CC BY
9Ж.И. ИБРАГИМОВ,
К,Р Зац шыгару Институты халыцаралыц цуцыц, халыцаралыц цатынастар, салыстырмалы цуцыцтану белгмШц
жетекшг гылыми цызметкерг, тарих гылымдарыныц кандидаты, доцент
двстурш ^¥^ьщтьщ жуйедеп жазаньщ балама тур!
Казахстан Республикасындагы ^ылмыстыщ ку^ыщтыц ^аз1рп жай-кут ескершш, мемлекет тарапынан жумыстар жуйел1 турде журпзшш жатыр. ^ылмыстьщ саясатты алдагы уа^ытта журпзуде 1згшенд1ру, жекелеген ^ылмыстардыц ауырлыщ дарежесш жазаны жещлдету ар^ылы ^айта багалау маселелер1 кетершш отыр.
Казахстан Республикасыныц 2010 жылдан 2020 жылга дейшп кезецге арналган Ку^ыщтыщ саясат туралы тужырымдамасында жазалауга ^атысты мынадай ^агидаттар аталып етедк «бас бостан-дыгымен айырумен байланысты емес ^ылмыс-тыщ жазалауды ^олдану саласын кецейтуге, оныц шшде бас бостандыгынан айыру туршдеп жаза-лауларды жекелеген санкцияларынан алып тастауга не бас бостандыгынан айырудыц уза^ мерз1мш азайтуга; айыппул салуды ^ылмыстыщ жазалау-дыц ттмд1 тур1 ретшде ащындауга жане оныц ^олдануды кецейту мумкшдтнг;» [1, 23].
Осы орайда б1з жазалау маселелесж ^атыс-ты мурагат деректерш саралап, дастурл1 ^аза^ ^огамындагы жаза жане оныц турлерш, ман-ма-гынасын ашып зерделеуд1 жен кердш.
Дастурл1 ^у^ыщтыщ жуйеге сайкес ^огамга жат арекет ктелгенде ел мен елдщ, туыстар мен рулардыц ара^атынасын бузбау ма^сатында жа-залаудыц баламалы турлер1 ^олданылды. Айып-тыц ец жогаргы сатысынан кейшп салынатын телем, ягни уш тогыздан асатын телемд1 «^ун» деп атайды. Кун дастурл1 ^у^ыщтыщ жуйедеп ец кещнен таралган жазалаудыц тур1 болды. Эл1м жазасы жане дене за^ымын келт1ретш жаза жаб1рленуш1 немесе оныц тугандарыныц келга-мшен соц, сот шеш1м1мен ^унмен ауыстырыла-тын болды. Кун телеу ар^ылы кшал1 немесе оныц туыстары жеке кек алудан жане зацды ^удала-нудан босатылды.
Дастурл1 ^у^ыщтыщ жуйеде ^унныц алатын орны ерекше. Эйткеш ол ^аза^ ^огамындагы ру аралыщ ^атынастарды реттеуде ^у^ыщтыщ ^ана емес, алеуметтш релд1 ат^арады. Кун телеудщ ^у^ыщтыщ непзшщ пайда болуына, ец ауыр ^ыл-мыстарга жататын адам елт1ру фактысы мен денеге за^ым келт1ру арекет1 себеп болады.
Каза^ ^огамындагы кейб1р жагдайда адамды елт1ру фактысы жеке тулганыц ар-ожданын ^ор-лау, отбасылыщ ар-уятты бузу, ^анды кек алу, жер немесе мушктш таластармен байланысты бол-дых. Сонымен ^атар жылдарга созылган рулар арасындагы езара жауластыщтыц салдарлары ете ауыр жагдайларга сщтырып отырды. Ерте дау1р-де ^огамга жат арекет1 ушш кшал1ге паналайтын орын беру ^у^ыгы са^талды. Канды кек алу дастурше сайкес кшалМ ^удалау, оныц ез туыстары арасынан ^органыш !здед! Эз туысына ^орган болмай, оны жаудыц ^олына беру намыс^а тиетш арекет болып саналды. Ал ез туысына жасалган ^удалау, сол рудыц намысын ^орлау болып есептелд! Адам елтрген кшалт устай алмаган жагдайда, сол рудыц кез-келген мушес ел1мге ^иылды. Ал мундай арекет ^арама-^арсы тараптан кек алу арекетше себеп болды. Жеке кекл болдырмас ушщ кебшесе кшал1ге султан-дар, билер ^органыш болды.
