CC BY
22История государства и права ^К.И. ИБРАГИМОВ,
К,Р Зац шыгару институты халыцаралыц цуцыц, халыцаралыц цатынастар жэне салыстырмалы цуцыцтану белгмШц
жетекшг гылыми цызметкерг, тарих гылымдарыныц кандидаты, доцент
БИЛЕР СОТЫ МЕН МЕДИАЦИЯ ИНСТИТУТЫНЬЩ ТАРИХИ-^¥^ЬЩТЬЩ САБАКТАСТЫБЫ
Казахстан Республикасыньщ 2010 жылдан 2020 жылга дейшп кезецге арналган кукыктык саясат туралы тужырымдамасында азаматтык гё журпзуге катысушылардыц кукыктарын толык жузеге асыру максатында мынадай маселе кете-ршедк «жеке-кукыктык жанжалдар тараптары арасындагы бтмге кол жетюзудщ сот тарт1б1мен, сондай-ак соттан тыс тартштеп жолдары мен тасшдерщ оныц шшде ют сот талкылауына дай-ындаган кезде келюпеушшш рас1мдер1 шарала-рын пайдалану мумкшд1гш талкылаудыц мшдеттштн беютуге, сондай-ак азаматтык кукыктарды коргаудыц соттан тыс нысандарын дамытуга багытталуы мумкш» [1, 10].
Казакстандагы медиация институтыныц б1рне-ше тарихи-кукыктык кезецдерден етш, калыптас-кандыгын айтуымызга болады. Казак когамында дауласушы ею тарап ез ерштер1мен бидщ алдына келш, олардыц адш шыгарган кешмше риза болып тараскан. Бул макалада б1з бтслруге кешлдш берген билер сотыныц бтм жане кешмдер1 каты-сты маселелерд1 зерделеуд1 жен кердш.
Казак дастурл1 кукыктык жуйесшде бтмдердщ когамдык-саяси катынастарды рет-теудег кызмеп ете зор болды.Когам талапта-рына сайкес келетш, ондагы туындаган маселе-лердщ тушнш тшмд1 шешу ушш халыктыц кукыктык санасында орныккан, кукыктык мади-енетше етене жакын халык дастурлершщ де ма-цызы зор. Орыс аюмшЫп каншалыкты ездершщ зацдарыныц талаптарын енпзш, оларды жетшд1рш отырганымен казак когамындагы саяси мацызы бар бтм жане кес1мдер халык дастурлерше сай, ел шшдеп беделд1 тулгалардыц данышпандыгы-ныц натижесшде жузеге асырылып отырды.
Казак даласындагы барлык азаматтардыц ез дастурлерше сенш, оларды кунделште таж1рибе-де колданатындыгы туралы мурагат деректерь нде былай керсетшедк «Насколько известно, всякий киргиз без различия званий, твердо верит в свои обычаи, почему суд по народным обычаям, для киргиз есть самый подходящий, тем более, что большинство киргизских дел по своей своеб-разности не всегда применимы к правилам суда
по общим законам, что вероятно, имелось в виду при составлении ныне действующего временного положения и потому, никаких изъятий прав некоторых киргиз отказываться от своего народного суда не постановлено. Суд биев не есть безусловно обязательный, тяжущиеся на основании 142 и 164 параграфов положения могуть по взаимному соглашению обращаться суду посредников, которых избирают по своему усмотрению и к суду русскому» [2, 124].
Дастурл1 кукыктык жуйедеп бтм, кешмдердщ кандай децгейде болмасын казак когамыныц ортак муддесше сайкестт, кандай мартебеде болмасын казак азаматтарыныц халык дастурше сайкес шыгарылатын бтмдерден бас тартпайтындыгы-нан кершед1 Ресей аюмшЫгшщ кызметкерлер1 жогаргы бишк органдарына бул ман-жайды былай деп баяндап отырды: «В Семипалатинской области нет возникающих вопросов об изъятиях киргизов, имеющих чины и медали, занимающих служебные должности и принявших православие, но оставшиеся в прежнем сословии, следователи, но все подобные лица беспрекословно подчинялись своему народному суду» [3, 124].
