CC BY
13Трибуна молодого ученого 0.0. Д0 УЛЕТХАНОВА,
К,Р Зац шыгару институты Лингвистика орталыгыныц
ага гылыми цызметкерг
БИЛЕР СОТ ЖУЙЕС1НЩ АЙМАЦТЬЩ ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1 ЖЭНЕ ОНЬЩ ТОУЕЛС13 КААЦСТАННЬЩ СОТ-Ц¥»;ЬЩТЬШ; РЕФОРМАСЫНДАЕЫ АЛАТЫН ОРНЫ
Казак хандыгы тусындагы ханныц бишп ец толык кушше ие болып турган кезецде аргысы Керей мен Жешбектен бастап казак хандыгыныц соцгы кушт ханы вз Теукеге дейш, ^асым ханныц каска жолы, Ес1м ханныц есю жолы непз болган Жет Жаргы зацы бойынша елдщ шю-сыр-ткы меселелер1 ханныц жеке еюм1 непзщде юке асырылып отырды. О заманда билер институты толык калыптаса коймаган болатын. Билш жуйе-сшде хан, уез1р жене ру басыларынан бастап, ай-мактык, жерлш вскери колбасылар мен батыр-лар шешуш1 релге ие болды. Ал, Твуке хан кай-тыс болганнан кейшп аласапыран кезецде, ешре-се, жоцгар хандыгымен болган согыс жылдарында билж непзшен хан мен оныц батырларыныц колында болды да, елдщ шшдеп дау-дамай, ала-уыздыктар сырткы жауга карсы улт азаттык курес аясында екшш1 кезекке тусш калды.
Абылай хан билш курган деу1рдщ екшш1 кезе-щнде, ягни жоцгар хандыгы жойылып, казак жершщ тутастыгы кайта калпына келген бейбгг жагдайда, уш жузге белшген казак ру-улыстары арасындагы шю жанжалдар мен жер дауы, жешр дауы, кун дауы жене барымта мен сырымта дау-лары аскынып кеткендштен оларды ушыктырмай дер кезшде б1р жайлы етш отыру ушш жене ханныц ем1р-жарлыктарын халыкка дурыс жетюзш, ел шш тыныштандыру ушш журтка танылган, аузы дуалы билердщ релш кушейту кажеттшп туды. Абылай ханнан бурынгы Болат ханнан бер1 карай Ордадагы келел1 мвселелерд1 б1р жакты-лы етуде калыптаскан билер бишп жуйеш бар ед! Мвселен, алты алашка мвл1м терт би - Теле би, Эйтеке би, ^азыбек би жене кыргыздыц Сасык бт (ол кезде кыргыз да, каракалпак та казак хан-дыгына багынышты болатын) алты алаштыц сез устар билер1 болган.
Батыс елдершдеп «билштщ уш тармагы» кагидасы б1здщ кешпел1 казак елшде де болган-дыгы аян. Бул жетнде белгш зацгер-галым 3. Кенжелиев былай дейдк «Кешпел1 казак когамын-да билшке, оныц шшде мемлекеттш билшке кезкарас езшщ дуниетанымдык мелд1рлтмен
жене пекттмен ерекшеленд1 Билш те, байлык та колдыц юр1, олар адам басында мецп турмайды. Уакытша гана турактайтын деп есептейтш сахара журты» [1, 90 б.]. Меселен, Эйтеке бидщ кезка-расы бойынша билш тек «уш тугыр» кагидасына суйенгенде гана дурыс жузеге асады. Оныц ойы бойынша елдщ басында едшетп, кереген, дана басшы отыруы кажет. Ол езшщ перменш казак елшде уш жуздщ уш акылшысы аркылы жузеге асыруга тшс болган. Бул елд1 алкалы турде, «акылдасып тшкен тон келте болмас» деген кагидага сейкес билеу керек дегенд1 бшд1ред1. Ол казак елшде билштщ б1ркелю жузеге асуын кам-тамасыз етуш1 тетш. Б1ршшщен, баскарудыц осындай тетт бойынша билштщ б1р жакка тартып кете алмайды. Уш тутка б1рш-б1р1 када-галайды. Сейтш билштщ «тепе-тецдтн» камта-масыз етед1 «Бул кагида ем1рлш сыннан еткен, кешпел1 журттыц сан гасырлык билшт жузеге асыру теж1рибесшщ корытындысы» [2, 89-90 бб.].