Кун телеу жуйесш ^олдану ру аралыщ ^айшы-лыщтарды, женс1з ^антегуд1 то^татып, езара жа-уласуга жол бермеуге ^атысты реттепш тетж релш ащарды. Жет1 жаргыныц баптарында адам елт1рген1 ушш жеке кек ру^сат ет1л1п, ^ун бек1т!лд1.
Кылмыстыц тур1не ^арай; толыщ ^ун, ягни 500 ^ойдан 2000-га дей1н, 50 жыл^ыдан 2000-га дейш, 25 туйеден 100-ге дей1н. Каза^ арасын-да ец жи1 ^олданылган ^ун кес1м1 «100 жыл^ы, алты жа^сы». Одан кей1н жарты жане ширек ^ундар болган. Кун телеу ердщ басына кун туганда, елдщ елдтн керсетет1н сындарлы саттерд1ц б1р! деп айтуымызга болады.Оны ^огамга жат арекет жасагандыгы уш1н к1нал1 гана емес, букш ру болып телейд! Бул жаза-ныц реттеуш1л1к ^ызметш керсетет1н мал1мет-терд1 мурагат деректер1 де растайды: «Кун или аиып в случае несостоятельности преступника может быть выплачен родственниками или ордынцами того рода или отделений, по какому присуждению принадлежат» [2, 129].
Кун-^аза^ адет-гурып зацдарыныц ертеден келе жат^ан ежелг1 ^у^ы^ты^ нормаларыныц
Казактар тура жане ауыспалы магынада осы угымды каз1рп тацда кунделжт турмыста колданады. Егер б1р нарсеге катты кадалып, ештп сураса -«акецнщ куны бар ма» деп ай-тылатын сездер де бар. Казак рулары ерте уакытта канды кек пен кун зацдарын катар кол-данып келген, бейбишшш уакытта кебшесе кун телеу 1ске асып отырган. Себеб1 езара кек куысып кан тегу казактыц руларын алс1ретл, кацсыратып, мыкты деген батырларынан айры-лып калу оцай сокпаган. Оныц устше ардайым сырткы елдермен шабуылдасып, жауласып журетш казак ел1 ушш шю б1рлж, тыныштык екшш1 кезектеп шаруа болмаса керек.
Сондьщтан юш елтруш1ге, зорлаушыга ру жа-уап берш, кылмысы ушш жауап беру гёшде ортак болады. ¥лт алдына не кылмыскер ушш кун телеуге, не кылмыскерд1 ел колына беруге мшдет алады. Кга ел1м1 ушш кун телеуге мойын усынган ру, карсы жактыц б1рнеше сыйлы юшсш шакы-рып, солардан елген адамныц туыстарына «суйек кун» алты жаксы ж1беред!
Суйек кунныц курамына юретш нарселер:
а) юш елпрушшщ астында болган, оны жай бермей, куйрыгын кесш ж1беретш - канды кара шолак ат;
а) суык кару - не мылтык, не б1р кад1рл1 кылыш, канжар-елт1руге каруы болды деп, муны канды кару дейда;
б) елген адамныц денесш салып жерлейтш жерге апаруга деп, маттп орау ушш кара нар, калы кшем беред1;
в) елген адамныц ет-жакыны, ягни не айел1, не шешес1, не карындасы б1р жыл бойы жоктауга киетш кайгы белпш саналатын кара тон, сары жаулык.
