Научная статья на тему 'Новые подходы в изучении казахского традиционного права'

Новые подходы в изучении казахского традиционного права Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

CC BY
183
15
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Ж. И. Ибрагимов

В настоящей статье автор рассматривает новые подходы изучения казахского традиционного права. Им были раскрыты некоторые вопросы, связанные с объяснением сущности и содержания системы споров в казахском традиционном праве.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

In this article the author examines new ways of studying Kazakh customary law. Im were uncovered some issues related to the explanation of the nature and content of disputes in the Kazakh customary law.

Текст научной работы на тему «Новые подходы в изучении казахского традиционного права»

Ж.И. ИБРАГИМОВ,

К,Р Зац шыгару Институты халыцаралыц цуцыц, халыцаралыц цатынастар, салыстырмалы цуцыцтану белшшц жетекшг гылыми цызметкерг, тарих гылымдарыныц кандидаты, доцент

дастурш кдзак; к;¥к;ыгын зерттеудеп жаца к0з;арастар мен к;ойылыМДар

Тауелс1з ^азацстандагы соцгы жылдардагы цогамдагы позитивтж езгерютер, цуцыцтыц рефор-малар дастурл1 цазац цуцыгыныц тарихын жаца-ша, шынайы тургыда цайта царауды цажет етед! Дастурл1 цазац цуцыгы тар1зд1 цуцыцтыц цубылыс туралы шынайы кезцарастардыц болмауы, масе-ленщ б1р жацты зерттелу1, дастурл1 цазац цуцыгыныц аз зерттелуше, адет-гурып цуцыгыныц нормалары мен институттарыныц еткен ем1рдщ елга, тарихи кергшс деп царауга гана муюндж берд1 К^огамдыц гылымдар, оныц шшде цуцыцтану гылымындагы цаз1рп пайымдаулар адет цуцыгын ескшщ кез1, тарихи дамуы кеш калган дастурл1 цогамныц кершга деген шюрлердщ дурыс емес екендтн керсетп. Бугшп тацда дастурл1 цазац цуцыгы цуцыцтыц тарихи тишнщ б1р! екендт, ал оныц институттары цуцыцтыц цубылыс цана емес, еркениеттщ цубылысы, мадени феномен ретшде царастырылады. Казац халцыныц адет-гурып зац-дарын, соныц шшде дастурл1 цазац цуцыгын жи-нацтау жане зерттеу тарихы ею гасырдан астам уацытты цамтиды. Эюшшке орай бул тацырыпта толып жатцан шеш1мш таппаган маселелер бар, олардыц шшде ец бастылары адет-гурып зацда-рыныц мемлекетпен, цогаммен, этноспен байланы-сы, цазацтыц адет-гурып цуцыгы нормаларыныц дауларды реттеу кезецдер1, тагы б1р маселе цазац-тыц адет-гурып зацдарыныц алемдж нусцалармен байланысы, олармен салыстыргандагы децгет.

Дастурл1 цазацтыц цуцыгын гылыми турде, ягни академиялыц децгейде зерттеу, ал1 кунге дешн толыццанды, жуйел1 турде таж1рибе ала алган жоц. Бул жерде ец бастысы теориялыц жагынан зерт-теудщ аздыгын ескерткен жен. Осы тургыдан ал-ганда 2008 жылы 22-23 мамырда Алматы цала-сында еткен «^азац билер соты - б1регей сот жуйеш» тацырыбымен еткен халыцаралыц гылы-ми конференцияныц мацызы зор. Конференция кешпел1 цазац цогамындагы билер терелтнщ езшдж классикалыц даму кезещндеп тарихи, улттыц жане мадени цундылыцтарды айцындаган гылыми форум ретшде етп. Сонымен б1рге конференция барысында галымдар академик

С.З. Зиманов бастап казац халцыныц адет-гурып зацдарын терец царастырып, оныц непзп сипаты, эволюциясы, еркениеттеп орыны деген аса теориялыц маселелерд1 талцыга салды [1, 17-19].

Кешпел1 цазац цогамындагы дастурл1 цуцыцтыц мадениетке цатысты теориялыц зерттеу журпзген белгЫ галым З. Кенжалиев халцымызды цуцыцтыц болмысы жане мадениетш толыц игермей ел1м1зде «цуцыцтыц мемлекет цурамыз деудщ ез1 «кезжумбайлыцца салыну, тарих тагылымына немцурайлы царау» дей келе цуцыцтыц мадениет1м1здщ гылыми тур-тулгасын сомдап, шынайы табигатын ашу ал1 де болса келешектщ iri» [2, 3] -дейд!