Битктщ кандай децгешнде болсын басты мурат-бтм. Ресей деректершде «карындас» деген угым жт колданылады, ягни ез ара агай-ын болып биу. ^аза^ пен калмак тыгырыкка т1релш, тагдырлары таразыга тускен сын сагат-та ^азыбек бидщ ею елд1 бтмге келт1ргеш де-ректерде былай баяндалады: «Б1з казак деген мал баккан елм1з, б1рак ешюмге соктыкпай жай жат-кан елм1з. Ел1м1здщ кут-береке кашпасын деп, жер1м1здщ шетш жау баспасын деп, найзага ук таккан елм1з, ешб1р душпан ала ж1б1м1зд1 аттап, басынбаган елм1з, басымыздан сез асырмаган елм1з. Атадан ул туса, кул боламын деп тумай-ды, анадан кыз туса, куц боламын деп тумайды, ул мен кызды каматып отыра алмайтын елм1з. Сен калмак болсац, б1з казак, карпыскалы кел-генб1з, сен тем1р болсац, б1з-кем1р, ер1ткел1 кел-генб1з, казак-калмак баласы табыскалы кел-генб1з, танымайтын жат елге таныскалы кел-генб1з, танысуга келмесец шабыскалы келгенб1з,
сен ^аблан болсац, мен-арыстан алыс^алы кел-генб1з, жаца уйреткен жас тулпар жарыс^алы келгенб1з, берсец жендеп бтмщд1 айт, бермесец женщд1 айт, не турысатын жерщд1 айт» [4, 400].
^аза^та Сырым батыр айтты дейтш б1р сез бар. Ертеде Сырым батыр Ургетш ханына салем бере барган екен. Сырымныц батырлыгын, ше-шендтн жа^сы бшетш хан езшщ ^арамагындагы елдщ ец б1р айтуы биш ша^ырып Сырыммен ай-тыстырады. Сонда Ургешштщ шешет Сырым батырга мынадай сура^ ^ояды: Дау мураты не деп сауал ^ойганда, Сырым батыр сал ойланып: Дау мураты - биу, деген екен. Сырым батыр-дыц сезшщ манше, тащырлыгына ырза болган Ургешш (Хиуа) ханы жа^сылап сыйлап, ^она^ етш ^айтарган екен дейд1
^аза^ хал^ында бтмге ^атысты б1рнеше ^у^ыкгыщ угымдар ^олданылады. Олардыц шшде жт кездесетшг терелш айту (тересш беру), кешм айту (кеам), бтм айту, немесе ют бтру, уюм шы-гару. Булардыц кепшЫп айшыщты, адем1 ма^ал туршде айтылады, немесе билш айтушы шешен езше дейш осындай юке байланысты ^алыптас^ан шеш1мд1 (ма^ал туршде) ^айталайды. Курбангали Халид ^азакгыц бул дастур1 туралы «ар тршшш гётерше шеж1ре ^агидаларын пайдаланып, ма^ал-мателдерш ^олданганда да бабаларына у^сауга тырысар еда. Бул ел ма^алдарды ездершше трек, медет етед1 Шынында сол суйенген треп непзшз, магынасыз емес. ^айта туп-терюш б1р кггаща байланысты, шыгу теп б1р зацдылывда багынган ел сиякгы, кене кезде булар б1р адш патшаныц иелМн-де ме, жо^ б1р камш данышпанныц тал1мш алды ма деген ойга келесщ» [5, 304] - деп жазады.
Терелш айту (тересш беру) - бул хан, не султан алдында бггкен дауларда айтылатын угым. Кей-де халыщ даудыц ^андай тур1нг болсын ^олдана беред^ б1ра^ тупю непз1 Шыцгыс ту^ымынан тарайтын терелердщ алдына барып шеш1мш та-п^ан маселеге ^атысты. «Тере» сез1 ерте уа^ыт-тан бер1 билшке тшелей ^атысты ^олданылады жане билшке ^атысты алеуметтш топ^а айтыла-ды, булар ел басында, билш басында ^ызмет естейтш жацдар. «Тере» каз1рп тусшш тургысы-нан жогаргы мансаптагы шенеунш (чиновник). Х1Х гасырдыц ортасына дейш бул угым тек Шыцгыс ту^ымдарына ^атысты ^олданылып келш, Х1Х гасырдыц ортасынан бастап орыстыц да, ^аза^тыц да о^ыган ^ызметкер адамдарына ^атысты ^олданылды (ояз, олардыц тшмаштер1, салыщ жинаушы, сана^ алушы т.б.) «Теремен» ^атар «улыщ» деген де сез бар, ол жогары марте-бел1 деген децгейде ^олданылады, маселен Х1Х гасырда губернатор «улыщ» аталады.
Бтм айту (бтмш беру) - кез келген даулы маселеден кейш айтылатын шеш1м. Бул сездщ туб1р1 «биу» кт ая^тау магынасында айтылады. Кейде «даудыц бтм1», кейде <астщ бтм1» деп айтыла беред! Егер даугер жа^тыц айгагы жо^ болып, бопса далелмен дауга тусш шеш1м ала-тын болса онда «бтм алды» деп те айтылады.
