеген ша^та, эуелi Шалыш пен Турпан билеушiсi Абд ар-Ра^ым ханта кетуге мэжбYP болып, сонда бес жылдан астам уа^ыт емiр CYрiп, ондаты саяси емiрге тiкелей араласып, тiптi Мотолстан билеушiлерiмен ^удандалыщ ^атынас негiзiндегi ода^тасты^ты орнатып Yлгiрген. Мысалы, А^су мен Бай жерiнде болтан бiр шай^аспен ^атысты мынадай дерек са^талтан:
«Сол арада, Абд ар-Ра^ым хан Шалыштан жэне Есiм султан Ташкенттен А^сута аттанды. Шынтемiр отлан деген жерде олар бiр-бiрiмен кездестк Осы жоры^ кезiнде Абд ар-Ра^ым хан мен Есiм султан эддандалыщ жэне жа^ын туысты^ [^атынастармен] досты^ байланыс орнатты: Абд ар-Ра^ым хан Еам султаннык бауыры КYшiк султаннык ^ызымен неке ^урып ^осылды, ал Еам султан Абд ар-Ра^ым ханнык ^ызымен некеге турады»16.
Жотарыда айтып кеткенiмiздей, Мин патшалытынык Орта Азиядаты саяси ы^палы Хами, ятни Кумыл жерiне келiп шектелетiн. Осытан байлаысты, Мин дэуiрi ^ытай ^аламгерлерi Кумылдык батысындаты Турпан жерiнде туратын елдi «Сиюйде17 Yстемдiк ^урып, бас^а жат елдердi жутып алтан» деп тYсiнетiн керiнедi18. Ал Мин патшалытынык жазбаларында Кумылмен шекараласып жат^ан Турпан жерiнен елшi келдi деген мэлiмет ек кеп жазылады. Онык iшiнде «Мин шилу» кiтабында са^талтан мынадай бiр дерек те бар:
«... Будан тыстаты Турпан сынды елдердщ елшiлерi келген. Араларындаты 70 адам Бейжщ ^аласына кетiп, ^алтан 300 адамнык жартысы Ганьчжоу жершде, жартысы Сучжоу жерiнде турып ^алтан ... булар ваньли жылнама-сынык 36-жылы патшата сый-сияпат тарту етемiз деп осылай кiрген, кYнi бYгiнге дейiн ^айтпады»19.
Деректе айтылтан «вали жылнамасынык 36-жылы» - 1608 жылы болып табылады, бул жотарыда айтылтан Есiм хан мен Абд ар-Ра^ым хан ода^ ^уртан кезекге жа^ын келедi: талымдардык пайымдауынша, аталмыш ода^ XVII тасыр-дык басында болтан. Ендеше, Мин патшалы^ жер ауматына кiрген 370 адамнан
15 Шорастыц ^алдырган мэлiмеп бойынша, Абд эл-Латиф ханныц анасы Ханым-падишах - Турсын ханныц ^арындасы болып келедi. ^арацыз: Чорас «Хроника», Б.252.
16 Чорас «Хроника», 252-б; «Казахстан тарихы» (бес томды^), II том, 427-бет.
17 Кене заман кытайлар eздерiнiц батысындагы елдердН жалпылай «Сиюй» (ФЙ,) деп атаган. Дэуiрге жэне ^ытайлардыц географиялыщ угымыныц eзгерiп тургандыына байланысты, бул атаудыц мэнi де eзгерiп турган. Мин патшалыщ дэуiрi ^ытай 1^аламгерлер1 «Сиюй» деп кeбiнесе Орта Азияны e^M мецзеген.
18 Jan It in, Ghanaian and zo. The king in the era of the Qing Jiaqing «Hua Wu shuyuan edition» version of the books published (ffi—Ш: "^ФЙг^", 12-цзунь, цзяцзин жылнамасыныц 5-жылына арналтан тарауша.
19 Чэнь Гаохуа Easy Cheng, Ming Turpan, zsiso huabang give Hami (Hami, and a set of historical data about the Royal era of the Ming Turpan). Urumqi, 1984 ■ 1984 - Б.430.
куралган елштк миссиясында20 Еам ханнык адамдары да бар болуы эбден ыктимал.
Егер «Мин шилу» сынды ютабындагы церектерцiк кандай да бiр тарихи негiзцерi бар цейтiн болсак, онда сондагы айтылатын еларалык байланыстар-дык казактардан аулак емес екенцiгi даусыз деп кортынды жасай аламыз. Дегенмен, мундагы айтылган ыктималдык казiрше тек болжау ретЫде калып отыр, оны дэлелдеу Yшiн «казак» этнонимiмен немесе Казак хандыгынык накты билеушiлерiмен ткелей байланысы бар сенiмцi маглумат керек.
2. «Казак» этнонимыныц Цин патшалык картасында пайда болуы. Казактар туралы накты кытай улымдары XVII гасырдык екiншi жартысында пайда бола бастаган. Мунда Цин патшасы Кансидык ордасында кызмет еткен тегi Белгиялык йезуйт миссионерi Фердинанд Вербистiк (ПгЬ1папЬ Verb¡est, кытайша аты Нань Хуайжэнь 1674 жылы шамасында басып шыгарган
«Кунь-юй-цюань-ту» ), ялни «Элемнщ географиялык Yлкен картасы»
деп аталатын картасындагы бiр мэлiметтi ерекше атагымыз келецi21. Теменде аталмыш картанык тиют белiгi (мундагы жер атаулардык жанындагы сандык белгiлерцi бiз койдык)22.
1-карта. Нань Хуажэнь (Firdinand Verbiest), Кунь-юй-цуань-ту (6ip бeлiгi).
Картада ^^рт жэне жансак мэлiмет аз емес екендт бай^алады. Дегенмен, алгаш^ы элем карталарыныц 6ipi болып есептелiнетiн бул картада кунды материалдар да са^талган. Мысалы, жогарыдагы 6i3 кeрсетiп отырган карта белИнщ тeменгi жагындагы Yлкен су бассейУмен (№1 белгiге ^арацыз) бай-ланысты ^алдырылган тYсiндiрмеде «мундагы судыц жайылу кeлемi аса Yлкен, алайда ол еш^андай те^збен жалгаспайды. Сонды^тан журт оны те^з деп те,
20 Шындьиына келсек, Мин патшальнына барган ортаазигы1к елш1л1к миссиясыныц кебс сауда жург1зуш1 м1ндет1н де аткарады.
21 Бул картаныц ек1 нускасы сакталып калган, онын б1р1 Тайвань Тайбэй каласындагы «Гугун» музей1нде
болса, ек1нш1с1 КХР Хэбэй провинциясы Баодин каласында орналаскан Хэбэй университет1н1н к1тапханасында сактаулы.
22 Б1з бул картаны мына енбектен алдык: Tsao Wanliu etc., (compiler), Dita JI Zhongguo gudai - Cindy (a set of maps of ancient China (Qing era)), Beijing, 1997 "ФВЙ'ТСЙШШ -fit", &Ш, 1997 пластина №145.