Дей турганмен осы аты аталган монография-ныц езшде де цазацтыц ежелп цуцыцтыц маде-ниетшщ непзп принциптер1, ерекшелштер1 жан-жацты царастырылган. Сонымен цатар зерттеуш1 цуцыцтыц жуйенщ басты салаларыныц рухани астарын керсетш, оныц эволюциялыц тарихи ке-зецдер1н белг1леген. Осындай себептерге байла-нысты З. Кенжалиевт1ц «Кешпел1 цазац цогамы-ныц дастурл1 цуцыцтыц мадението> монография-сын теориялыц багытта жург1з1лген салмацты зерттеу, 1ргел1 ецбек деп есептейм1з. Соцгы ке-зецде цазацстандыц зерттеуш1 К.А. Алимжанныц «Вопросы теории обычного права» монография-сы заманауи езгер1стерге байланысты цазац зац-тану г^глымыныц жацсы натижелер1н1ц болып таб^глады. Автор ез ецбегшде ас1ресе адет-гурып зацдарыныц цурылымы жане непзп функцияла-ры, адет-гурып зацдары мен мусылмандыц цуцыц сияцты тацырыптарды теориялыц жагынан цара-стыруга кеп куш жумсаган [3, 122].

Дастурл1 цазац цуцыгын ар кезецде ем1р сурген цазацтыц нег1зг1 адет-гурып дастурлер1мен, жол-дарымен салыстыра отырып зерттеген ецбектер аздыгы бгл1нед1. Т1пт1 Эз Тауке заманында жаса-лган «Жет1 жаргыны» цазацтыц мыцдаган жыл-дар бойы оцтайланып, цуцыцтыц ем1р1н1ц ретте-уш1 тет1г1 есеб1нде ем1р сурген зац-ережелершен беле жарып царау мумк1н емес болган жагдайда, оныц кешпелшер ем1рш толыц цамтыган царапай-

~86 7 Ns 1 (21) 2011 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан

ым адет-гурыптардан айырмашылыгын керсету кажетттп анык.

Дастурл1 казак кукыгына катысты алгашкы саликалы тк1р айткан А.И. Левшин карама-кай-шылыкка толы жазбалар калдырды. К1ш1 жуз казактарыныц шшдеп белгЫ, салмакты ру бас-шылары мен султандарыныц айтканына суйене отырып А.И. Левшин: «было время, говорят благоразумнейшие из Киргизов Меньшой Орды, когда и наш народ жил в покое, было время, когда и у нас существовал порядок, были законы и право-судье. Сей золотой век, о котором воспоминают они со вздохом, есть царствование знаменитого Хана их Тявки» [4, 169] - деп жазады.

Казак когамыныц XVIII гасырдыц соцы XIX гасырдыц басында елзуш езгерюке тускет, хан битпнщ ежелп тарпптщ сындарыныц кете бастага-ны б1р жагынан тарихи зацдылык, екшш1 жагынан Ресейге бодандыктыц тжелей натижеа. А.И. Левшин отаршылдык саясаттык казак когамына типз-ген кер1 асерш жаза коймайды, оныц пiкiрiнше Эз Тауке заманында аздаган тарпб1 болган казак когамыныц негiзгi сипаты анархия: «.. .совершенное безналичие не может быть продолжительно, но непрочность властей, у киргизов существующих, неопределенность оных, слабость, свобода переходить из под одной к другой, отсутствие законов, ненаказанность преступлений, очень близки к тому понятию, которое обыкновенно разумеется под словом анархия» [4, 157].

А.И. Левшин ецбеп XIX гасырдыц басындагы казак когамы туралы энциклопедиялык децгейдеп тусшштер мен мал1меттерд1 бергетмен де, казак когамыныц шк1 ем1р суру тарт1б1, адет-гурып кукыгыныц, мемлекет пен кукыктыц ерекшелш-тер1 туралы шюрлер1 сын кетермейтш дарежеде.