^аза^ ^огамындагы сот урд1с1ндег1 б1т1м институты туралы зацгер-галым 3. Кенжалиев бы-лай деп жазды: «^аза^ ^огамындагы сот про-цес1н1ц басты ма^саты-б1т1м ед1. Ягни, дауласу-шы не араздасушы жа^тарды алдында келктрш, б1т1мдест1ру. «Дау мураты-б1т1м»дейд1 ^аза^. Бул кешпел1 ^аза^ ^огамындагы сот процесшщ не-г1з1нде жат^ан басты принциптщ б!р! жане оныц айшы^ты да асем кемкершген нус^асы. Б1ра^ бул сезд1 жалац тус1нуге болмайды. Маселе тек дауласушы ек1 жа^тыц бтмге келуше гана сай-майды, бул принциптщ мат туцгиьщта. Адам ец ауел1 ез ары алдында таза ар1 пак болуы керек. Онсыз манд1 де тыныш ем1р суру еюталай нарсе, т1птен, мумк1н емес. Сондыщтан ол ез1мен-ез1 (ез ар-ожданымен, намысымен, жан-дуниес1мен) ардайым жарасымда болу керек. Адамныц сот шеш1м1мен кел1су1, сейтш дауласушы жа^пен б1т1мге келу1 осы кке байланысты ез1цмен уйле-шмге келу1н1ц сырт^ы кер1н1с1 болуы керек. Ягни, сот шеш1м1 немесе уюм1, ец алдымен, сен1ц ез шеш1мщ, ез ук1м1ц болуы абзал. Сонда гана сот ез мшдетш ат^арды, муратына жетт1 деп есеп-телу1 ти1с» [6, 286-287].
Мысалы тертуыл Ед1ге би мен карсон-керней Жарылгап батыр арасында Кул1к Шобалай бала-сы Жацабатырдыц жогалган бес кек ала атаны турасында дау болыпты. На^ты далел жо^, узын-нан уза^ таус^глмайтын сез кеп, берерлш без жо^, ек1 жа^ та ^амал болып жатып ^алыпты. Осы ^алыптарында отырганда келдецнзн терт жолау-осы жи^1нга кездес1п, ат устшде ^а^иып турып, ацг1меге ^аныщ болган, соц б1реу1 айтты дейдк Ед1ге, сенде б1р м1н бар, Кепке т1згш бермейс1ц. Жарылгап, сенде б1р м1н бар, Келденец неге бермейсщ, -- деп ар1 жур1п кетт1 дейд1. Осыдан кейш Ед1ге кепке т1зг1н бер1п, Жарылгап келденец бершт!. Со-дан сезден сез шыгып карсонда б1р арам сщш кар1 туйе шыгып (арам сщш, арам сира^ - сырттан келген, урл^1^тан, ез малы емес) осы сезд1 иел1к ^ылып Ед1ге жагы б1т1м алган екен дейд1 Б1ра^ бул «б1т1м алу», ягни аны^ айга^сыз б1т1м даулау Едшеге жа^-паган екен - мыс деп ел ацпме ^ылады.
Кес1м айту (кест1ру) - бул сездщ туб1 «кесу» дауд^1 бтру магынасында. Бул енд1 дау жалгас-
пайтындай ^ылып, б1ржолата шешш-шшш дауды 6iTipy улг1с1. Каза^ бишгшщ соцында ала жш кес-шеда, ол дау осымен 6iTTi, ендi ^айта бул маселе-ге айналып со^паймыз деген емеypiн.
KeciM сeздi билер айтады, бipаrç кесiм белгЫ 6ip усынысты, тepелiктi, жацалыщты бекиу Yшiн де айтылуы MYMкiн. БуpынFы уа^ытта xандаp мен султандаp ез таpапынан тepелiк беpе оты-pbrn, ез сeзiнiц салмаFын бекiтy Yшiн билеpге кесiм кестipедi. Билiк дaстYpiнде ^у^ыщтыщ тapтiптщ rçайнаp кeздеpi rçатаpына белгiлi бip шешiм Yлгiлеpi жатады. Бул Yлгiлеpдiц rçатаpы-на билеpдщ rçолданысындаFы aдет-Fуpып еpеже-леpiнiц кeпшiлiгiн, билiкке ^атысты ма^ал-мател-деpдi таFы басrçалаpды жатrçызyFа болады, со-нымен rçатаp тepелеpдiц, ата^ты билеpдiц айщан сeзiн, шешiмiн сол ^алпында, сол жеpде ку^ыктыщ еpеже есебiнде беютетш дaстYpлi де (пpецедент) кестi деп айта беpедi.