Осы суйек кун келгам1мен даугер жак канды кектен бас тартып, карулы аскерд1 жинауды до-гарып, непзп кунды кутед! Элген адамга кун телегенде арнап уй ттлед1 жане союга кара кой дайындалады. Кылмыскердщ туыскандары кутуш1 болады. Адамы елген жак келккен куш айгай-сурен салып немесе каруларын, туларын кетерш, «Ой, бауырымдап» т1гшген уйге карай шабады, осы кезде кара кой сойылады. Шабу-ылдап келген бойда кылмыскердщ ауылын, оныц езшщ уйш шабады. Кару-жарактарымен б1р-б1р салып етед1, тшт уыктарын сындырып тастай-ды. Осыдан кешн барып кун теленед! Кылмыс-керд1 уйге тек кана ею жак татуласканнан кешн юрпзед1, ол темен отырып, езшщ юнас ушш кеш1р1м сурайды, содан кешн «ала аркан /жш/ кесу» рас1м1 жасалады, кылмыскер мен елген
юсшщ агасы жацагы ала жштщ ею жагынан устай-ды, келденец елдщ кад1рл1 азаматы, кебшесе жасы улкен айелдердщ б1р! ала жшт кесед1, осыдан кешн ею жак дау-жанжалды токтатып, езара татуласады. Ал, жш кескен адамга юнал1 жак шапан жабады.
Егер кылмыскердщ ез туыстары бас тартып, керект кунды телемесе, кылмыскер елген адамныц руластарыныц колына бершед1, олар оны елт1рем1з десе де, есште устаймыз десе де ершт!
Кебшесе руластары соцгы малын берсе де кун телеуге тырысады, себеб1 ез туысынан басын ала кашкан руды ел темендетш, мазакка айнал-дырады, ас1ресе сол рудыц байлары кез-туртю болады. «Жаргы» бойынша кун телеудщ шарты жане шыгыны, непзшен кунга кылган кешмд1 уш турге беледк
а) кара кун 100 жылкы, он ею жаксы;
а) суйек куны - 50 жылкы, алты жаксы;
б) енер куны - тогыз жаксы /токал кун/.
Мурагат кужаттарындагы мал1меттер шари-
гатка сайкес кунныц келемшщ мынадай болг-андыгын айтады: «Полный кун - 1000 баранов, 1 верблюд и 1 ковер, половина куна - 500 баранов, 1 верблюд и 1 ковер» [3, 62].
Егер елген юс ел ортасында танымал адам болса, билер кецес кылмыскерлерден осы уш кунды толык талап етуге хакылы. Энер куны деп тшда, шешен адамга, акын-жырауга катысты айтады. кунныц кец тараган тур1 100 жылкы, алты жаксы. Алты жаксыныц курамы: 1) Жет1м/кул, не куц/, 2) Кара нар; 3) Ак сауыт; 4) Тузу мыл-тык; 5) Кара шолак ат; 6) Калы кшем. Эйел куны 50 жылкы, уш жаксы: Кара нар, кара шолак ат, калы кшем; 50 жылкыныц шшен ушеу1 - «шу» деп кымбат затпен /кездеме, ац терк1, ки1м/ бер-1лед1, сонда мал саны 47. Казактар так сан дурыс деп есептейд1. Сонымен катар даугер жак ез ту-ысканы уш1н карсы жактан кун телеп ала алма-са, колдан берген болып есептелед1.
Казак когамында ел1м уш1н кун теленбейт1н жагдайлар кездесед! Барымта кез1нде кайткан адамдар ушш кун теленед1, ез малын кайтару уш1н, барымтага амалсыз барган азаматтардыц кунын билер даулауга хукылы, ол уш1н 3 куа керек. Ал енд1 урлык устшде елген баукеспе, тона-ушы ушш кун ешкандай жагдайда теленбейд1.