Кейшнен А.И. Левшиннщ казак когамы туралы айщан кейб1р тюрлер1, казак ортасында ем1р сур1п зерттеулерш жазган В.В. Радлов тарапынан катал сынга ушырады. «Да нг только живущие по соседству с киргизами (казактар - Ж.И.) народности, но и такие научные авторитеты, как А.И. Лев-шин, резко отрицательно отзываются о киргизах-...(будан ар1 А.И. Левшин ецбегшен узшдшер -Ж.И.).. .Читая такие тирады, легко прийти к мысли, что киргизы - отбросы тюркского населения Западной Азии, воры и бандиты, бежавшие в широкую степь, так как не желали привыкать к упорядоченной жизни оседлых народов, одним словом, - раса, заслуживающая быть уничтоженной. Но на самом деле это не совсем так. мы имеем здесь дело со ступенью цивилизации, противоположной культуре эпохи оседлых народов, и нужно смотреть на их поступки и поведение с другой точки зрения.

На правильность моего предположения яснее указывает то, что киргизы, не смотря на всю свою ненавистную окружающим анархию, живут состоятельно и у них отмечается весьма значительный прирост населения.

Я сам долго жил среди киргизов и имел возможность убедиться в том, что у них господствует не анархия, а лишь своеобразные, отличающиеся от наших, но по своему вполне урегулированные культурные отношения» [5, 249].

Эдет кукыгыныц казак когамындагы кыз-метш, мемлекеттщ imxi жане сырткы саясатын-дагы орнын тусшу ушш кешпел1 ем1р салтына, оныц шаруашылык жане алеуметпк т1ршш1гшщ сырларына абден каныгу керек. Тарихи-кукыктык деректерден отаршыл саяси бишктщ пармаш мен курыгы казак когамына тугел жете бермейтшш керем1з, б1рак оныц есесше когамды б1ршт1рш устап туратын реттепш бар, ол рулар арасындагы, жеке адамдар арасындагы туыстык карым-катынас. Туыстык шаруашылыкты, алеуметпк ем1рд1, саясатты тагы баска когам ем1ршщ салаларын б1р жуйеге салады. Дастурл1 казак кукыгы осы курылымды дурыс жумыс ктетю-зетш кундылыктар жинагы.

Оныц ец басты максаты адамныц ар баскан кадамын ережеге салу емес, ол мумкш де емес, оныц ец басты кызмет1 кешпелтктщ басты кундылыктарын айкындау, алдекайда шагын ар1 ыкшам маселелерд1 шешу. Дастурл1 казак кукыгы нормаларын казак когамыныц кепшЫк белт жатка бшед1. К^азак ортасындагы ар дауды билер осы кундылыктар децгейшен келш карастыруы басты шарт. Эр адамныц мшез1 ар турл1 болатыны сиякты адет-гурып кукыгыныц да ар дауды шешуге дайындалган жеке ережес жок.

В.В. Радловтыц езше дешнп зерттеушшерден ец басты артыкшылыгы, ол казак когамыныц негiзгi ем1р суру салтын, ерекшелктн жаксы тусшгендтн-де. Бул айтылган методологиялык артыкшылыгын ол ^аза^ ^огамыныц ^ай саласын ^арастырса да утымды пайдаланады. Мысалы, ^аза^тыц жерге, кеш жолдарына менш1г1 туралы «В отношении же такого народа, как киргизы, содержащего столь много скота, не может быть и речи о неплановых переездах» - деп жазады галым [5, 253].

Расында да егер миллиондаган мал, жане оны бавдан адамныц мшез-кул^ы ул^1 далада ^аза^ адет-гур^1п жуйес1мен реттелмей ез бет1мен журсе, когам жуйел1 турде дам^1мас ед1. Бул кал^шты таршшжп бузат^1н тек сырткы асер, не халыктыц, малд^1ц са-н^1н^1ц шектен тыс ест кегу1, мгне осы кезде мемлекеттщ саяси билж институттары кушейе бастайд^!.

Хан ез колына билжп жинактай бастайды, бул жау-гершшж заман басталды деген сез. Бул урд1с не империя куруга, не отырыкшы елдердщ арасына енш жогалып кетуге алып баратын жол.