Сонымен б1рге, казак-турш дуниетанымында исламдык угым-тусшштер бойынша «дуние тертке токтайды» деген жазылмаган кагида да бар ед! Дел осы угым-тусшш букш казак хан-дыктары тарихы тусында, сондай-ак киыр конып, шет жайлап кеткен ^ытайдагы казактардыц ел билеу дестурше де белсенд1 ыкпал еткет белгш. Осы угымды таратып айтар болсак, «Алла тага-лада терт муЬарап перште болган, Мухаммед пайгамбарда терт шаЬаржер болган, ислам дшшде терт мезЬап болган, дуниеде терт тарапка (шы-гыс, батыс, тустш, терктш) бел1нген бурынгы патшалар мен хандар терт уез1р устаган, еркан-дай нерсе тертке токтайд^1 деп тусшуш1 ед1. Меселен, кытайга караган он ек1 ата Абак керейд1 би-леген Кегадай елген 1824 жылы оныц орнына такка отырган ^ажы тере елд1 бшкудщ осы тертт1к жуйес1не арка суйегенде гана елд1 баса билеп, тогшен тартып отыруга мумк1нд1к туыла-тынына кез1 жетед1. М1не, осы терттш жуйен1 акылшы билер бил1г1 деп атаушы ед1. Сонымен б1рге, терттш акылшы билерге сайланатын адам-дардыц касиеттер1 жен1нде акылдасып, оларды
Трибуна молодого ученого
пш
терт шарт бойынша талдаган. Ол шарттар мы-надай болып келетш: «б1ршш1 шарт - ел 1ргесш кецейтш, халыкка жер-коныс алып берген адам болуы кажет; еюнш1 шарт - ел баскарып, билш журпзш келе жащан адам болуы кажет; ушшш1 шарт - арысы моцгол-казак, берга алты арыс бас коскан жиында топ жарып, сез бастаган едш билш журпзген болуы ттс, тертшш1 шарт - руы ескен, бедел1 жогары, колшысы кеп болуы керек» [3, 100 б.]. Мше осы шарттарга толымды адам-дардан билер сайлау ушш 1832 жылы ел басыла-ры курылтай ашады. Курылтайды Ажы тере ез1 баскарады да, Абактыц он ею руынан тугел уеюл катынасады. Керш1 елдерден де еюлдер катыса-ды. Б1рнеше кунге созылган курылтайдыц соцын-да абак-керейлер «терт орын» атап кеткен Ажы тере мен жиынга катыскан журт алдында аксар-бас койдыц канына кол батырып турып:
«Жацынга жан баспаймыз, жатты да жацындай санаймыз!
ддыеттг билгк айтамыз, елд1 жаудан-дау-дан цоргаймыз.
Нашарды цолдаймыз, зорлыц, зомбылыща тыйым саламыз» - деп ант беркед1 [3, 103 б.].
Терт би сайланганнан кейш осы терт бидщ баскаруында зац жобасы жасалынып, жер дауы, жешр дауы, кун дауы туралы белгшемелер шы-гады. Осындай ережелер казак халкында жузеге асырылган би терелтнщ кандай нысанда болга-нынан хабардар етед! Мысалы, жер-суды юм бурын мекендеп, казык кагып, кул тексе, соныю делшед! Жес1р ерден кетсе де, елден кетпейд1, сол рудан б1реуд1 тацдайды деп шарт койылады. Ердщ куны 200 жыл жылкы, ейелдщ куны 100 жылкы, теренщ куны 400 жылкыга токтайды. Буган караганда бурынгы дестурл1 Жет жаргы-дагы белгшемелерге туб1рл1 езгерютер жасалга-нын керем1з.
¥рлык-карлыкка тыйым салудыц дестурл1 белгшемелерше косымша, аныкталмаган куменд1 кке ислам дшшщ шаригаты бойынша касам шюзшп, жан берпзшетш болган, ягни жауапкер адамныц актыгы ушш кеп болганда 40 адам не онан аз адам кумен беруге катынасып, жауап-кердщ актыгына сетм бшд1ред1 Сетм бшд1ретщ куменга тусетш адамды карсы жак сол рудыц билшт адамдарынан, бай-мырзаларынан тацдап алады. Егер олар «жан - кумен» беруге бара ал-маса, адам басы б1рден койтуяк, ак кумк, (б1р жамбы - бес тайтуяк, он койтуяк болады) беретш болган.