Зорлыкшы кун уст1не калыц мал косып телейд1, кейде ез руынан кыз беред1. Кей жагдайда ер адамныц куны - 1000 кой немесе 100 жылкы немесе 50 туйе делшш, осы келемнщ жар-тысы алты жаксы аталады, тацдаулы малдан алады, калганын «кара кун» атанып усак, нашар
малмен толтырылады. Билш жасаган бидщ, хан-ныц ецбеп деп осы кунныц устшен, юнэл1 жак 40 байтал телейд1, кебшесе кунан, дененнен аскан жастан. Осыныц шшен белшш осы бишкке каты-скан жасауылдарга да акы теленгд!
Элген адамныц денеш табылмаган жагдайда 1,5 есе кун телейд1 Эйел адамныц куны - ер адамныц куныныц жартысына тец, ягни 500 кой немесе 50 жылкы, немесе 25 туйе, 40 байталдыц да жартысы болуга тшс.
Казак батырлары жауда елсе, я туткынга тусш елсе, ел болып кек куып, бтсетш болса жет ердщ кунын талап етуге хакылы. Эйел куныныц б1р ерекшелт, олар еркек кше араласып, мысалы, тебелеске юркш кететш болса, куны сураусыз калады.
Ал, егер эйел тебелес кезшде кшз уй шшде елсе, онда оган толык кун теленед!
Султан тукымыныц куны казактыц кунынан жет есе кеп, б1рак кебшесе жет - хан куны, ал кызметс1з султан ушш ею есемен шектелед1, султанныц калай болганда да жай казактан жолы жогары. Егер хан болса, кем дегенде жет тай-пага ектемдт жетед1 деген угымнан туган. Кожа тукымыныц куны да султандармен катар.
Жогарыда айтылган жарты немесе ширек кундар адамныц дене мушесше закым келген уакытта алынады, оныц тэрт1бк
а) жарты кун-кез, тш, еркектш мушеге закым келш, езшщ кызметшен айрылганда;
э) ширек кун-оц колы, не оц аягы закымда-нып, мугедек болып калса;
б) 1/8-сол кол мен сол аяк ютен шыккан уакытта;
в) б1реудщ б1р кезш шыгарса, кунныц терттен 2 кезш шыгарса «жарты кун» теленедц
г) б1р кулагы кесшсе, оныц айыбына 1 кыз беред^ болмаса кыздыц толык калыц малын телейдц
г) б1р кол сындырылса-бес кара, б1р аягы сын-дырылса-алты кара «айып» тартады;
д) эйелдщ б1р бурымы кесшсе, не курек rid сындырылса, кунныц терттен б1рш телейдц
е) ал, егер 2 бурымы кесшсе, онда толык кунныц жартысын телейдц
ж) б1реу ауылдан адасып, аштан елсе, яки мшген келтнен жыгылып елсе, болмаса суыкка тоцып, ыстыкка шелдеп елсе, оныц булай елуше ешюмнщ кастандыгы, зорлыгы сезшмесе, сонда да болса, ол елген юшт сол багытка салган адам-нан жарты куны алынады;
з) ат, туйе сиякты асау келшт мшш келген б1реу юрген уйшщ белдеуше байласа, сол уйге
юрш-шыккан адамга ол келштщ тепюш тиш елсе, белдеуге байлаушыдан алатын кун:
1) босагага байланса - бутш кун;
2) белдеуге «жапсарга» байланса - жарты кун;
3) уйдщ артына байланса ат - тон айып.Осын-дай реттеуш1 тетштердщ когамдагы рел1, халык дастурлершщ азаматты дурыс жолга салудагы кызмет туралы ресми деректер аз емес.