Дастурл1 казак кукыгындагы «дау» жуйес1 жане оныц реттелуше катысты мынадай п1к1р калдырг-ан галым Шокан Уалиханов: «Понятия родства распространялись у киргиз и в отношении отдаленнейших поколений» - деп жазады. Шокан Уалиха-новтыц айтуы бойынша егер коцырат пен аргын руыныц арасында дау болса даугер бук1л «С1б1р кыргыздары облысыныц» билер1нен бас тартуга кукылы. Бул п1к1рд1ц кундылыгы сол, ол кешпел1-лерд1ц саяси жуйес1н1ц рулык туыстык карым-катынастармен тыгыз байланыстылыгын керсе-тед1. Руларды Шокан Уалиханов казак саяси куры-лымныц нег1зг1 элемент1 рет1нде карайды, сол се-бепт1 б1р децгейдег1, ез ара туыс рулардыц дауын сырт калыс елд1ц, алыс агайынныц ек1л1 шешед1.

Шокан Уалиханов казактыц адет-гурып зацда-рыныц шын жанашыры жане галым рет1нде гылыми кунды салыстырмалы п1к1рлер айтты. Оныц ойын-ша казак когамына аркау болган дастурл1 казак кукыгыныц Ресей реформаторлары табынып отыр-ган Батыстыц зацдарынан анагурлым адамшылыкка жакын, ал Шыгыстыц тарпбшен ок бойы озык: «Нет никакого сомнения, что тот закон хорош для народа, который более ему известен, закон родной, под которым человек вырос и воспитывался, как бы закон этот ни был несовершенен, должен казаться ему лучше, понятнее и яснее самых мудрых законодательств, взятых извне и навязанных сверху. Между тем, обычное право киргиз, по той же аналогии высшего развития с низшим, на которое мы так любим ссылаться, имеет более гуманных сторон, чем законодательство, например, мусульманское, китайское и русское по Русской Правде. В киргизских законах нет тех предупредительных и устрашающих мер, которыми наполнены новейшие европейские кодексы. У киргиз телесные наказания никогда не существовали. А законы родовые, по которым члены рода ответствуют за своего родича, при родовых отношениях приносят много пользы» [6, 94].

Ш. Уалихановпен катар казактыц адет-гурып зацдары жен1нде жане ерекше «Жет1 жаргы» туралы пж1р бшд1рген М. Красовский деп айтуымызга бола-ды. Ол «Жет1 жаргы» зацдарыныц мемлгкеттi кушей-ту ниет1мен жасалганын жане бул зацдардыц туп нег1з1нде адет-гурып нормалары жатканын жазады: «Плодом стремления Тявки слить три казачьи орды были изданные им законы, сделавшие имя этого хана столь популярным в степи. Надобно однако думать, что эти законы имели силу, да и то условно-обяза-

тельную, для казачьих племен только при жизни всеми уважаемого аксакала. Предпринятый Тявкою труд - согласить между собою обыгааи розно управлявшихся народностей - быио не по силам для одного человека, и хотя, в ходячих между нынешними киргизами понятиях о праве, в сохранившихся у них древних законах.. .мы1 должны видеть, главным образом, следы установившегося Тявкою устройства. Но так как до сих пор есть много и противоречащих одно другому постановлений, то есть мы должны также предполагать, что и прежде, рядом с тявкинскими законами, действовали и законоположения других ханов или постановления, освященные обыгааями раз-нык вошедших в союз племен» [7, 53].

М. Красовскийдщ кейбГр кезкарастарышыц басты жетюпеушшжтершщ б1р! казактыщ хан битгщ, жалпы дастурлГ когамдыщ-кукыщтыщ саладагы саяси-кукыщтьщ курыиымыныныщ езгне тан ерекшелтн терец тусше бшмегенддтнде. Ол хандардыц билюнщ шектеул болуын себеп кылып, мемлекеттшкп жокка шыгара салады. Шыш маншде хан битп халыщтъщ билжтщ кукыктык кыфларышыц сыгрткы гана кершкд жане ол кергтс б1рде кушейп, б1рде азайганымен ел езшщ тауелазддтнен, мемлекетпгшен кудер узд1 деп айту жен емес. Кешпелшер когамы азаматтыщ когам-ныц улпй, ол когамныц ар мушеа мемлекеттщ юрпшп. Мемлекет угымы алдымен адам санасында, оныц когамдык шаруага катысышда танылады. Билж ин-ституттары, атрибуттары когамдык курылымныц бгр гана кыры, кезге тусетгн тусы. Кешпелглердгц саяси кундылыктары мухитта журген музды тау сиякты, непзп белпг кезге туспей су астында жуяп келедГ. 0юшшке орай казак мемлекеттшюнщ кукыщтыщ да-муымен айналыскан зерттеушшердщ кепшшп ол жа-гыша ман бере коймаган. Сол себептен М. Красовский: «Изданные, например, ханом Тявкою узаконзния, имевшие целью установление в степи однообразного устройства, не могли войти в силу, а между тем Тяв-кою начиналась, ими же можно сказать и оканчивалась та популярность, до которой когда-нибудь достигла власть ханов» - деп жазады [7, 7].