Каза^ таpиxында XVII-XVIII Fасыpлаpда eте беделдi, ыщпалды, apyаrçты болFан xандаp Эз Тауке мен Абылай eмipбаянынан олаpдыц eздеpi айщан шешiмдi, усыныстаpын билеpдiц кецесь не кестipетiнiн кepемiз. Будан api бYкiл ел билiгiн, тepелiгiн жасаушы би rçызметiндегiлеp осы шешiмдi зац еpежесi есебiнде пайдаланды.
Yкiм шыFаpy ^юм айту) - билiк iстеpiнде шбшгсе аyыp ^ылмыс^а байланысты айтылады. Yкiмдi хан да, султан да, билеp кецесi де айта беpедi, Timi жеке билеpдiц eзi де ^дщ ^унын екi ауыз сeзбен шешетш билеp) ел iшiнде eте ьщпалды болса Yкiм айта алады. Ол тек бтм маселесш Fана шешпейд^ Yкiм тiкелей жаза та-FайындаyFа байланысты айтылады.
Yкiмге жататын iстеpдiц iшiнде ец аyыp ^ыл-мыс саналатын - адам eлтipy, ел тонау, айел зоp-лау таFы бас^а жазаныц ец ауыф TYpiн талап етедi. Талапкеp мен жаyапкеp жа^ eз аpа келiсiп ^унды малFа, дYниеге таFы басrçалаp салFан кYннiц eзiнде де жаза ^олданылады. Мысалы, адам eлтipген жа^ ^ун тeлеyге келiскеннiц кYннiц eзiнде де eлген адамныц тyыстаpы ^ылмыс жасаушы-ныц ауылына ат ^ойып, rçолдаpындаFы rçаpyлаpы-мен Yйлеpдi бip-бip салып етедi.
Yкiм айтылатын iстеpдiц шшде eте кYpделiсi де, eте жещш де болады. CоцFысы аЙFаFы баp, кiнaлiнiц мойнына на^ты ^ойылып отыpFан ^ыл-мыс (аyыp). Ал евд кYpделiсi буpын соцды би-леpдiц алдына келмеген ала бeтен, улпшз, тaжipи-беге тYспеген iстеp. Мысалы, еpтеде бip елдiц iшiнде eз аpа тeбелес болып ^алып, бip ^атын бала тастады дейдi. Содан eз оpтасындаFы YЙсiн То-Fас биге баpып айтса, ол <^айын, бipiц оц кeзiм, бipiц сол кeзiм, мен ^анша TYзy айщанмен, жы^ыл-
Fан жаFын екiншi болады. ^з тацбалы аpFында Манас деген би баp, соFан жYгiнщдеp» - деш! Манас^а баpса ол «Каз дауысты Казыбектщ ба-ласы Бекболат биге баpыцдаp» деп, Бекболат «жалFыз ауыз сeзiне ел pиза болFан Eдiгеге ба-pыцдаp» деп даyгеpлеp ^атты щналыпты.
Соцда Eдiге даyгеpлеpден суpады дейдi. - Ол ^атыннан TYскен TYсiк ^айда? - деп. Куpым кт-зге оpап rçанжыFалаpына байлап жYp екен, кepсеттi. Kepсе екi бeлек сYЙек екен, мYше жо^, CYpет бола алмаFан екен. Ед1ге би сeйлептi:
-Мунда бас дейтш бас жо^, кepетуFын ^з жо^, устайтын ^ол, жYpетiн ая^ жо^, адам саны-на rçосылFан жо^ екен. БуFан ^ун буйыфмайды. БуpынFыдан ата-бабадан rçалFан сeз баp едi: «Да-ушы K^p ^алмайды, жаншы ^p ^алмайды» деген. Бул тeбелеске екi тоFыз айып салу кеpек. Катынды уpFан жаFыц «TYЙе бастащан тоFыз айып» тeлеyiц кеpек, ^атыета болысып ^ментес-кен жаFыц «ат бастащан тоFыз айып» тeлеyiц кеpек. ТYЙе бастащан тоFызды ТоFас бидiц бо-саFасына байлацдаp, ат бастащан тоFызды Манас бидщ босаFасына байлацдаp, Бекболат пен екеyiмiзге бiтipiп rçайтаpFан абыpойдыц eзi олжа болyFа толыщ» - депт [7, 506].
Бул жеpде Едагенщ айщаны Yкiмнiц наFыз eзi. Кей жаFдайлаpда rçоFамдьщ пiкip аясында ^аза^ зацдаpы ^ылмыстыц салдаpымен Fана кYpеседi деген кeзrçаpас кездеседi, жоFаpFы мысал, екi жа^ты бipдей жазалау аprçылы болаша^та ^ыл-мысты болFызбаyдьIц бipден - бip кепiлi. Мундай rçаFидат rçазipгi тацдаFы eз саба^тасты^ымен жалFасrçан ^у^ыщтыщ мемлекет басымдьщтаpы-ныц бipi екендiгiн кepемiз.