^л деп те межелейдк Шындыгына келсек, бунын суы ащы, сонды^тан 6i3 оны ^азiрше те^з деп атай берейк» деген сeздер жазылган. Мунда Каспий тецЫ жэне онын мэртебес мензелт тургандыгы аныщ. Тек автор Каспийдi онтустк-солтYCтiк багытында созылган емес, шыгыс-батыс багытыцца созылган етт кeрсеrкен, ялни мунда Каспий тецЫ eз багытынан сагат тiлiне ^арсы 90 градусу бурылдырып орналастырылган.
Картанын ^унды тустарынын бiрi - мунда сол дэуiрдегi Орта Азиядагы бiрсыпыра туркьмонгол этнонимдер мен жер атаулары ^ытай иероглифтер ар^ылы жазып ^алдырылган. Мына жэйт бiздiн назарымызды ерекше аударады: Жогарыдагы айтылган су басейУне, ялни Каспий те^зЫе жа^ындау жерлерде «ця-эр-му-цзи» (fofc-^i) (№ 2 белпге ^араныз), «ця-са-цзи» (fa^i) (№3 белпге ^араныз) жэне «да-эр-да» (№4 белпге ^арацыз) деген Yш атау кездеседк
Сонгы «да-эр-да» атауы ортагасырлы^ ^^1тай эдебиетiнде «татар»
этнонимы б^ретЫ «да-да» () сeзУн тагы бiр балама тYрi екендiгiне даусыз. Журт^а мэлiм, ортагасырлы^ ^ытай эдебиетiнде бул атау ^Ыесе монгол тiлдес халы^тарды мензеуге арналган. Ал жогарыдагы жерден тыс, картанын тагы бiрнеше жерiнде «да-эр-да» () сeзi кездеседi. Эаресе, «Ду-эр-гэ-сы-дань» (№6 белпге ^арацыз), ялни ТYркiстан деп ата-
латын Yлкен жер аймагынын шыгысында орналас^ан «да-эр-да» атауы
(№7 белпге ^арацыз) eзгенi емес, жоцгар ^алма^тарын мензеп тургандыгы аны^. Демек, жогарыдагы «да-эр-да» ) (№ 4 белгiдегi) да монгол тщд
улыстардын бiрi. Бiздiн ойымызша, осы «да-эр-да» ) - ^аза^тын бiраз
жерлерiн басып алганнан кешн Жетiсу мен Тарбагатай eнiрлерiне ^оныс аударган жонгарларынын бeлiгi.
Ендi картадагы «ця-эр-му-цзи» (fafc-Qi) (№2 белгiге ^араныз) мен «ця-са-цзи» ) (№ 3 белгiге ^араныз) атауларына келсек. Синологтарга мэлiм,
мундагы атауларда пайданылган ^ (екi атаудын да бiрiншi иероглифi) мен i (ею атаудын да сонгы иероглифi) деп жазылатын екi иероглифтiн инициал дауыссыз дыбыстары («шэнму») Цин патшалыгынын ордасында пайдаланатын «мандарин» (Mandarin) диалектiнде «k-» болып о^ылады. Ал Цин патшалы^ дэуiрiндегi ^ытай эдебиетiнде ^ иероглифiмен (ялни «ця-эр-му-цзи» (fafc-Qi) атауындагы екiншi иероглифпен) eзге тiлдердегi «г» дыбысын да, «I» дыбысын да белплей бередi. Демек, мундагы «ця-эр-му-цзи» (fafc-Qi) - «^алма^» атауынын, ал «ця-са-цзи» (fa^i) - «^аза^» атауынын ^ытайша балама транскрипция турлерг3.
«Кунь-юй-цюань-туда» (¿t-^^Э), ялни «Элемнн географиялы^ Yлкен карта-сында» ^аза^ этнонимiнiн пайда болуы бiз Yшiн деректану тургысынан манызы зор. Журт^а мэлiм, сонау XVII гысырдын сонынан бYгiнгi кунге дейiн, «^аза^» этно-нимi ^ытай жазбаларында «ха-са-кэ» деген 3 иероглифпен хатталып кел-
ген. Журт кeбiнесе «^аза^» этнонимiнiн ^ытайша транскрипциялаунын осы бiр «стандарт» тYрi гана бар деп тусУп келген. Ендi, мiне, 1674 жылы шамасында ^алыптас^ан «Кунь-юй-цюань-ту» атты ^не картаны зерттей келе, бiз «^аза^» атауынын ^ытай иероглифтерiмен транскрипциялаудын тагы бiр тYрi бар болган-дыына кeзiмiз жетiп отыр. Бiздiн бiлуiмiзше, картадагы «ця-са-цзи» ) -
«^аза^» атауын кмтайшага транскрипциялаудын ен алгаш^ы талпынысы.
3. Тулишеннщ картасындагы мэлiметтер: «Казак = Даюань» ана-логиясы. Цин патшалыгы eзiнiн Жонгар хандыгымен арадагы талас-тартыс
23 Эрине, мундаты казак турагы транскрипциянык екiншi «са» (Ж) иероглифЫе карап, автор казак атауына байланысты транскрипцияны казактар немесе TYркi тилдес халыктардык ауыздарынан естген мэлмет аркылы емес, моктол тiгдес халыктардык жетюзген хабары негiзiнде жасатан деп кортынды шытарута болад^1.
барысында батыстагы жоцгарлар мен езге де еццерге дипломатиялык миссия-ларын ж1бер1п отырган. Аталмыш миссиялардыц жанама нэтижелер1 рет1нде сол кездег1 Цин патшалык жазбаларында Орталык Азия аумагындагы елдер туралы б1раз мэл1мметтер калыптаскан; сол жазбалармен б|рге ти1ст1 е^рлер камтылан б1раз кене карталар да сызылган.
Батыска ж1бер1лген Цин патшалык дипломатия миссиялары арасынан мэнжу шенеун1к-каламгер1 Тулишеннщ егшiгiгiн алдымен атап ету1м1зге бола-ды. Канси билИнщ 51- жылы (1712 ж.) Цин ордасы торгауыт калмактарынынц Аюке ханы ж1берген елштк миссиясыныц кайырымы pетiнде Тулишен, Инлина катарлы мэнжу шенеyнiктеpiн Едiг бойына егшiгiкке жiбеpедi. Тулишен катар-лылар Калка Монгол жеpi мен Ресей жерЫ, сондай-ак Еpтiс бойындагы Казак жершщ бip бурышын басып етп Едiгге жетiп, кейiн Канси билИжц 54- жылы (1715 ж) ордаларына кайтып оралады. Yш жылга созылган осы сапар барысында Тулишен жолжазба естегiктеpiн жазып отырган, сол жолжазбалар кейiн кiтап болып курастырылып, екi тiгде, ялни кытай жэне мэнжу тiгдеpiнде жарык керген. Ютаптыц кытай тiгiндегi нускасыныц атауы «И юй лу («Жат
аймактар туралы естегiк жазбалар»), мэнжу ттЫдеп нускасыныц аты «Lakcaha jecen de takuraha babe ejehe bithei» («Шекарадан тыс жат жерлерге iссаnаpfа жiбеpiлгендiгi туралы естелiк дэптер»). Жолжазба ютабында Казак жеpi мен елi туралы аз да болса аса кунды мэлiметтеp сакталган.