Казак елше халык дастурлер1 туралы мате-риалдарды арнайы жинау ушш келген Азиаттык департаменттщ кызметкерлер1 кунныц мелшер1, оныц мерз1м1, не ушш жане калай теленетшдт туралы акпараттарды бередк «За лишение обоих ног, обоих рук, ушей, глаз платят полный кун. За лишение одной руки, одной ноги кун (500 баранов, 1 верблюд и 1 ковер). За лишение одного пальца на руке или ноге (100 баранов, за 2 пальца -200 баранов). За выбитие верхних зубов платят полный кун, но за выбитие одного или неполных зубов - по числу баранов» [4, 62].
Кун телеуге байланысты казак когамында жш кездесетш жагдай юнал1 жактыц кун орнына кыз беру1 /калыцсыз кыз бередк. Кун телеудщ мундай турше катысты деректерд1 мурагат кужаттары да айгактай туседк «По удостоворению Степного Генерал-Губернаторства бывали случаи присуждения за неисполнение обязательств или за личные обиды, в пользу обиженного, штрафа в виде лошади и девицы. Едва ли целесообразно придавать особую устойчивость решениям обычного суда народа, стоящего в в массе своей на столь низкой степени культуры» [5, 98].
Кейде сирек те болса кунга тогыз тогыз-то-гыздан мал берш /алты ат бастаткан тогыз, терт туйе бастаткан тогыз/ оган косымша кыз беред1 /жасаусыз -«жалацаш»/. Бул кунныц турш «жа-ркын» деп атайды.
Кун алушы жактыц билер1 кунга бершген мал мен дуниеш еюге белед! Б1р белт /жартысы/ маркумныц туыстарына, отбасына бершед1, ал калган ру аксакалдарыныц, билердщ босагасына байланады.
Жалпы жазаныц белгшену1, одан кешн теле-нетш кунныц келем1 дастурл1 казак когамында жеке тулгага гана емес, жалпы б1р елдщ, рудыц карым-катынасына асер етед! Сондыктан билер жаза белгшегенде ею рудыц арасына жш тус1рмейтш уюмдерд1 шыгаруга тырыскан. Осындай салауатка непзделген шеш1мдерд1 езгертуге умтылган орыс шенеутктершщ арекет-тершен ешкандай натиже шыкпагандыгын мына мурагат материалдарынан кере аламыз: «имеется в виду, что часто в представлениях областно-
го Правления о дозволении окончить возникающие между киргизами исковые и уголовные дела по народным обычаям, заключаются обстоятельства, которые, хотя по внешней форме самого преступления маловажны, но таким не менее по последствиям своим могущие и иметь влияние, не только на отдельную личность, по жалобам которой началось дело, но и на целый род, коему принадлежит истец или ответчик. Что нередко по делу гласит решения по народным обычаям от киргиз поступают жалобы на неправильные решения дела, вследствие чего начальство, не имея возможность определить, в какой из сторон справедливы принесенные по народным обычаям решения, поставлено в необходимость назначить новое следствие, часто не приводившее никаким новым результатам» [6, 214].
XVIII гасырдыц соцы XIX гасырдыц басын-да канды кектщ колданылуы казак мемле-кеттЫгшщ саяси ем1ршде белгЫ орын алды. Мысал ретшде, Эбшкайырдыц туыстарыныц Барак султанмен кектесуш айтуга болады. Казактардыц эдет-гурып зацдары канды кекл болдырмау жолында шектеулер койып, кейб1р жагдайда шаригат ережелерш реттепш ретшде колдана бастады. Кек алуды кун телеумен ауыс-тыру ец тшмд1 эдктердщ болды. Кек алудан бас тарткан ею тарапта материалдык тургыдан емес, эр рудыц намысын коргау максатында кун алумен кун телеуге муддел1 болды.
Кшэл1 жак кун телеу аркылы б1р жагынана елген адамныц туыстарыныц кек алуга деген умтылысын канагаттандырып, еюншщен ез туган-дарыныц ем1рш сактап калады. Кун телеу ею та-рапты толык канагаттандырып, талаптарды жой-ып, жауласуды токтатты. Казактардыц эдет-гурып зацдарына сэйкес, кун телеу алдын-ала гана бтмге емес, болашакта одак болуга, бейбггшЫ-кке жэне достыкка экелш, жалпы кайшылыктар-ды бейбгг жолмен шешудщ б1рден-б1р жолы.