Ку^ыщ ^олдану iс-тaжipибесiн жетiлдipy жане кук;ык; тapтiбiн ны^айту ма^сатында Казахстан Республикасы Пpезидентiнiц халывда Жолдауын-да: «Ашы^ демо^атиялыщ rçоFамныц ipгесiн дaйектi ныFайта отыpып, бiз демокpатия мен кук;ык; тapтiбi-егiз уFымдаp екенiн, бipiн-бipiнсiз eмip CYpе алмайтынын естен шыFаpмаyымз ке-pек. Сондыщтан да азаматтаpдыц к¥^ьщтаpы мен бостандьщтаpын rçоpFайтын пapмендi жуйе кеpек» [8, 66] -деген саяси-^у^ыктыщ кerçаpасын бiлдipедi.
Сонымен rçатаp Елбасы таpапынан ^ылмыстыц алдын-алу тypалы зац ^абылдау кеpектiгiн айтыл-Fанын бiлемiз. Муныц баpлыFы ^у^ыщтыщ жYЙенi api rçаpай дамыту, ^у^ыщтыщ тapтiптi са^тау масе-лелеpiнiц ^ай кезецде болмасын eзектi екендтн,-eзаpа таpиxи-к¥^ьщтьщ жаотастыгын ащын кepсе-тедi. Мiне бул бYгiнгi тацдаFы ^у^ыкгыщ шаpа-лаpд^I жYзеге асыpyдыц нaтижелiгiн кepсететiн, ^ылмысты болд^Ipмаyд^Iц алдын-алу шаpалаpы-на ^атысты ^у^ы^ты^ rçатынастаpды pеттейтiн
«Кухых бузушылыхтыц алдын алу» туралы Казахстан Республикасыныц зацы 2010 жылдьщ 29 cayi-ршде хабылданып та улгерд! Осы орайда хыл-мысты болдырмау, оныц алдын-алу м0селелершщ тарихи сабахтастыгын KepeMi3.
Ал eндi д0cтYрлi хухыхтых жYЙeдeгi даулар-дыц аяхталуына кeлeтiн болсах,хазах даулары-ныц кепшЫп «ала жштт» кесумен аяхталады. Егер талапкер мен жауапкер билердiц шешiмiне риза болса екi жах «ала жшп» шорт кеciп бiтicедi. Бул маселе толых шешiлдi, ендi хайтып дау кетерш-мейдi дегеннiц белпс! Дау барысында билердiц шешiмiмен ала жшп харт 0Йелдердщ бiрi дайын-дайды, ол сонысына бола ез жолын алады. Бiтiм айтылып ею жахта ез ризашылыгын бiлдiрген уахытта жацагы харт айел ала кишш (мiндеттi тYPде) ала жiптi кесед! Егер жацагы айел кес-пей басха адам кессе, онда дау 0лi де жалгасып кетyi мYмкiн деп еcептелдi.
Агайын арасындагы, ел шшдеп даулардыц кeпшiлiгi осы «ала жштт» кесумен аяхталгандых-тан хазахтыц iшiнде «бiреyдiц ала жiбiн аттамады» деп те айтылады. Ол адам ах, таза, урлыхха, тагы басха хылмысха хатысы жох деген сез. Казах ха-лхы ала жшп аса хурметтейдi, оныц басты бiр се-бебi тYпкi улттых бiрлiк идеясы алага /Алаша/ бай-ланысты болуымен тiкелей хатысты. «Ала» улттых, рулых, агайындых бiрлiктiц нышаны.
^i ру, тайпалар арасындагы дау-жанжал бтмш тапса хурбандыхха мал шалады. Курбандыхха шалынатын малдыц хасха болуы басты шарттар-дыц бiрi. Сол себепп не ах хасха, не кек хасха деп айтылады. Курбандых малдыц «ах (ахшыл)» тYCтi болуы да басты шарттардыц бiрi болып табылады (ахсарыбас). Сойылган малдыц бау-ыздау ханына екi жах холдарын малып, дуга охыса бiтiм аяхталды деп есептелед! Колдарын хурбандых малдыц ханына батыру, одан кейш хан болган холдарын кекке кетеру ертеде - егер будан кейш уагда, ант бузылса «кек сохсын» деген Тащрге арналган дугамен бикен Kейiнгi уахытта мусылмандых т0ртш бойынша Куран охылып, ел тархасады.