Казак жеpi туралы мэлiметтеpдi бiз «И юй лу» немесе «Lakcaha jecen de takuraha babe ejehe bithei» мтабыныц басындагы кене карталардан кере ала-мыз24. Картаныц кытайша нускасы «И юй лу юйту («Жат аймактар
туралы естелк жазбаларына косымша карта») деп аталса, мэнжуше нускасы «Ba na i nirugan» («Жер картасы») деп аталган (карацыз: темендегi №2, №3 карталар. Мундагы жер-су аттауларыныц оц жак Yстiндегi сандык белгiлеpдi бiз койдык). Екi нускада белгтенген жер атаулары негiзiнен бip-бipiне сэйкес келедк Дегенмен, мэнжу тiлiндегi мэтЫшц кей жеpлеpi кытайша нускасынан кыскалау болып келген:
К^ытайша нускасындагы жер-су атаудыц транскрипциясы Магынасы Мэнжуше нускасындагы жер-су атаудыц транскрипциясы Магынасы
Аэртай шань Алтай тауы Altai alin Алтай тауы
Болотала шацзи Боратала шел1 Bortala Боратала
Алакэ шань Алатау Alak alin Алатау
Тобоэр хэ Тобыл езен Tobol bira Тобыл езен
Ээрцисы хэ Ерт1с езен1 Ertis bira Ерт1с езен1
Чжайсан ноэр Зайсан кел1 Jaisang noor Зайсан кел1
Или хэ 1ле езен1 Ili bira 1ле езен1
Чжай хэ Жайык езен1 Z'ai bira Жайык езен
Хасакэ цзи Давань го К^азак - бул ягни Давань мемлекет1 Hasak К^азак
Цеван Лабутань юмуди Цевац-Рабтанныц жайылым жер1 Ts'ewang Rabtan Цеван-Рабтан
Кесте 1.
24 Бiз Тулишен картасыныц кытай тондеп жэне мэнжу тiгiндегi екi нускасын Чжуан Цзифа есiмдi Тайвань галымыныц «Мань хань И-юй-лу цзяо чжу» («Мэнжу жэне кытай тiгцеpiндегi И -юй-лу кiтаnтаpына салыстыру жумыстары жэне оларга TYсiндipмегеp») атты енбегiнен алып отырмыз. Карацыз: Zhuang Csipa: CIFA Zhuang, «Man, Han-Yu-Jiao, Zhu Lu (Mngu Chinese and And-Yu-Lu comparison of books and the commentaries thereto)». Taiwan, 1983 0£^£(Ш±) : "IS^if^i", 1983 ^).
2-карта. «Yiyulu Yuitu»
25
3-карта. «Ba Na i Nirugan»
25 Дереккезк Чжуан Цзифа, «Мань хань И-юй-лу цзяо чжу» («Мэнжу жэне кытай тщдерЫдеп И -юй-лу кiтаптарьна салыстыру жумыстары жэне оларта TYсiндiрмегер»). Тайпэй, 1983 (Д"#Ж.(Й.>А): И», 1983^)
Картадаты мына бiр жэйт бiздiк назарымызды ерекше аударады: аса кек территорията ие екендiгiне карамастан, Казак елi картанык мэнжу тiлдi нуска-сында жай «Hasak» деп керсетiлген (3-карта, №9 жер атауы); ал картанык кытайша нускасында болса Казак елi туралы тYсiндiрме бiраз кекейтiлген тYрiнде берiлiп, «Казак мемлекетi - бул ятни [ежелгi] Даюань елi» деп жазылтан (2-карта, №9 жер атауы). Мундаты аналогияны жэне картанык ею нускасын-даты аталмыш айырмашылыкты калай тYсiнуге болады? Бул суракка жауап табу Yшiн бiз эуелi аталмыш текеудн кай уакыттан бастап айтылтандытын аныктауымызта тура келедi.
Батымызта карай, тиют дерек «Цин шилу» атты дереккезде сакталтан болып шыкты. 1697 жылдык басында, жоктарларды жекген Цин армиясынык колбасшылары хоктайшы Галдан мУп журген артымакты олжалап алып, оны император Кансиге сыйлайды. Осы артымакты шаптырып келген сок, Канси езУк кытай уэзiрi Чжан Юйшута: «Мен мУен мына артымак Казак мемлеке-тiнен келген екен. Буны эуелi Галдан казактардан алтан. Кейiн, бiздiк армиямыз Галданды жекген кезде осы артымакты колта тYсiрген. Мен мУп керiп едiм, бул аттык денеанен кан сиякты тер атады екен. Менщ пайымдауымша, бул кене замандаты адамдар айтып кеткен Даюань жерЫен келетiн канды терлi артымак болса керек» деп масайрана сейлеген екен. Сонда, ез патша иесУк питылын дереу бiле койтан кытай уэзiрi патша ордасында былай деп рэсми тYPде мэлiмдеме жасатан:
«Тарихи мэлiметтерге каратанда, Даюань елiнен келетiн артымак - тэкiрдiк артыматы. Онык терi кан сиякты атады, шапканда желмен жарысады. 0зi кут контандыктык нышаны болтандыктан, осы тэкiр артыматы эн-^йлерге де мотив болып Yлгiрген. 0з кездерiмен кермегендiктен болар, бэзбiреулер бул бiр бос экгiме деп есептеп келген едк Ал, мЫе, патша атзамнык мiнген мына аты-нан аккан тер - деректерде айтылтан экгiмемен сэйкес келiп тур. Егер патша атзамнык шапататы мен даккы кекiнен таралматан жатдайда, осындай ерекше артымакка бiз калайша ие болар едк?»26
Бул Цин патшалык ордасындаты казакка катысты жYргiзiлген ек алташкы кекес-сухбаттык бiрi едi. Осыдан оншакты жыл еткен сок, бул кекес-сухбат жYргiзiлген кезде пайда болтан элп «Казак мемлекетi - ол ятни ежелгi Даюань елi» деген аналогия 1712-1715 жылдары аралытында Едт бойындаты калмак-тарта елшi болып кайткан мэнжу шенеунiгi Тулишеннiк сызып калдыртан карта-сында кайталанады. Демек, аталмыш аналогия Цин патшалытынык саяси-та-рихи дискурсында нактылап орын ала бастатан.