^азак когамыныц кукыщтыщ эволюциясын зер-ттеушглердгц барг де дастурлг казак кукыгы тек зац ережелергнгц жинагы гана емес, мемлекеттгк бишк курылымы, хан бишгшщ кабшетш кушей-тетгн тетгк екенгн жаксы ацгарган. Бул кезкарас екгнгшке орай казактыц адет-гурып зацдарын кейгнгг кезде зерттеушглердгц арасында колдау таппай, тек ереже куйгнде кабылдау басым бол-ды. XIX гасырдыц екшш1 жартысында казактыц адет-гурып зацдарымен айналыскан зерттеушг-лердгц кепшглггг казак мемлекеттглггг маселесгн тотп де ауызга алмай, кукыктык нормаларды, ере-

88 7 № 1 (21) 2011 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан

желерд1 жеке белш алып царастырады. Бул б1р жагынан тушткп едг Ресей бодандыгына б1ржо-лата цараган цазац елшщ хандыц дау1р1, мемле-кеттЫп жетнде маселеш кетеру сол кездеп са-ясат тургысынан зерттеушшерге ттмшз болды. Б1рац осы цалыпты сурлеу Кецес одагы кезещн-де де ез цалпынан шыццан жоц, зерттеушшердщ кепшЫп цазацтыц адет-гурып зацдары туралы жазганымен, оныц мемлекетпен цатынасы туралы маселеш айналып етуге дагдыланып алды.

Расында да дастурл1 цазац цуцыгыныц нор-малары цазац цогамыныц ар саласын цамтиды, бул А.И. Левшин жазбаларынан да аныц кершед1 Дегенмен А.И. Левшиннщ цазац цогамыныц цуцыцтыц ем1рше цатысты нормаларды гана би-лерден жазып алганын далелдеу ете циын масе-ле, екшшвден «Жет жаргыныц» цазацтыц адет-гурып зацдарынан айырмашылыгы бар екенш, олардан Грштелшген зац ережелер1 екенш далел-деу де оцай емес. «Жет жаргы» нгпз1нгн XVII-XVIII гасырларда цолданыста болган адет-гурып нормаларынан, билердщ оцтайлы шеш1мдершен цурастырылса керек. «Жет жаргы», егер цазац адет-гурып зацдарыныц аясындагы жинац десек кешпелглер цогамындагы сергектж, билердщ дауга цатысты шеш1мдерш канонга айналдыру, алеуметпк-шаруашылыц ем1рдеп езгерктерге икемделу тагы басца эволюциялыц салтынан шыгып кету1 мумкш емес. Кешпелшердщ адет-гурып зацдары мацп кене цазына жане мацп жас даналыц деп тужырым жасауымызга болады.

Дастурл1 цазац цуцыгыныц зерттелу1 маселелер1 3. Кенжалиевтщ «Кешпел1 цазац цогамындагы дастурл1 цуцыцтыц мадениет» монографиясында тарихи жане теориялыц тургыдан кетергледг Ралымныц пгаршше «цазац халцыныц цуцыцтыц ем1рш мадени тургыда царастыру оцай шаруа емес». Осы себепп автор мадениеттану гылымын-да цалыптасып цалган цагидаларды «цуцыцтыц жуйенщ мадени болмысын ашу» ушш пайдалану цажеттшгш жазады, б1рац кез келген гылым сала-сы сияцты бул жерде де ар цайсысы ез объекп-лершщ ерекшелжтерш ескерш пайдага асады. Сонымен б1рге 3. Кенжалиев «адет гурыптыц норма-лар мен институттар кешпел1 цазац цогамыныц цуцыцтыц ем1ршде улкен рел ойнады. Б1рац цазац сахарасындагы цуцыцтыц мадениет цуцыцтыц нор-малар жуйешмен гана шектелмейтш, тек соларга гана сайылмайтын, оныц ман мазмуны алдецайда кец келемд1, сан салалы жане терец болатын» [2, 20]. - деп дастурл1 цазац цуцыгын зерделеуде тек цана адеттж нормалармен мен институттармен гана шектелш цалуга болмайтынын ескертед1