Казах шшдеп бiтiм-кеciммен бiрге жYретiн бiр тYciнiк «салауат» деп аталады. Оныц магынасы ел арасындагы агайындых шарттармен тiкелей байланысты, егер дау «харындасха» бiтcе, аягы салауатха жалгасады. Ею жах та бул жагдайда «еткенге салауат» айтып ендi будан булай бул icri хумайтын болады. «Карындас» болып биу кeбiнеcе дауласушы жахтардыц бiр-бiрiнsн хыз алып, худа болып жарасуымен тiкелей байланысты. Казах хун даулаган уахытта, iрi барымта-ныц кезiнде, жер дауы, жеciр дауыныц кезiнде
даудыц соцын осылай «харындас» болып аяхта-ганды дурыс керед! Жеме-жемге келгенде ел басшылары «жан беру», «ант беруден» хашып «харындасты» оцай жол, елдщ басын хосып, ын-тымагын кYшейтетiн бiтiм деп бшед!
Бiтiмге оцайшылыхха келмейтiн дауларды хазах «хасац дау» деп атайды. Буган байланысты Каз дауысты Казыбек би жас кезшде Энгт бабацнан сураган екен деп хазах мынадай 0цпме айтады:
«Энет баба заманында кеп охыган, Бухарада он екi фани гылымын бтрш келген адам екен. Казыбектiц жас кезi Энет бабацнан хазахтыц есю жолын, 0рi шаригаттыц т0рпбш YЙренейiн деп 0дейiлеп келiп бiр жаз хоныстас болыпты. KYЗде елiне кетерде Бабацмен хоштасып турып мына ceздi сурапты:
- Баба! ДYниенi не бузады? KYH0 неден шы-гады?
Сонда бабац ойланып отырып айтыпты: -Шырагым, «0кiм» деген сезде арапша Yш 0рiп бар, соны ею рет айтсац алты 0рiп (акм, акм). Сол алты 0рiп: 0йел (айал) мен алтын, кек пен кежiр, махтан мен мансап. Адам осы алтауына хызы-гып дYHиенi де бузады, ардан да, адамшылыхтан да айрылады, кун0га да ушырайды - депп.
-Айгахсыз, хасац дауга неге бурынгылар бiр тYЙiн шешiм айтпаган?- деп Казыбек Бабацнан сураганда, Энет бабац: «Казах жолы - ханагат, ол да жолдан адаспас, хасац дау емi - шаригат, буган ешюм таласпас» деген екен» [9, 616].
Д0CTYрлi хухыхтых жYЙенiц рухани басым-дыхтарыныц бiрi ретiнде, Казахстан Республикасыныц мемлекет хызметкерлершщ хызметтiк этикасыныц негiзгi тугырына айналган бул хундылыхтар мемлекеттiк басхару iciнде, хухыхтых дамуда 0лi де аса ерекше хызмет атх-арады деп ойлаймыз.
Бул ете мацызды хагидат. Ец алдымен хазах жолыныц (хухых) т0ртiбiнiц негiзгi махсаты айхын кeрiнiп тур, ол жогарыда айтылган «харын-дас», «салауат» угымдарымен тшелей байланы-сты «ханагат». Казахтыц дауындагы басты м0се-ле тiптi бiреyден бiрдеме eндiрiп алу да емес, 0дшдш, ел iшiнде eзiнiц адамшылыгын, абырой-ын, азаматтыгын сахтап халу. Бул жердеп басты м0селе намыс жолы. Ал хазах Д0CTYрiне бол-маган уахытта шаригатха жYгiнy «Жет жаргы-ныц» енгiзген басты жацалыхтарыныц бiрi. Кашанда туыстыхха, ез ара келгамге бастайтын хазах жолына кенбеген уахытта 0р ережеci нахты, белгЫ бiр материалдых, не жаза келемше CYЙен-ген шаригат бiтiм хуралы.
Кешпелшердщ ез арасындагы дауларда бтм хандарыныц, султандарыныц, атахты би - батыр-
ларыныц хатысуымен жасалады. Егер ею жахта бтмге келсе (жаугершЫкл тохтатуга, жес1р (тутхын) айырбастауга), онда хурбандыхха мал сояды. Мундай жагдайда мал, кебшесе жы-лхы сойылады, олардыц шшде ерекше айтыла-тыны «кек хасха айгыр, хара бас хошхар» тагы басхалар. Ею жах та холдарын бауыздау ханга малып, кекке кетерш бтмге келед! Осындай бтмдер хазах, халмах, хыргыз, башхурт арасын-да XVIII гасырда б1рнеше рет болды. Мундай бтмнен кейш ек жахтыц да есеб1, зияны бол-мауы керек. Бтм еткен юке кеш1р1м жасап, жер дауы, хун дауы тагы басхаларды тохтатады.