Ендеше, аталмыш аналогиянык мэн неде? Бул сурактык кiлтi эуелi кытай уэзiрi Чжан Юйшудык «тэ^р артыматына ие болу - кут контандыктык нышаны» деген сезiнде жатыр. 0йткенi, осы бiр кене утымды бiз сонау кытайдык Хань патшалык дэуiрiнде (б.з.б. 202 - б.з. 220) емiр CYPген, кейiнгi журт «Шытыстык Геродоты» деп атап ж/рген Сыма Цяньнiк «Ши цзи» («Тарихи жазбалар») атты эйгiлi шытармасынан кездесе аламыз. Онда былай делiнген екен:
«Ертерек кезде, [Уди] патша «И цзинь» кiтабымен бал ашкызтанда отан «солтYCтiк-батыс жактан кут экелетiн артымак пайда болады» делiнген екен. Кейн усуньдар келгенде ездерiмен бiрге ете асыл тукымды жылкылар экелген. Патша сол жылкыларды «тэкiр артыматы» деп ататан. Алайда, кейiнiрек Даю-
26 Вэнь Да жэне баскалар (курастырган), Шэньзу Жэнь Хуанди Циньчжэн Шомо Фанлюе (Шэньзу (Канси) патшанык ез1 ЖYргiзген Гобидi тыныштандыру жорытынык стратегиясы) (I-II том). Бiз осы бiр Цин патшалыт тарихи кужаттар жинатынык 1994 факсимиле TYрiнде КХР Ибет Котамдык тыпымдар академиясында кайтадан басып шытарылтан нускасын пайдаланып отырмыз, 34-цюань, Б.13-14, канси жьгнамасьньк, канси жылнамасынык 30-жылы 12-айдык «дин-ю» KYHгi естелк.
ань жерЫен келген ттт де керемет, денелерЫен кан сиякты тер агатын жылкы-ларга кол жеткiзген соц, патша элгi усунь жылкыларын «батыстагы жер тYбiнен келген жылкылар» деп атап, «тэ^р аргымагы» деген атакты Даюань жылкыларына берген»27.
Тарихшыларга мэлiм, Хан патшалыгыныц Орта Азияга кызыгушылык таны-туы - оныц Гун (Сюнну) империясымен арадагы теке-тiреспен байланысты пайда болган едi. Еуразия кецюттыц шыгыс бeлiгiндегi саяси-экономикалык Yстемдiлiке кол жетшу Yшiн, Хань патшалык ордасы бiздiц заманымыздан бу-рын 109 жылы eзiнiц Чжан Цянь есiмдi шенеунiгiн елшi ретiнде батыстагы Усунь жэне Даюань елдерЫе жiберiп, аталмыш Орта Азия елдерiн Хань патшалыгымен одак куруга, сол негiзiнде гундарга карсы согысуга шакырады. Кейiн, Чжан Цяньныц негiзгi миссиясы акыры ске аспай калады. Дегенмен, Чжан Цянь елшилтшц балама нэтижесi ретiнде Хань патшалыгы Орта Азияныц стратегиялык мацыздылыгына, эсiресе онда сол дэуiрдiц ец керектi эскери ресурсына, ялни асыл тукымды жылкыларга бай екендiгiне ^i жетедi. Сол ресурстарды Кытайдыц игшпне жарату максатында Хань императоры Уди б.з.б. 104 жылы жэне б.з.б. 103 жылы Даюань елЫе Yлкен ^лемдеп эскери жорыктарды уйымдастырады. Хань патшалыгыныц бул саясаты акыры eзiне пайда экеледi: Хань патшалыгы аталмыш Орта Азия елдерЫ eзiне тарту аркылы асыл тукымды жылкыларга ие болады да сонымен бiрге гундардыц «батыстагы оц колын кесу» дуань сюнну ю би) саясатын жузеге
асырады. Демек, «тэ^р аргымагына» ие болу - ежелгi Хань патшалыгы Yшiн шынында «кут конгандыктыц нышаны» болган.
Он сегiз гасыр eткен соц, Еуразияныц шыгыс бeлiгiнде саяси-эскери Yстем-дiлiкке таласу максатыцдагы теке-тiрес кайталанады. Тек осы ре™ бэсекенiц кейiпкерлерi eзгерген. Сонау Мин патшалык дэуiрiнде-ак (1368 ж. - 1644 ж), ойраттар Кытайдыц каутаздк бас ауыруына айналган едi. Мин патшалыгы ку-лап, орнына Цин патшалыгы билiк орнатканнан кейiн кытайдыц жаца иесi - Цин патшалыгы да Жоцгар хандыгыныц эскери кыспагыцда мазасыз eмiр CYрiп келген. МЫе, осындай жагдайда, Цин патшасы Канси мен оныц ордасыцдагы жалак-шы уэзiрлерi «кут конгандыктыц нышанына» зэру болатындыктары - тYсiнiктi жэйт. Ал шYршiт императорыныц кeзiне Казак елi осындай нышаныц мекенi болып кeрiнуiнiц де eзiндiк себебi бар едi - ец бастысы казактар гасырдан астам уакыт бойы жоцгарлармен кYресiп келген; онымен коса, казактар стратегиялык ресурска, ялни жылкыга бай ел екендт белгiлi.
Император Кансидыц «кeрегендiлiгi» акыры дэленденедi: 1750- жылдардан кейiн, Кансидiц немересi Цяньлун билк курган туста, Цин патшалыгы казак факторын мейлiнше пайдаланып, eзiнiц Орта Азия eцiрiндегi эскери-экономи-калык ю-шараларын сэттi орындап шыккан. Цин патшалыгы эуелi гасырлар бойын жYрiп келген казак-жоцгар шайкасыныц нэтижесiн eз иплИне жаратып, аталмыш шайкастан эбден элареген жоцгарларды «жаныштаган». Сонан соц, Цин патшалыгы Кулжа, Yрiмжi жэне Шэуешек сынды жерлерде «жылкыга ж1бек» сауда жэрмекелерЫ ашу аркылы казактардан ^птеп жылкы айырбастап алып, соныц непзЫде eзiнiц Жоцгариядагы эскери кYшiн жабдыктауга, сондагы тыц игеру iсiн аткаруга, сондай-ак Кашкарияны «тыныштандырып», онда акыры мэнжу-кытай билiгiн орнатуга кол жетшген.
Казак жылкысына ие болу окигасы император Канси Yшiн «кут конган-дыктыц нышаны» болып кeрiнудiц тагы бiр себебi бар едi. Осы орайда, бiз
27 Сыма Цянь, Шицзи. Бейжiц: «Чжунхуа шуцзюй» баспасынан шыккан критикалык нускасы, 1982. (Щ-«
1982 ^). 123-бума.
жогарыда айтып еткен Тулишен картасыныц бiзге жеткен екi нускасындагы Казак мемлекет атауына байланысты пайда болган айырмашылыкты айтып еткiмiз келедi.
Бiр Караганда, карта нускаларындагы аталмыш уксамастык соншалыкты мацызды емес болып та керЫер. Алайда, бiз осы бiр ескермеуге де болатын-дай нюанста Yлкен тарихи шындык жатыр деп есептеймiз. Буныц сыры мынада: жартылай кешпелi болып келетiн мэнжу халкыныц ез ттЫдеп карапайым окырмандары Yшiн Канси патша жэне оныц кытай уэзiрлерi тарапынан ойлап тапкан элгi «Казак мемлекет - бул ягни ежелп Даюань елЬ> деген аналогия жэне онымен байланысты айтылган «тэ^р аргымагы» туралы кене кы1тай мифологиясы соншалыкты тYCiнiктi эрi кызыкты болмауы анык. Алайда, Цин патшалыгыныц билеушi эулет^ ягни шYршiт Айсин Гиоро эулетУц Кытай жерiндегi билiгi Yшiн бул аналогия мен мифологияныц мацызы зор.