Терт бидщ иелтндеп ерб1р ру тутш саны мыцга толганда жеке иелш алады деп белгшен-
ген. Сондыктан 4 би сайланганнан кейшп Ажы теренщ керейге билш журпзу1 едеу1р орныкты болады, ейткет 4 би езше карасты елд1 ез1 баск-арып, юштр1м жумыстар тереге бармай-ак, шеш1мш тауып жатады. Ал тек терт би бас косып шешетш улкен жумыстар гана тере алдына апа-рылып, шешшетш болган.
Бул дестур тарихи-саяси жагдайларга байла-нысты азды-кепт езгер1стерге ушыраганына карамай, Кытайга карасты он ею ата Абак керей елшде 1949 жылга дейш ем1р сурш келд! Ал Кытайга карасты казактардыц 1ле аймагындагы терт кызайдыц ел билеу терт1бшде жалпылай «терт кызай, терт сама» деген аталы сез болга-нымен ел билМ Сама теренщ тукымынан гер1 терт кызай руынан шыккан билердщ абыройы мен ыкпалы басым болды. Сондыктан терт кызай елшде алтайлык Абак-керейлердщ ел билеу терт1бшен баскаша жагдай калыптасканын керем1з.
Себеб1, кытай мен орыс мемлекеттер1 казак даласын белюке салган уакытта кытайга караган он ею ата абак керей ел1 Казакстандагы казактардыц непзшен кол узш, ез алдына ем1р сурш жатты. Жердщ шалгайлыгына байланысты орталык кытай уюмет де буларды орыстарша толык бас-каруына ала алган жок. Осындай жагдайда 12 ата абак керей ел1 калай ем1р суру1 керек, билш енд1 калай баскарылады деген меселе кетершш, акыры казактыц «тебестз жер болмайды, терешз ел бол-майды» деген аталы сезш басшылыкка алып, елд1 баскаратын тере тукымынан лайыкты адам 1зделд1 Сейтш жетюудагы Эдш теренщ Кегадай деген баласын шешеш Тумар ханыммен коса езде-р1нг хан сайлау уш1н Алтайга алып барад^1. Осы-лай терел1 болганымен, б1рак сырттан келген б1р адамныц енд1г1 жерде улан байтак жерде коныс-танган халыкты толык баскаруга мумк1нд1г1 жок-тыгын ескерш, ел билеуге кемекш1лер 1здеу ке-рект1г1 сез1лд1. Осылай казактар кеп шогырланган жерде билерд1ц бил1к дестур1 туб1р1нен баскаша болып, ез алдына реттеушшшт! талап еткенд1ктен «Сияз ережеш» деген атаумен белг1л1 болган дала зацы кабылданды. Ол 19 гасырдыц соцында Кытайдыц Чиц патшал^1гы (1640-1911 жж. арала-гында ем1р сурген, кытай богда хандары деген де атауы болган) мен Ресей мемлекет1 ею жактыц шекара мацындагы тургындардыц б1р-б1ршщ уст1нен жазган арыз-шагымдарын белг1л1 б1р уакытта б1рлесе отырып, тексер1п аныктау зацы болып табылады. Оны ец алгаш 1ле жерг1л1кт1 ек1мш1л1г1н1ц еюм1 Элихан султан усынган екен. 1869 жылы патшалык Ресей ескерлер1 1ленщ Кор-
гас ещрше сугына юрш, ол жердег1 кызай тургын-дарыныц он бес мыц малын тонап кетед1. Сол кез-де Чиц патшалыгыныц 1ле еюм1 бул окигага катты наразылык б1лд1ред1, сейтш Сияз сотыныц ерекет етуше бастама жасайды.