Осыган байланысты б1з дастурш цазац цуцыгын-дагы «дау жуйеа» оныц реттелу, дау угымыныц мат мен мазмунын, цурылымын саралап, зерделеуде цазацтыц тарихи ацыздары мен жырлары, шешендж сездер, билерден цалган даналыц сездерд1 тшмд1, гылыми талдау жасау арцылы цолдануды усынамыз. Бул методологиялыц жагынан зерттеуш устанымын аныцтайтын алгы шарттардыц б!р! деп есептейм1з. ^азац адет-гурып цуцыгы жуйесшщ ерекшелжтер1, тшмдшгш зацгер-галымдар былай деп атап етедк «Мемлекетте цабылданган нормативтж-цуцыцтыц кешмдер, адет-гурып, жергШкп ерекшелштер1 мшдетп турде ескеред1 Дастур зацныц цабылдану-ына, реттеуше тжелей ыцпал етед1 Дастур мен адет-гурыптарды ескермей цабылданган кесшдердщ реттеу функциялары тишд1 натиже бермейдг» [8, 101].

Дастурл1 цазац цуцыгыныц пайда болуы, цалыптасуы жане дамуыныц ар турлг цырлары бар. ^азац адет-гурып цуцыгы жуйесшщ норма-лары улттыц болмыстыц цурамдас белгктерг бо-лып табылып, оныц ерекшелгктергн керсетедг. Салт-дастурлерд1 цуцыцтыц басца да цайнар кездер1мен цатар зерделеу, цуцыцтыц нормалар-дыц цалыптасу урдган, тарихи-цуцыцтыц сабац-тастыгын тусшуге мумкшдш бередг Эдет-гурып цуцыгы нормалары цогамдыц цатынастарды рет-теуш1 ретшде цазац цогамыныц цажетплжтерш цанагаттандырып цана цоймай, талас-тартыстар-ды шешгп, оныц ман-магынасын ашып керсеттг.

Бугшп тацда кептеген мемлекеттердщ цуцыцтыц жуйесшде адет-гурып цуцыгыныц маш темен болг-анымен, алеуметтгк мгнез-цулыц, зацдарга деген царым-цатынас адет-гурып цуцыгына неггзделген цуцыцтыц болмыс арцылы аныцталады. Цогамдагы шарттыц цатынастардыц царцынды дамуы жагдай-ында, асгресе касгпкерлгк цызметке цатысты сала-ларда, зацнама кей жагдайда мулгктгк цатынастар-дыц барлыц цырларын толыццанды реттей алмауы мумкгн. Мундай жагдайда шашыраццы турде цалып-тасып, жеке топтардыц, тулгалардыц мудделергн ескергп арекет ететгн адет-гурып цуцыгыныц нор-малары реттеушг тетгктердгц цызметгн атцарады. Осы орайда дастурш цазац цуцыгыныц цаирп заман-дагы царым-цатынастарды реттеу цызмет1 зац гылы-мы саласында цызыгушылыц тудырып, гылыми тургыдан терец талдау жасау, зерделеудг цажет етед1

^азац адет-гурып цуцыгы жуйесше цатысты жацаша кезцарастар мен цойылымдарга академик С. 3имановтыц мына устанамын жатцызуга бола-ды: «Сейчас мы имеем возможность реформировать, перестроить судебную систему в рамках проводимой в правоохранительных органах реформы. Ведь в Казахстане есть политическая традиция, уникаль-

ный историческтй опыт, позволяющий создать с учетом их хорошую судебную систему» [9, 9].