Кешпелшердщ шшде егер бтм тец дарежеде болмай, ек жахтыц б1реу1 устем болса, онда оныц шарттары басхаша болады. Маселен, егер б1р жагы устем, б1р жагы багынышты болатын болса жогарыдагы сипатталган жагдайлардан басха «аманат» ауысады. Ел аралых аманатты ел ты-ныштыгыныц кепЫ деп есептейд1 Багынышты жах езшщ шшен тацдамалы адамдарыныц (ханы, султаны, би - манаптары) жас отау тшкен балала-рын ах отауымен б1рге устем жахха тапсырады. Келгамнщ шартына харай ах отаулардыц саны б1рнеше болуы да мумюн, б1реу де болуы мумюн. Мундай салтты хазах «ах уйш» деп атайды, езге керш1 турю-муцгыл халыхтары да «ах уйш» ма-гынасын холданады. «Ах уйшге», ягни кепшдшке баратын отбасы езшщ хулдары мен куцдерш, ен-шшеп алган малын, дуниесш б1рге алады. Карсы жах сол мал-жанга, дуниеге кепшдш беред^ аман-шылыгына. «Ах уйш» ек ортада согысты, жау-гершЫкп тохтататын улкен саяси амал, одахтас табудыц б1р жолы. Осыган байланысты хазахта «аманат сахтау» деген бар, бул сез хазахтыц ама-натха ете жауапты харагандыгын керсетед1
Жаугершшш уахытта керш1 елдердщ арасын-да жт кездесетш салт-бтмнщ б1р1-серттесш биу. Бул урыс-жанжалды уахытша тохтатуга хажетп амалдыц б1рь Серттескенде ек1 жах жалац хылышты орталарына алып, кеудесш типзш хушахтасады (ел басшылары), немесе садах огын тебелерше хояды, немесе ханжардыц жузш жалайды, нгмесе мылтыхтыц аузын жалайды т.б. Бул таза жаугершшш дастурлер тугызган аске-ри бтмдердщ шарттары гана. Ею жах та мундай-да мал сойып, оныц ханына холдарын малады, б1рах харуды сертке пайдалану кеб1рек. Дуга есе-бшде «осы жылы туган жас бала сахалы шыгып жат болмай, ат жалын тартып мшбей жаугершш-шке шыхпаймыз» деп айтады. Бул дуга ант есе-бшде журед!
Мундай сертке, антха хатысы бар адамдар сол елге харсы жаугершЫкке хайта шыхпауга куш
салады. Егер уагдада турмаса «ант согады» деп ырымдайды.
Отырыхшы халыхтармен болатын бтм-кесш-дер кебшесе хагаз архылы, не мусылман молда-ларын арага салу архылы журген (Ресей, Кытай, Парсы), олардыц хагазга хойган хол-тацбасы, мер1 хазах угымында холдарын ханга малып, харуды хушахтап, ала жшт кесш жасаган бтмнен кушт емес. Бтм жане кес1м жасауда хазах хогамындагы би-шешендердщ, ахсахалдар-дыц атхарган рел1 зор.
Казах даласындагы халых дастурлерш еске устаушы, оны сахтап, болашах урпахха жетюзу-шшер де осы билер, ахсахалдар. Казах хогамын-дагы дастурлерге хатысты материалдарды жи-нахтаган кезде орыс шенеушктер1 мал1меттердщ дурыстыгын осы ел шшдеп сыйлы азаматтарга тексертш отырды. Ал материалдарды жинахтап болган соц, ахпараттарды олардыц мер1мен, тац-баларымен беютш алуга умтылды: «Чтобы новые статьи, вошедшие в донесения к сборникам, и исправленные старые имели силу юридических фактов, нужно перевести на татарский язык и утвердить их подписями, печатями и тамгами биев, аксакалов» [10, 103].
Дастурл1 хухыхтых жуйе аухымында хазах билершщ кез-келген кп харауы жариялылых тургыда журпзшш, хандай дау болса да билердщ шыгарган шеш1мдер1 дауласушы тараптарды ханагаттандырып отырды. Эйткеш хазах хогамындагы билер жасаган бтм, кес1мдер тек адшеттшш принциптерше непзделд! Казах билершщ нахтылы ют шешкендеп хагидасы, ше-шендш сездер1 норма, сот улпс ретшде елдщ арасына тарап, болашахтагы ухсас ютер, дау-жанжалдарды шешуде холданылып отырды. Бидщ бтм шыгарудагы б1р жахты гана шеш1м1 ктщ адшетс1з шешшгендтн керсетш, бидщ хогамдагы беделшщ болмауына акелд! Сонымен хатар билердщ жахсы бтмге хол жетюзу1 ктщ барлых тараптардыц хатысуымен ашых турде журпзшу1мен тыгыз байланысты.