ДэстYрлi кытай эдебиетi мен кытайдыц тарихнамасында, Хань патшалык дэуiрiндегi «тэ^р аргымагына» катысты тарихи окига Кытайдыц Орта Азия жерше эскери ^ш керсетуУц басталуы деп кабылданса, «жат елден аргымак тарту етiлдi» деген угымныц езi мэлiм бiр шет елдщ Кытай елiне багынып, кытай императорына бас ургандыгыныц символы болып есептелт келген. Император Канси жэне оныц орнын баскан езге де шYршiт патшалары аталмыш угымдарды пайдалану аркылы ездерУц «варвар» тектi екендИне карамастан «Кiндiк империясында» билiк куруларыныц зацды (легитимный) екендiгiн, ездерУц «тэ^рдН улдары» екендiгiн дэлелдемек болган.
Бiр кызыгы, император Канси аталмыш аналогияны ойлап тапкан шакта ежелгi Даюань мемлекетУц кайда екендiгiн де аныктамаган немесе аныкта-гысы келмеген тэрiздi. Шындыгына келсек, Хань дэуiрiндегi Даюань мемлекет Фергана жерiнде орналаскан. Аталмыш аналогияныц шындыкка жараспайтын-дыгы географиядан-ак керiнiп тур. Сондыктан да, 1760-жылдар-дан кейiн, Цин каламгерлерi мундагы олкылыкты сезiп, аталмыш аналогияны тiлге алуды бiрте-бiрте догарган. Дегенмен, император Кансидыц осы анало-гиясы Цин патшалык саяси дискурсына Yлгi болып, казак туралы кейЫп мэнжу-кытай жыр-^йлерЫе «настройка» жасап кеткен.
4. «Юнчжэнь ши пай ту» картасындагы мэлiметтер. Цин патшасы Канси, Юнчжэнь жэне Цяньлун патшалары билiк курган кезецдерде кытайдыц картография саласы аса жогары децгейде дамыган. Дэл осы кезецдерде Кытай жер аумагына картографиялык барлау жумыстары жYргiзiле басталып, Кытаймен кершiлес аймактардыц, тiптi сонау Жерорта те^зЫе дейiнгi аумактыц геогра-фиялык мэлiметтерi бiртiндеп жинастырыла басталган. Осы картогрофиялык жэне акпараттык барлау жумыстарыныц тiкелей нэтижесiнде бiраз карталар сылылган. Осы карталардыц ец эйгiлiсi эрi ец келемдiсi мына 3 карта (атластар жинагы) болып табылады: 1. «Хуанюй цюаньлань ту» (бул карта бейресми тYPде «Канси картасы» деп те аталады); 2. «Юнчжэень ши пай ту» («Юнчжэнь картасы» деп та аталады); 3. «Цяньлун шисань пай ту» («Цяньлун картасы» деп та аталады). Мунда ерекше ескертетЫ жайт: аталмыш картографиялык барлау жумыстарына Еуропадан келген, сол дэуiрдегi Yздiк картография техни-касын мецгерген иезуйт миссионерлерi аса зор Yлес коскан, тiптi негiзгi карта сызу жумысын аткарган. Аталмыш карталардагы Орта Азия мен Казакстан туралы мэлiметтерге кешендi зерттеулер жYргiзу - арнаулы гылыми жоба ретiнде карастырылатын такырып. Бiз мунда тек аталмыш 3 картаныц екiншiсi, ягни «Юнчжэн ши пай ту» картасындагы Казак жерЫе катысты мэлiметтерге кыс-каша токталып кетпекпiз.
1728-1729 жылдары сызылган бул картада Манчуриядан бастап Жерорта те^зЫе дейЫп аумакты, аныгырак айтканда, шыгыс бойлык 160° пен шыгыс бойлык 28.5°, солтYCтiк ендiк 80° пен солтYCтiк ендк 15° аралыгындагы аумакты камтиды. Жогарыда аталган Фердинанд Вербист картасы («Кунь-юй-цуань-ту»), Тулишэнь картасы жэне eзiнен бурынырак сызылган «Хуанюй цюаньлань ту» («Канси картасы») сынды карталармен салыстырганда, «Юнчжэн ши пай ту» картасы Орта Азия аймагына элдекайда кeбiрек гацт бeлген28 . Муныц мынадай екi Yлкен себебi бар: бiрiншiден, дэл сол осы карта калыптаскан кезде Ресей мемлекетi eзiнiц Орта Азияга багыттаган кысымын кYшейте бастаган, оны сезген Цин патшалыгы осы тeцiректегi орыс ыкпалын зерттеуге тиют болды; екiншiден, Юнчжэн патшалыгы тусында Цин патшалыгы Жоцгарияга Yлкен жорык жасауды жоспарлап, сол Yшiн жоцгарлармен карым-катынаста болган Орта Азия халыктары мен олардыц жерлерiн аныгырак бтт, мYмкiн-дiгiнше сол жерлердегi халыктардыц жоцгарлармен бiрлесе кимылдауына бe-гет жасау керек болды.
Дегенмен, аталмыш картадагы осы мэлiметтерге кYнi бYгiнге дейiн жеткь лiктi тYPде назар аударылмаган. Буныц себебi мынада болса керек - аталмыш картаныц казiрге белгiлi болган 3 тYPлi нускасы гана бар, олар: 1. Кытай Гылым академиясыныц кiтапханасына карасты Аппарат орталыгында сактаулы бiр ксилографиялык нуска; 2. Кытайдыц Бiрiншi тарихи мурагатында сактаулы ба-сып шыгарылган бiр нускасы (1 дана); 3. Кытайдыц Бiрiншi тарихи мурагатында сактаулы колмен сызылган бiр нуска (1 дана). Осы санаулы нуска-лар Цин пат-шалык дэуiрде тек патша мен оныц тeцiрегiндегiлер кeре алатындай еттт патшаныц орда мурагатында сакталган болса, олар кейЫп кезецдерде де Кытайдыц «мемлекеттк купиясы» ретiнде кeпшiлiкке ^рсеттмей келген. Бул «купия» карталар тек 2007 жылы гана ресми тYPде баспадан басып шыга-рылып, зерттеуштер мен калыц окырман журтка усынылган29. Бiздiц зерттеуь мiзде осы басылымга арка CYйемек.
«Юнчжэн ши пай ту» картасы кытайдыц ^не картографиялык эдiсiмен, ягни камтылган жерлердi бiрыцfай шакпактарга енгiзiп, сол аркылы сызылган жерлердiц кeлемiн кeрсету эдiсiмен сызылган 98 парактан (бeлiктен) куралады.