^азактардыц едет-гурып зацдарын колдану-дагы зац меселесше келер болсак, ^азакстанда 19 гасырдыц алгашкы кездершде оныц езгере бастаганы байкалады. 1879 жылы ^ытайдыц Чиц патшалыгы мен Ресей Шеуешек каласында б1рлескен Сияз соты жуйесш орнатып, ек1 елдщ шекара мацындагы тургындарыныц кеп жылдан берп азаматтык арыз-шагымдарын ретке сала-ды. 1885 жылы кацтардыц 9-шы жулдызы куш Чиц патшалыгы мен Ресей уймет! кел1с1мге келш, Сияз сотыныц ресми зацдык ережелерш белп-лейд1. Ек1 ел ер жылы кузде ез адамдарын ж1берш, б1рлескен сияз сотын ашып отыратын болады. Ек1 жактыц б1рлесш уюм жасауыныц непзп нысан-дары мынадай едк «Сияз ашылганда казактар ездершщ едет зацдары бойынша едшдшпен акыл-даса отырып, шеш1м жасайды. Ек1 ел б1р-б1р1не ез уеюлдерш ж1беред1, оган жогары дережел1 менсаптылар араласпайды. Сиязга барган билер сияз жабылганнан кейш ездер1 шеш1м жасаган арыз-шагымдардыц соцгы корытындысын ез ел-дершдеп катысты шонжарлардыц алдынан етюзед1, олардыц хабардар болуына жолдайды.
^ытай жазба деректерше караганда, 1879 жыл-дан Чиц патшалыгы жойылганга дейш, ягни 1911 жылга дейш Чиц патшалыгы мен Ресей ортасын-дагы б1рлескен сияз соты 1ле мен Тарбагатай ещршде 14 рет етюзшш, ею ел жактан тускен арыз-шагымдар тексер1лед1. Будан тыс, шагын сияздар да б1рнеше мерте етюз1лед1, оларда он мыцдаган арыз-шагымдар каралады. Осы меселеге катысты деректерге караганда ею елдщ шекара мацын-дагы тургындарыныц неке 1стерше байланысты арыз-шагымдары жалпы арыз-шагым аумагында едеу1р кеп болган. 1902 жылы Кеген б1рлескен си-язында шеш1лген арыздардыц 1ш1нде сияз сотын-да ею ел казактарыныц б1р-б1ршщ устшен неке жетнде берген арыздарыныц саны 400-ден асып, сол жолгы арыздардыц (1700 ну ска) терттен б1р белтн кураган. Осы сиякты арыздарды тексерш, аныктаганда куегер жене кудаласудагы адам айгагы болса болганы, оларга казак едет-гурып зацы бойынша билш айтылып, корытынды жаса-лып отырган. ^азактыц неке дауындагы ец киын дау жешр дауы екендт журтка мел1м. Сол кездеп ек1 ел казактарыныц ортасында жес1р калган ейел-дерд1 емецгерлшке алу меселесшде кеп жанжал-дар туган. Мундай дауларды ек1 елдщ казак би-
лер1 казактыц дагдылы зацы бойынша мал кайта-ру, кушс кайтару жолымен шешш отырган. Жес1р ейел баласын ертш, терютне кеткен болса, олар-ды зорлыкпен кайтарган.
Осы билш жуйесгнде каралган азаматтык арыз-дарда кайтарылуга тшсп делгнген мал-мул1к пен зат-тардыц барлыгы сезс1з кайтарылды. К^азак едет-гурып зацдарында телем ушш айыпталуышыныц ез мал-мулк1 гана теленш калмастан, оныц туыс-туган-дарыныц мал-мулк1, ттт1 букл ауылдастарынын мал-мулк1 де теленш отыратын болган. Б1рлескен Сияз ережесшде ек1 жактагы дау-дамайды азайтуга мы-надай ережелер жасалады: айыпталушыныц телем-ге кайтарарлык мал-мулк1 болмаса телем жауап-кершшп оныц жакын туыстарына дейгн кецейт1лед1. Алайда айыпталушы туысын таба алмаган кезде нгмесе ез мал-мулiктерiнiн санын жариялаудан бас тарткан кезде арызданушы шекарадан етш барып карсы жактыц мал-мулюн аныктауга кукылы болган. Талас-тартыс туса, сол жердегi ауыл бастыкта-рына, ел басшыларына, билерге арыздануга болады, сондай-ак кытай мен ресейдщ шекара уюметтер1 ол адамга кемек керсетш оган кеп1лд1к жасауы керек.