Дэстурл1 кукыктык жуйедеп орталык бишктщ элшздт, рулык уйымныц мемлекетпк мэжбурлеу максатында колданылуы жагдайында кун жуйеш когамды баскарудыц реттепштершщ б1р! гана емес, кылмыс жасаушыларга ыкпал етудщ мемлекетпк тетт жэне баска когам мушелерше ес-керту жасау шарасы болып табылады.
Кун сот шеш1м1мен бектлетш адам елт1ру эрекетше колданылатын жазаныц б1р тур! Жа-зага байланысты эдет-гурып нормалары барлы-гыныц б1рдей жазалануына жэне кун телеу мумюндтн беютед! Мундай ереже эдет-гурып зацдарын зерттеушшердщ жазбаларында да кез-
деседа: «Присужденный к какому-либо наказанию может заплатить надлежащий штраф (тогуз) в пользу обиженного» [7, 33].
Кун телеудщ ерекшелт оныц экономикалык езшдак сипатымен байланысты болды. Кун ете кеп мал басымен теленд! Казак халкында бай-лыктыц кез1, барлык кундылыктардыц елшем1 малмен керсетшд! Сондыктан юнэл1 жэне оныц туыстарын малга деген меншшшен айыру ец катал жазалардыц б1р! болды. Кунныц келем1 ете жогары болды. Карапайым кауым мушес ушш 1000 кой теленетш болса, осы кунды жет есе телеу юмге де болса оцай емес еда. Кун кукыктык жаза ретшде максаты адам елтруге жол бермеу, когамга аса каушп эрекеттердщ алдын алу болды. Эйткеш кунныц басты сипаты оны юнэлшщ гана емес, оган туыс барлык ру мушелершщ телеушде ед!
Казак когамындагы кун келемшщ эр турл1 болуы, жалпы кун телеу жуйесшщ бей-берекет емес, келт1ршген шыгынныц турше карай накты алынып отыргандыгын керуге болады. Кун телеу жуйесшщ непзше деш сау ер адам елтруге байланысты бектлген «адамныц куны» угымы непз бола алады. Дэстурл1 когамда кун телеуде мал басымен коса баска шаруашылык кажетплштер! жэне баска да кундылыктар, оларды атап айт-сак: туткындар немесе кулдар, юлемдер, тондар, эшекейш буйымдар, эскери жабдыктар. Егерде адам елтргендт ушш кун 200 жылкы келемшде белгшенетш болса, оныц жуз1 алты жаксымен ауыстырылады, ягни жаксы заттармен (ею туйе, ею кул, сауыт-сайман жэне тагы баска кунды заттар).
Адамды елт1ру жэне денеге нуксан келтру ец ауыр кылмыс болып саналып, когамга ете каушп болгандыктан, эдет-гурып нормалары кун телеудщ ерекше тэрт1бш белгшедт Мундай кылмыстыц турше катысты сот урдасшщ тэрт1б1 кун телеу туралы талапты, сотка дейшп тараптардыц карым-катынасын, сот айгактарын, сот шыгын-дарын ескере отырып реттелдт Осыдан келш кун телеудщ арнайы рэс1мдерд1 сактай отыра орын-далатындыгы бек1т1лд1.