Ал эр бiр парак ^лк) 64 шакпактан куралып, онда eзiндiк ендiк жэне бойлык белгiлер ^сет^ен: ендiк белгiсi жалпы солтYCтiктен оцтYCтiкке карай 8-ге бeлiнген тiк багана болса, оларды тiк бойлык сызыктар кесiп eтiп, сол бойлык сызыктарга «Дун 1» («шыгыс 1»), Дун 2 («шыгыс 2»), Дун 3 («шыгысы 3») ..., немесе «Си 1» («батыс 1»), «Си 2» («батыс 2»), «Си 3» («батыс 3») ... сынды сан белгiлерi койылган30.
28 Алдьцfь екеуiнде сакталтан тиCтi мазмунды жотарыда берiлген карталардан кeрiп бiлуге болады. Канси патша дэуiрiнде сызылтан «Хуанюй цюаньлань ту» картасыныц батыстаты шегi Алтай-Тарбагатай-1ле сызыынан аса алмаган. Ал «Юнчжэн ши пай ту» картасында жалпы Орта Азия туралы жаца мазмундар енпзилген (мысалы, мунда Тулишэнь картасында болтан «Те^з кeлi» сынды жер атауларынан тыс «Kiyawa hoton» («Хиуа каласы»), «Turkumen tehe ba» («ТYркiмендердiц туратын жерi) жэне Сырдария ацтарындаты бiрсыпыра жер атаулары берiлген). Бiздiц тeмендегi кестелерiмiз кeрсетiп туртандай, «Юнчжэн ши пай ту» картасында камтылтан Казак жер-су атаулары тiптi де ^п.
29 Ван Цяньцзинь мен Лю Жофан 2003. Курастьрушьлардьц алы сeзiнде берiлген мэлiметке каратанда, мундаты фпзилген «Юнчжэнь ши пай ту» - Кытай Гылым академиясыныц кгтапханасына карасты Акпарат ортальFьда сактаулы ксилографиялык нускасы болып табылады.
30 Мундаты «шыыс» пен «батыс» деген сeздер карта авторларыныц Бейж^ орталык деп есептептеген утымнан шыып отыр.
Картаныц ерекшелтне карап, оныц ресми тYPдегi баспадан шыгарылган нускасында кы1тай галымдары бул картаныц 98 парактарыныц оц жак тебелерiнде «I багана шыгыс I», «I багана шыгыс I» ..., немесе «I багана батыс I», «II багана батыс II» ... деген такырыптар койып шыккан. Осы 98 белiктердiц (парактардыц) шндеп Казак жерi туралы мэлiммет сакталгандары мыналар: «IV багана батыс V», «IV багана батыс VI», «V багана батыс V», «V багана батыс VI», «V багана батыс VII». Мундагы мэлiметтер тYгелдей мэнжу ттЫде хатталган.
Макаланыц келемi шектеулi болгандыктан, бiз мунда Казак жерi туралы мэлiметтердiц бiр белiгiне гана токталып етпекпiз. Аныгырак айтканда, бiз картадагы Казакстанныц оцтустк, оцтYCтiк-шыfыс жэне Арка ецiрлерiне катысты мэлiмметтердi гана назарымызга алып отырмыз. Бiз бул мэлiметтердi кесте ретiнде керсетудi жен санадык. Картадагы жер-су атауларды бiз мынадай эдiспен керсетiп отырмыз: эрбiр жер-су атау езiнiц орналаскан карта белiмiндегi (парагындагы) баганалык саны мен бойлык белгi саны косыла жазылу аркылы белгiленедi, мысалы, «V багана батыс VI» карта белiгiнде орналаскан «Yasu hoton», ялни «Ясу каласы» (ТYPкiстан) былай деп керсетт-мек: VI(б42+б43) (мундагы «IV» - «IV багана», ал б42 мен б43 - сол IV багананы кеап еткен «батыс 642», «батыс 643» бойлык сызык белгiлер саны, бул сандар картаныц тупк жагында кытай тiлiнде жазылган).
4-карта. «Юнчжэнь ши пай ту», «V батанак батыс VI» белт 678
Картадаты жер-су Картадаты жер -су Тиiстi жер- Жер -су атауыныщ
атауыныщ атауыныщ мэнжу судыщ казакша картадаты
транскрипциясы тшндеп матынасы атауы орналаскан жерi
sikillik noor Шикилик кегi Шикiгiк кал IV(640+641)
sir bira Шир езен Сырдария VIII(640+641)
sairam hoton Сайрам каласы Сайрам каласы VIII(640+641)
tasigan hoton Ташиган каласы Ташкент каласы VII(641 + 642)
yasu hoton Ясу каласы Ясы немесе ТYркiстан VI(642+643)
handu giliyen Ханду-гилийен ? II (643+ 644)
kenggirbei Ке^гирбей Ке^пр II (643+ 644)
sira usun Шира усу Сарысу III (643+644)
hara halbak tehe ba Хара -халбак туртан жер Каракалпак туртан жер V(643+644)
balaktu noor Балакту кегi Балыкты кел III (644+645)
yargas Яргас ? II (646+ 647)
or Ор Ор (езенi) III (646+647)
mohülcar alin Мохуулжар тауы Мотылжар тауы II (647+ 648)
dari gangga omo Дари -га^га кегi Арал кегi VI(647+648)
2 кесте. «Юнчжэнь ши пай ту», «V батанак батыс VI» белИндеп мэ^меттер
5-карта. «Юнчжэнь ши пай ту», «V батанак батыс V» белт
Картадагы жер-су Картадагы жер -су Тию"п жер- Жер-су атауыныц
атауыныц атауыныц мэнжу судыц казакша картадагы
транскрипциясы тlлiндегi магынасы атауы орналаскан жерi
ili bira Или езенi 1ле езенi Ш(б35+б36)
celek Челек Шелек (езенi) Ш(б35+б36)
gegen bira Геген езен Кеген езен Ш(б35+б36)
jakty Жакту ? 1(б36+б37)
horgoc Хоргос Коргас 1(б36+б37)
buka sili Бука-сили ? 11 (б 36+ б37)
sarbel Шарбел Сарыбел 11 (б 36+ б37)
hoyor alimbatu Хойор Алимбату Кос Алматы 11 (б 36+ б37)
gürban harkara Yш Харкара Каркара Ш(б36+б37)
toroi aigül Торой-айгуул Торайгыр Ш(б36+б37)
cui bira Чуй езенi Шу езенi Ш(б38+б39)
tus kul Тус кел Ыстык кел V(636+637)
3-кесте. «V багана батыс V» белтндеп мэлiметтер
___
i - J V 1 V
Р - " ^ • ъ.