Жылдар ете келе, Сияз ережес1н1ц тармакта-ры б1рт1ндеп толыктанып, кемелден1п отырган. Сияз ережес1 алгашында Кытай мен Ресей ел-дер1н1ц кел1с1м1 бойынша ею ел халыктарыныц б1р-б1ршщ уст1нен арызданган азаматтык арыздарын гана кабылдап, тексерет1н болган. 1885 жылы ею тарап б1рлес1п бек1ткен Тарбагатай казактары туралы косымша тармакта мал тонау, урлау 1стер1 кылмыстык 1стер санатына жаткызылып, ол б1рлескен сияз сотыныц ережесше косымша енг1з1лд1. Сол аркылы оныц мазмуны кецей1п, осы билш жуйесше к1с1 елт1ру 1стерщ кылмыскер1 белг1с1з болган кылмыстык 1стерд1 де карау кузы-рет1 бершд! Сияз сотындагы адам куныныц белил емелер1 мынадай болган: «жей адам кастан-дыкпен елт1р1лсе, оган кун ушш 1000 рубль (сол ту ста 1,6 рубль 1 сер1 ак кум1ске тура келет1н) теленед! Сонда жей адамныц куны 625 сер1 кум1ске тура келед1. Эйелд1ц куны 800 рубль (кум1ске есептегенде 500 сер1 ак кум1с), темен дережел1 менсаптылар елт1р1лсе 2000 рубль (ягни 1300 сер1 ак кум1с), жогары дережел1 менсапты-ларга 2500 рубль (1562,5 сер1 ак кум1с) теленед1» [4, 186 б.]. Егер кылмыскер колга туспесе, онда сол ауылдыц басшысы кылмыскер уш1н кун телейтш болган.
Б1рлескен Сияз сотыныц 1стерд1 караудагы терт1б1 темендег1дей болып белгшенген екен. Ек1 елд1ц сияз сотын баскарып, ашатын менсапты-лары алдымен ездер1 жактан тускен арыз-шагым-
Трибуна молодого ученого
ПзП
дарды жинактап, т1з1мге алып, сала-салага белш, сиязга ез1рлейд1, ерб1р арыздыц мазмунын кыск-аша кеш1рш шыгып, оны ездершщ жогары дере-жел1 органдарына мел1мдейд1 Сияз ашар алдын-да онда каралатын арыз-шагымдардыц кеш1рме нускасын ею жак б1р-б1рше береди Эр ею жак б1р-б1рше тускен арыз-шагымдарды катац тексеру-ден етюзш, саралап шыгады да, делел сипаты жок арыздарды ею жак уеюлдер1 бас коса отырып, акылдасып кер1 шегерш тастайды.
Сияздыц когамдык рел1 кытайдыц Чиц патша-лыгы мен Ресей шекарасы мацындагы ею ел казак-тары ортасындагы сияз сотыныц табаны куректей отыз жылдан артык ерекет еткендтнен байкала-ды. Осылайша сияз соты ею ел казактары б1рдей кабылдап алатын едет-гурып зацдарын осы ереже аясында белгшеп, оны ею елдщ казак билер1 аркы-лы кке асыруы уйлестмд1 ер1 орынды болган ед1
Бул казак даласындагы ете жетшген билер бишгшщ буюл казак когамы тарихындагы ец ке-мелденген нагыз алка билер соты жуйесшщ жар-кын улгга бола алады.
Ал, Абылай хан тусында уш жуздщ басы косы-лган улы жиындарда Теле би бастаган терт би алты алаштыц билш ттзгшш мыкты устай отырып, Абылай ханныц сетмд1 серштер1 ер1 акылшы абызда-ры бола бшд1 Кейгн казак хандыгы жойылып, билш патшалык Ресейдщ колына еткеннен кейшп ешре-се, 1822 жылгы «С1б1р Кыргыздары туралы Устав» бойынша билер сайланатын жене уюмет тарапы-нан беютшетш болды. Осылайша дацкты билердщ алты алаш мойындаган аскак бедел1 жерге урыл-ды. Содан бастап сатыншак, жалтакой, ею жузд1 аты бар, заты жок бисымактар кебейе бастады.
Отаршыл Ресей казактыц гасырлар бойы калып-таскан ел билеу дестурш туб1ршен езгертш, саяси би-лштен оларды аластау кажет болгандыктан ага султан-дык жене болыстык жуйеш енпзу аркылы терелер мен билердщ кукыгын барынша шектеуге юркт!