Кун телеуд1ц курдел1 тэрт1б1 жэб1рленуш1 та-рапты канагаттандыру дэстур1мен гана шектел-мейд1. Кун телеуге катысты арнайы рэс1мдердщ сакталуыныц белгЫ мэн-магынасы болды. Ал дэстурл1 кукыктык жуйедег1 бул жазаны белг1-леудщ нег1зг1 максаттары б1т1мге келт1ру, даула-сушы жактарды1 жакындастырып, жаугерш!п1кт1 болдырмауга кол жетк1зу ед1. Эйткен1 казак когамындагы адамды елт1руге байланысты кыл-
мысты арекеттер, кун телеуден бас тарту кейб1р жагдайларда езара барымтаныц кебеюше жане б1рнеше жылдарга созылатын кекпеушшш, кай-шылыктарга акелетш
Сондыктан кез-келген ру ез туыстарыныц он-дай когамга жат арекетп жасамауына, ол ушш улкен кун теленуше жол бермеуге тырысты. Мутктш енд1ру тургысындагы кун телеу накты мандеп жаза шараларыньщ б1р! Оныц мемлекеттш сипатыныц керш1с1 кунныц келемшщ жаб1рленуш1 тарапына гана емес, жалпы когам-ныц жане бидщ де тарапынан алынатындыгын-да. Б1рак мутктш телемнщ юмге бершетшдтне карамастан, кебшесе ханга жане биге немесе кауым пайдасына, кун кылмыс ушш белгшенетш жаза, мемлекеттщ муддесше сайкес мемлекеттш мажбурлеу шарасы. Кун телеу барысын-да туыскан б1рак б1р-б1ршен тауелс1з отбасылар-дыц езара кемегш керсетуге ыкпал жасады.
Дастурл1 кукыктык жуйенщ ережесше сайкес аукатты отбасы кайгыга ушыраган туысына
кемектесу1 мшдетп болды. Сондай кемек берген жагдайда гана, оныц отбасыныц кауым шшде бедел1 сакталды. Кунды б1ршш телеу дастур1 казак когамында XIX гасырдыц басы-на дейш ез манш жогалткан жок. Кун телеу б1р рудыц, оныц тармактарыныц шшдеп ымыра-б1рлшт1 ныгайта туст!
Кун телеудщ когамга жат жасалган ар аре-кетке байланысты бекитлш, арб1р жагдайды жан-жакты реттепштш тетштерш байкауга болады. Жалпы жазалау да казак когамындагы карым-катынастарды реттеу кызметш аткарды.
Дастурл1 кукыктык жуйенщ нормалары адам-дарды коркытатын жазаларды бекггпейд!, жаза колдану жуйесшде ец непзп басымдык ретшде мулштш жагдайды жаткызады, нуксан келтрген кшал1 адамныц немесе оныц туыстарыныц телем акы беруь Ал казак когамында кун телеу кукыкбузушылыкка барган тулгаларга, кшал1 жасаган кылмыстыц ауырлыгына, кауштЫгше, байланысты белгшенетш болган.
Пайдаланылган адебиеттер
1. Казакстан Республикасыныц 2010 жылдан 2020 жылга дейшл кезецге арналган Кукыктык саясат туралы тужырымдамасы. - Астана, 2009. - 73 б.
2. Казакстан Республикасы Орталык Мемлекеттш Мурагаты, 4 кор,1 т1збе, 2380-к, 129-п.
3. Казакстан Республикасы Орталык Мемлекеттш Мурагаты, 4 кор, 1 т1збе, 2380-к, 62-п.
4. Казакстан Республикасы Орталык Мемлекеттш Мурагаты, 4 кор, 1 т1збе, 2380-к, 62-п.
5. Казакстан Республикасы Орталык Мемлекеттш Мурагаты, 64 кор, 1 т1збе, 767-io, 98-п.
6. Казакстан Республикасы Орталык Мемлекеттш Мурагаты, 4 кор, 1 т1збе, 2382-1с, 214-п.
7. Казакстан Республикасы Орталык Мемлекеттш Мурагаты, 4 кор, 1 т1збе, 798-к, 33-п.
Автор ddcmypni цщыцтыц жуйедегг жазаныц балама турлерт царастырады.
Автор рассматривает альтернативные виды наказаний в традиционной правовой системе.
In this article the author examines alternative nakzaniya in the traditional legal system.