- - i i * - W",* . ' - 'S-Ä /
' j ^ ___ : * t =
r' • - 9-'
> /1
iL t _ >i _ __ __^
а г К aw
t *
« %X< -
V -
A V' : r \ 1
JJ A- <'
__. >Cv ^ * * 3 £ ^ &
~ je I
1 f
* i i (
■ 2 Л if I Лs
' f * £
.'у ^ rf ry
—j- t, V j
ч <
Г
Л I f
, t А_
t' ЛИИ tm
6-карта. «Юнчжэнь ши пай ту», «VII баганак батыс IV» белт
«Юнчжэн ши пай ту» картасындагы осы мэл1меттерд1 сараптай келе бЬ мынадай кортынды жасап отырмыз: б1р1нш1ден, карта калыптаскан 1728-1729 жылдардагы мэнжу-кытайлар ездер1нен бурынгыларга Караганда Казак жер1 туралы элдекайда аукымды эр1 накты деректерге ие болган; ек1ншщен, картага енг1з1лген деректер нег1з1нен монгол т1лдес халыктан алынган, буныц накты дэйеп: мундагы б1раз жер-су атауларыныц курамында моцголша сездер («но-ор», «усун», «гоол», «хойор», «гурбан», «гучин-гурбан») сакталган. Демек, мэнжу-кытайлардыц Казак жер1 туралы накты угымдарыньщ калыптасуы кал-мактармен т1келей байланысты болган.
Картадагы жер-су атауынык транскрипциясы Картадагы жер-су атауынык мэнжу тшндеп магынасы Тиiстi жер-судык казакша атауы Жер -су атауынык картадагы орналаскан жерi
baha nas bira Баханас езен Баканас езенi Ш(Щ 40+ Щ 41)
bayan ali n Баян тауы Баянауыл тауы М(Щ 40+Щ 41)
gürban hasuluk alin Гурбан Хасулук тауы Желдiбай, Арганаты, ¥лытау таулары (?) М(Щ 41 +Щ 42)
esil bira Ест езен Ест езен 11(Щ 42+Щ 43)
sidet ereimen alin Шидет Еремен тауы Еремен тауы 11(Щ 42+Щ 43)
onggon alin Окгон тауы Музбел V(642+643)
hürgaljin поо r Хурхалжин келi Коргалжын келi V(643+644)
nura bira Нура езен Нура езенi V(Щ 43+Щ 44)
gücin gürban torohoi Отыз уш Торохой Торгай езендерi ачгары VII(644+ б45)
hara gool Карагол Емболат езенi V(Щ 46+Щ 47)
elek bira Елек кзен Елек езен V(Щ 46+Щ 47)
barbui Барбуй ? VIII(Щ 44+Щ 45)
ahsahal Аксахал ? VIIIO^ 44+Щ 45)
ulartu alin Уларту тауы ¥ларты тауы IV(Щ 47+Щ 48)
kuku gool Кукугол Быковка езенi VO^ 47+Щ 48)
cagan bira Чаган езенi Шаган езенi VO^ 47+Щ 48)
taki hotong Таки каласы Теке каласы V(Щ 47+Щ 48)
songgorlu bira Шокгорлу езенi Шыщгырлау езенi VIO^ 47+Щ 48)
oil Ойыл Ойыл езенi VI(Щ 47+Щ 48)
kil Кил Киыл езенi VIIO^ 47+Щ 48)
sahas bira Сахас езен Сагыз VIIO^ 47+Щ 48)
4-кесте. «VII багана батыс IV» белтндеп мэлiметтер
Ал картадагы осы угымдардыц арасында кемеск1 тустар да бар екендИ байкалады. Мысалы, картада «Gücin Gürban Torohoi» («Отыз Yш Торохой», жогарыдагы «VII багана батыс IV белтндеп мэл1меттер» кестес1ндег1 9-ш1 жер атауына карацыз) деп жазылган жер атауы мен онымен байланысты картада керсеттген жер келем1н салыстырып Караганда осындай кемеск1л1к байкалады. Б1зд1к пайымдауымызша, мундагы «Торохой» - «Торгай» сез1нен келген. Ал журтка мэл1м, Торгай Yстiртi каз1рг1 Костанай обылысы жер аумагын камтып, одан тыс Акмола мен Караганды обылыстарыныц да аздаган жерлерiн алып турган Yлкен елке; ал мундагы кептеген езен-судар кун бYгiнге дегйiн «Торгай» атауымен аталатындыгы белгiлi (мысалы, «Торгай», «Кара Торгай», «Сары Торгай» т.б.). Демек, картадагы отыз Yш санымен байланыстырып калмак ттн де жазылган бул жер атауы бiз айтып отырган географиялык жайттармен байланысты калыптаскан болса керек. Картада бул жер атауымен байланысты кеп езендер31 жэне сол езендер куйылатын бiр кел керсетiлген. Дегенмен, карта осыншалык езендер мен келдi бiр тар жер аумагына апарып орналастыр-ган. Бул, эрине, шынайы географиялык жагдаймен тым жараспайтын жайт.
Картада кейiнгi журттыц тусУпмен сэйкеспейтiн езге мэлiметтер де бар. Мысалы ретЫде бiз мунда картадагы Алматыга катысты жер атауына токталып
31 Бул езендердН жалпы саны 33-ке жетпесе де 20-дан асады.
681
eTyiMi3re болады. Цин патшалык кытай дереккeздерiмен таныс адамдарга мэ-лiм, «Сиюй тун вэнь чжи», «Сиюй ту чжи» жэне «Сиюй шуй дао цзи» сынцы цэстYрлi Цин патшалык жазбаларынца Алматыныц кене атауы «Гурбан Али-мату», ягни «Yш Алматы» цеп аталып, оныц этимологиясы не алма бак-пен», не езенмен» байланыстылацы32. Енцi, мЫе, аталмыш кытай жазба-ларынан элце бурын калыптаскан «Юнчжэн ши пай ту» картасында тиiстi жер атауы калмак ттЫде «Хойор Алимбату», ягни «Кос (екi) Алматы» деп керсе-тiлiп тур (жогарыдагы «V багана батыс V белтндеп мэлiметтер» тобепне карацыз). Демек, «Алматы» жер атауы ертеректе эуелi «2» санымен катысты болтан33, оныц «3» санымен байланыстырылгандыгы кейiнiрек калыптаскан болса керек.
Калай болмасын, «Юнчжэн ши пай ту» картасын казак-цин карым катынасы ресми орнатылудан бурын калыптаскан, Казак жерЫе катысты ец аукымды мазмун сактаган кунды цереккeзцерцiц бiрi деп есептеуiмiзге болады. Картадагы мэлiметтердi тYбегейлi зерттеу аркылы бiз Казакстанныц тарихи геогра-фиясына тыц мазмундар енпзе алатындыгымыз даусыз.
XVIII гасырдыц алгашкы жартысына цейiнгi Казак жерi туралы мэнжу-кытай картографиялык цереккeзцерiнiц жалпы жагдайы жогарыдагыдай болды. Кейiн, Жоцгар хандыгыныц жойылуымен байланысты, Казак хандыгы мен Цин патша-лыгы ткелей кeршiге айнылып, екi ел арасында ресми карым- катынас орнаты-лады. Содан бастап, Казак жерi туралы мэнжу-кытай жазбалары мен картографиялык материалдар транше молайып, араларында жалган немесе агрессивтi цYниелер де кeбейедi. Жаца цэуiрцегi жаца жагдаймен байланысты пайда болган сол цереккeзцерцiц аныкталуга тиiстi тустары баршылык, ол Yшiн арнаулы зерттеулер жYргiзуiмiз кажет.