Кунанбай мен Шоц би, Абай сиякты азулы, беделд адамдар гана патшалык Ресей берген билш пен дестурл1 казакы билш жуйесш сактауга патшалык Ресей енпзетш уставтар мен зацдарга олардыц мазм-унын енпзуге барынша тырысканы тарихтан белгш. Эютшке карай, XIX гасыр мен XX гасыр казак когамында Абай айткан «бас басына би болган ецкей кикым» елдщ сикын кетаргенддшщ куеа болдык.
Патшалык Ресейдщ казактыц хандык жуйесш жойып, отарлык билкш ныгайту жолында казактыц уш жузше уш турл1 билш жуйесш енпзгенш байк-аймыз. Бул сез1м1зге I. Жансупровтыц: «1822 жылы С1б1р казактарын баскаратын жаца зацнан кешн сот га еюге белшдк адам елтру, орыска карсылык, пат-
ша ем1ршг багынбау, талау, барымталау орыс соты-ныц тергеушде калган кылмыстар, кул акысы, жестр, урлык даулары елдщ едет1мен билер тексередЬ» -деп айтуы делел бола алады. Батыстагы юш1 жуз казактарына «султан правительдш», орта жуз казак-тарына «ага султандык», ал улы жуз казактарына Кокан хандыгы тусынан мирас болып калган «дат-калык» билш жуйесш орныктырды. Сондыктан да казак когамында пайда болган отарлык, юрштар-лык деу1рдщ билш жуйесш оныц шшде, билердщ билш жуйесш осылайша жеке-жеке карастырганда гана дестур1м1здщ калай бузылып, азгындаганын елдщ улттыц сезш сейлер беделд1 адамдардыц ба-рынша азайып, би мен болыс, ага султан, султан-правительдердщ елге танылган унамды образы кал-маганын керем1з.
Казак халкы кецестш Ресей бишп орнаганнан кейшп таптык курес деген авантюралык урандар екм сурген 70 жылда когамдык гылымдарда калыптас-кан угым-тусшштер бойынша би тулгасына «би еле-уметтш категория ретшде казак халкыныц тарихын-да ерте заманда шыккан устем тап екш» [5, 322 б.] -деген бурмаланган аныктама бершд1
Сейтш осы билердщ тарихтагы дацкты ютер1 жокка шыгарылып, патшалык ресейдщ отарлык саясатына кызмет ететш уставтар мен зацдары-ныц негтзщде пайда болган сатыншак билерд1 жек кершшт ету аркылы буюл билер соты жуйесш жокка шыгарып келд!
Енд1г1 теуелс1зд1к жылдарындагы казак сот жуйесшде тарихка оралу аркылы б1здщ ел1м1зде саяси, экономикалык жуйеш жет1лд1ру - сот жуйес1н де реформалауга алып келгенд1г1 белг1л1.
Сол аркылы XXI гасырдагы Казакстан тарих беттершде мемлекет пен когам ем1ршщ турл1 салаларында кептеген езгер1стер енпзумен есте калатын болды. Мундай езгерктер ец алдымен ата-баба дестур1н жацгыртып, когам ем1р1нен тыс калган байыргы институттарды ем1рге кайта еке-лу1мен кунды болмак. Солардыц б1р! - алка билер соты жайында сез етсек.
Себеб1 казак халкыныц тарихындагы сот терелцг туп-там^гр^1мен - казак мемлекеттшгшщ кал^штасу кезецгнг карай - гасырлар ксйиау^1на кететтид1г1 жога-рыда баяндалган кыскаша тарихи деректен-ак байка-лад^1. Билерге тиес1л1 сот бишп казак когам^1нда ай-рыкша мацызга ие болгандыгы соншалык, олармен хан-султандар санасуга ти1ст1 болд^1, сейтти баскару жуйесщдеп жетекш1 бил1к н^1сан^1на айналган.