K^ipri тацда либералдыьдемократиялыщ мем-лекеттердщ дамуыныщ непзп факторларыныц 6ipi улттыщ кукыщтыщ жуйедеп одет кукыкы норма-ларын ресми мойындау болып табышады. ^азак-стан Республикасындагы азаматтык когам жоне нарыщтыщ катынастардыц дамуында одет кукыгы азаматтык кукыктык кайнар кeзi екендiгi зацды турде бекiтiлген, ал шет елдерде бул ежелден келе жаткан достур. Эдет кукыгы кукык нысаны рет-iнде жеке сипаттагы гана емес, жалпы сипаттагы халыкаралык-кукыктык катынастарда да кещнен колданылады. Сондыктан да одет кукыгыныц жеке институттарын зеpттеудiц, достуpлi казак кукыгына катысты жаца койытымдардыц монi зор.

Достуpлi казак кукы^ына катысты гыиыши оде-биеттi методологиялык тургыдан шолу, куpделi моселелеpдi саралау, бул такырыпта олi де салмак-ты зерттеу жумыстарыныц жуpгiзiлу кажетпгш кepсетедi. Элi де теориялык тургыдан шешiмiн тап-паган моселелердщ бipi достуpлi казак кукыгындагы1 «дау жуйей» жоне олардыц pеттелуiн камтамасыз

ететш институционалды кубыиыгстар. Оныц бip ба-гыты ауызша тарих дерек кездершзн достуpлi казак кукыгына катысты молiметтеpдi, акпараттарды айкындап, жiктеn алу, оларды жуйелеп, гылыми тургыда саралап тыщ шюрлер айту.

Эйткенi бiздiц карастырып отырган моселем-iзге катысты жазбаша деректердщ барлыгынан казак одет-гурып кукыгы жуйесшщ кундышыщ-тарын, оныц курамдас белштершщ рухани кыр-ларын, одет-гурып зацдарыныц бузыимаган саф кейniн, нагыз табиги сырларын ашып кepсететiн ецбектер жеткткп емес. Бул карастырылып отырган моселеш зерттеуде, негiзгi тарихи-кукыктык байланысты аныктап, бул ерекше кубылыстыц калыптасып, дамуын жоне оныц eмipшецдiгiн гылыми тургыдан зерделеу eзектi моселелердщ бipi деп ойлаймыз. К^азакстандыщ жоне шет елдш галымдардыц мемлекет теория-сы мен тарихы саласындагы зеpттеулеpi ор туpлi кукыктык кубыиыгстардыщ жаца кырларын аша тусin, достуpлi казак кукы^ын зерттеуде кукык гылымыныц алдына жаца мiндеттеpдi кояды.

Пайдаланылган адебиеттер

1. Бабич И.Л., Почекаев Р.Ю. Обзор Международной научной конференции «Казахский суд биев -уникальная судебная система // История государства и права. - 2009. - №10.

2. Кенжалиев З.Ж. Кeшпелi казак когамындагы достуpлi кукыктык модиенет: (теориялык моселелер^ тарихи таглымы). - Алматы: Жетi жаргы, 1997. - 192 б.

3. Алимжан К.А. Вопросы теории обычного права. - Алматы, 2003.

4. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей. - СПб., 1832, ч. 3. - 264 с.

5. Радлов В.В. Из Сибири. - М., 1989. - 749 б.

6. Валиханов Ч.Ч. Записка о судебной реформе // Собр. соч. в 5 томах. - Алма-Ата, 1985. -Т. 4. - 285 с.

7. Красовский М. Область сибирских киргизов. - СПб., 1868. - ч. 1. - 428 с.

8. Эзбекулы С., К^опабаев 0. Мемлекет жоне кукык теориясы: Окулыщ. - Алматы: Жет жаргы, 2006. - 264 б.

9. Зиманов С.З. Задачи стратегического уровня //«Совершенствование законодательства в свете Концепции правовой политики Республики Казахстан на период с 2010 года до 2020 года» Материалы международной научно-практической конференции. Т. 2. - Астана, 2010.

Осы мацалада автор дэстурлг цазац цуцыгын зерттеудегг жаца кезцарастар мен цойылымдарды царастырады. Сонымен цатар дэстурл1 цазац цуцыгындагы дау угымы жоне оныц мэшне цатысты кейбгр мэселелер ашып керсетыедг.

В настоящей статье автор рассматривает новые подходы изучения казахского традиционного права. Им были раскрыты некоторые вопросы, связанные с объяснением сущности и содержания системы споров в казахском традиционном праве.

In this article the author examines new ways of studying Kazakh customary law. Im were uncovered some issues related to the explanation of the nature and content of disputes in the Kazakh customary law.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.