Эдебиеттер Ti3iMi/ Список литературы
1. Еженханулы Б. История и легенды - Вокруг первого письма Абылай хана китайскому императору Цянлуну // «Деловая неделия» газета. - 2010. - №11(899). 19 марта.
2. Еженханулы Б. Абылай ханныц Цин патшалык ордасына жолдаган туцгыш хаты жэне одан туылган тарихи мэселе // Казахстан Республикасы ¥лттык Гылым Академиясы хабарлары. - 2010. - №2.
3. Kenzheahmet N., The Qazaq Khanate as Documented in Ming Dynasty Sources // Croscroads. -2013. - №8. October. - P.131-156.
4. Шах Махмуд Чорас. Хроника. / Критический текст, перевод, комментарии и указатели О.Ф. Акимушкина. - М., 1976.
5. Востров В.В., Муханов М.С. Родоплеменной состав и расселение казахов. - Алма-Ата: Наука, 1968.
6. Юдин П. О родоплеменном составе могулов Могулистана и Могулии и их этнографических связях с казахскими и другими соседними народами // Известия Академии Наук Казахской ССР, серия общественных наук. - 1965. - №3.
7. Пищулина К.А Присырдарьинские города и их значение в истории казахских ханств в XV-XVIII веках. Алма-Ата: Наука. 1969.
32 «Сиюй тун вэнь чжи» («Сиюйдеп тилдерге салыстырма сипаттама»). Bis бул енбектщ 1984 жылы БейжН Орталык улттар университепнН профессоры Ву Фэнпэй жасап шыгарган критикалык нускасын пайдаланып отырмы ■ 19841-цзюань, Б.27-28; Фу Хэн жэне баскалар (курастырган), Циньдин хуан юй Сиюй ту чжи («Патша бекткен патшалыымызга карасты Батыс елкенiн карталары мен сипаттамалары»). Biз бул деректеменiн 1893 жылы КЪтаццын Ханчжоу жерiндегi «Пяньи шуцзюй» баспасынан литографиялык эдiспен басып шыгарган нускасын пайдаланып отырмыз. », тШ 19 13-цзюань (бума): «СолтYCтiк Тянь-Шань аймагы 3-белп»; жэне: Суй Сун, «Сиюй шуй дай цзи», бiз бул деректеменщ 2005 жылы Пекиндегi «Чжунхуа шуцзюй» паспасынан шыккан, Чжу Юйлин есiмдi кытай галымы деректанулык TYсiндiрмелер берген жака нускасын пайдаланып отырмыз.
2005 4-цюань, «Балкаш келiне куйылатын езен сулары. 1ле езенi» белiгi.
33 Бул бiздiк есiмiзге аталмыш енiрде <^лкен Алматы», «Кiшi Алматы» деп аталатын екi езенiн бар екендiгiн TYсiредi.
8. Frank, AJ. The Qazaqs and Russia // Nicola Di Cosmo, Allen J. Frank and Peter B. Golden (Ed.), The Cambridge Histpry of Inner Asia. The Chinggisid Age. - Cambridge: Cambridge University Press, 2009.
9. «Казакстан тарихы» (бес томдык): Ш.Ш. Уэлиханов атындагы Тарих жэне этнология институты, Э.Х. Маргулан атындагы Археология институты, Казакстан тарихы (^не заманнан бYгiнге дешнп бес томдык). - Алматы: «Атамура», 1998-2010.
Reference
Ezhenhanuly 2010 (1) - Ezhenhanuly, B 2010, Istoriya i legendy - Vokrug pervogo pis'ma Abylaj hana kitajskomu imperatoru Cyanlunu, «Delovaya nedeliya» gazeta, №11(899), 19 marta. (Ezhenhanuly, B 2010, History and legends - Around the first letter of Abylai Khan to the Chinese Emperor Qianlong, «The Business Week» newspaper, №11(899), 19 March). (Rus). Ezhenhanuly 2010 (2) - Ezhenhanuly, B 2010, Abylaj hannyn Cin patshalyk ordasyna zholdagan tungysh haty zhane odan tuylgan tarihi masele, Kazakstan Respublikasy Ulttyk Gylym Akademiyasy habarlary, №2. (Ezhenhanuly, B 2010, The first letter of Abylay khan to the Tsar Khanate and his historical background, the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan, №2). (Kaz).
Frank 2009 - Frank, AJ 2009, The Qazaqs and Russia, in: Nicola Di Cosmo, AJ. Frank and P.B. Golden (Ed.) 2009 The Cambridge Histpry of Inner Asia. The Chinggisid Age, Cambridge University Press, Cambridge. (Frank, AJ 2009, The Qazaqs and Russia, in: Nicola Di Cosmo, A.J. Frank and P.B. Golden (Ed.) 2009 The Cambridge Histpry of Inner Asia. The Chinggisid Age, Cambridge University Press, Cambridge). (Eng). Kazakstan tarihy 1998-2010 - Kazakstan tarihy (5 tomdyk) 1998-2010, «Atamura», Almaty. (History of
Kazakhstan (5 volumes)1998-2010, «Atamura», Almaty). (Kaz). Kenzheahmet 2013 - Kenzheahmet, N 2013, The Qazaq Khanate as Documented in Ming Dynasty Sources, Croscroads, №8. October, P.131-156. (Kenzheahmet, N 2013, The Qazaq Khanate as Documented in Ming Dynasty Sources, Croscroads, №8. October, P.131-156). (Eng). Pishchulina 1969 - Pishchulina, KA 1969, Prisyrdar'inskie goroda i ih znachenie v istorii kazahskih hanstv vXV-XVIII vekah, Nauka, Alma-Ata. (Pishchulina, KA 1969, Prisyryrsyne cities and their significance in the history of the Kazakh horses in the XV-XVIII centuries, Nauka, Alma-Ata). (Rus).
SHah Mahmud CHoras 1976 - SHah Mahmud Choras, 1976, Hronika, Kriticheskij tekst, perevod, kommentarii i ukazateli O.F. Akimushkina, Moskva. (SHah Mahmud Choras, 1976, Chronicle, Transl. O.F. Akimushkina, Moscow). (Rus). Vostrov, Muhanov 1968 - Vostrov, VV, Muhanov, MS 1968, Rodoplemennoj sostav i rasselenie kazahov, Nauka, Alma-Ata. (Vostrov, VV, Muhanov, MS 1968, The Rhythmic Growth and Crusade of Kazakhs, Nauka, Alma-Ata). (Rus). Yudin 1965 - Yudin, P 1965, O rodoplemennom sostave mogulov Mogulistana i Mogulii i ih ehtnograficheskih svyazyah s kazahskimi i drugimi sosednimi narodami, Izvestiya Akademii Nauk Kazahskoj SSR, seriya obshchestvennyh nauk, №3. (Yudin, P 1965, He is a member of the Mogulistana and Mogul Mogulovs and their ethnographic associations in the Kazakh and other neighboring subordinates, Bulleten of the Academy of Scince of the Kazakh SSR, a series of Social science, №3). (Rus).