Казакстан когамына Алка билер институтын енюзу (немесе жацгырту) - Республикада журпзшген сот реформасыныц басты жацалык-тарыныц б1р1. Адамныц алка билер сотына жуг1ну1
конституцияльщ норма болып табылады. Казахстан Республикасы Конституциясыныц 75-бабы-ныц 2-тармагында: зацда кезделген жагдайлар-да хылмыстых сот кш журпзу алхабилердщ хатысуымен жузеге асырылады деп бектлген. Алха билер соты - халых пен мемлекет арасын жалгастыратын кешрлердщ деуге болады. Бул сот нысаны 1909 жене 1917 жылдар аралыгында Ахмола, Семей, Орал облыстарында жемкт хыз-мет еткеш мел1м. Сот терелт - хогам ем1ршщ аса мацызды б1р жагы, сот терелтнщ жогары дец-гейде журпзшуше ерб1р адам муддел1 екендт тусшшт жагдай.
Сол ушш де егер б1з алхабилер жуйесш енп-зетш болсах, оны орыстыц «присяжный заседатель» деген сот жуйесшщ мазмунын туб1ршен езгертш, хазах хогамында гасырлар бойы халып-тасып, ел билеудщ тамаша дестуршг айналган на-гыз улттых, халыхтых алха билер, тебе билер, не-месе билер алхасы деген мазмунмен жацгыртуга, бугшп теузлшз хазах елшщ сураныстарына жауап
беретшдей мазмундармен толыхтыруга ттсшз.
Сондыхтан алха билер жетндеп бугшп орыс-ша халыптасхан угым-тусшжтерден арылуга, улттых дестурге оралуга батыл хадам жасауы-мыз керек, олай болмаганда «алха билер» деп аталган сот жуйеш аты бар да заты жох баягы орыстых билш жуйесшен басха ешнерсе де бол-май халады. Ал б1зге керекп алха билерд1 тац-дау, тербилеп, халыптастырудыц непзп шартта-ры мен талаптарын айхындамай турып, ейтеу1р жогары билштщ нусхауы бойынша тацдап жасах-талатын болса, б1з куткен дестурл1 алха билер жуйеш туралы армандаудыц жет келмейд1 Эйтш ез1м1зд1 ез1м1з алдап уахыт етюзу юмге керек. Сондыхтан алха билш сот жуйесш орныхтыргы-мыз келсе, халхымыздыц билш зацыныц бай та-рихына арнайы зерттеу журпзш олардан нелерд1 алып, нелерд1 жацадан хосу керекпгш букш халыхтых, ягни мемлекеттш аухымда талхылап, зацдых нормативтш ережелерш жасап шыгуымыз керек деп пайымдаймыз.
Пайдаланылган эдебиеттер
1. Кенжелиев З.Ж. Кешпел1 хазах хогамындагы дестурл1 хухыхтых медениет. - Алматы: «Жет Жаргы», 2000.
2. Куандыхов Б. Эйтеке бидщ хогамдых саяси ой-птрлер1 Егемен Казахстанныц елеуметтш-медени жене саяси-хухыхтых меселелер! КР-ныц егеменд1 ел болуыныц 10 жылдыгына арналган Республикалых гылыми-теориялых конференцияныц материалдары. - Алматы: КазМЗА, 2000.
3. Асхар Татанайулы. Тарихи дерек келел1 кецес. - Ур1мжк Шыцжац халых баспасы, 1989. - 204 бет.
4. Небижан Мухаметханулы. Чиц патшалыгы кезщдеп хазах халхы. - Ур1мжк Шыцжац халых баспасы, 1997. - 197 бет.
5. Казах Совет энциклопедиясы. Бас редакторы М.К. Каратаев. 2-том. - Алматы, 640 бет.
*****
Бул ецбекте квне нысандагы билер институты, сондай-ац сот тврелтн жузеге асырудыц аймацтыц ерекшел1ктер1 19 гасыр мысалында царастырылган. Осы институттыц мэт мен мацызы ашып керсетыген жэне алца билерге цатысты осы замангы азаматтыц цогамдагы сот реформасыныц рел1 мазмундалган.
В данной работе автором рассматривается институт биев в древней форме, а также региональные особенности осуществления правосудия на примере XIX века. Раскрываются суть и значение этого института и излагается роль судебной реформы в гражданском обществе на современном этапе касательно присяжных заседателей.
In the given work the author reviews the Beyev institution and regional features in administering justice by example of 19-th century. The essence and significance of the institution regarding the jury system is exposed and the role of a judicial reform in the present-day civil society is set out.