Билердщ жуйел1 турде жасаган бтмдер1 рулар арасындагы шиелетсп дауларды шешуде, сепара-тиспк пигылды тулгаларды тежеуде улкен рел ат-харып отырды. Дастурл1 хухых жуйеш б1рнеше гасырлар бойы хажетп нормативтш тартштерд1 халыптастырып, оларды сахтау куш холдану жане жаза беюту мен хорхыту емес, керганше саналы турде б1т1мдер ш^1гарумен жане оларды орындау-мен хамтамасыз етгп1п отырды. Басхару магына-сында хазах хогамындагы моральдых бил1к саяси бил1ктерд1ц холданылуын тежеген. Казах хогамындагы кунделшт1 ем1рден ту^1ндайтын алеуметт1к
карама-кайшылыктар ете ыцгайлы жане натижел1 турде ерте кезден бастау алатын адет-гурыптар мен дастурлердщ негтзшде шешшш отырды.
Ал халык дастурлерше суйенш шыгарылган бтмдер зац кушше ие болды. Бул бтм, кешм-дердщ натижелт дала демократиясыныц прин-циптер1мен тыгыз байланысты. Билер жане акса-калдар шеш1мен калыптаскан бтмдер жане ке-с1мдер ете шиелетскен, рулар арасындагы жау-ласу жане канды кек алудыц урпактан-урпакка берШп кету каутн токтатуга да багытталып отырды. Дауласкан ею тараптыц билер^ аксакал-дары бейбгг жагдайда келкпеушЫкп шешуге куш салады. Мундай бтмге келктруге каты-сушы билер, аксакалдар, баска да сыйлы адам-дардыц саны тепе-тец болады. Ал бул жерде даудыц шеш1м1 табылмаса ру бишщ алдына ба-рып жугшед! Ею тараптыц тепе-тец жагдайда idi шешуге тырысуы, олардыц жогары билiк еюлде-рiне баргысы келмейтшдштерш керсетедi. Билер бiтiмге келтiру ушш екi тарапты бiр-бiрiмен та-
быстырып, бiр-бiрiнiц балаларын некелестiруге арекеттер жасайды.
Бiтiм дауласушы ею тараптыц езара келiсiмi аркылы, сез жузiнде даудыц аякталуы. Бтмнен кейiн билерге iстi карауына кукык берiлмейдi. Эйткенi казак кукыктык санасында бiтiмдi, езара келiсiмдi бiр жакты бузу ез сезiнде, бершген серт-те турмау -жалпы ар-уяттыц жоктыгын керсеттi. Кеп жагдайда екi дауласкан тарап билердiц iстi карауына детн, езара келiсiп дауды шешуге аре-кет жасауга талпынады.
Дастурлi кукыктык жуйеде бiтiм жане кешм жасау когамдык катынастарды реттепш релiн аткарды. Мемлекеттiц тыныштыгын сактау, елдiц ымыра-бiрлiгiн сактауга, когамдагы турактылык-ты одан арi дамыту жолында бул дастурлердiц аткарган кызмет зор болды. Когамныц мудде-лерiне сайкес шыгарылган, уйлесiмдi бiтiм, кесь мдер кай кезецде болмасын мемлекеттегi кукыктык жуйенщ калыпты кызмет аткаруына улкен улес косады.
Пайдаланылган адебиеттер
1. Казакстан Республикасыныц 2010 жылдан 2020 жылга дейiнгi кезецге арналган кукыктык саясат туралы тужырымдамасы // Егемен Казакстан 2009, 28 тамыз, № 281-283.
2. Казакстан Республикасы Орталык Мемлекеттiк Архивы, 396кор, 1 тзбе, 1-iс, 124-п.
3. Казакстан Республикасы Орталык Мемлекеттш Архивы, 396 кор, 1 тiзбе, 1-iс, 124-п.
4. Болганбайулы Э. Кара кылды как жарган Казыбек би // Казактыц Ата Зацдары. Т. 1. - Алма-ты, 2004. - 632 б.
5. Курбангали X. Тауарих хамса: бес тарих. - Алматы: Казакстан, 1992. - 304 б.
6. Кенжалиев З.Ж. Дастурлi казак когамындагы сот билiгi // Казактыц Ата Зацдары. Т. 2. - Алматы, 2004. - 672 б.
7. ЕдЬенщ туйе дауын шешуi // Казактыц Ата Зацдары. Т. 1. - Алматы, 2004. - 632 б.
8. Назарбаев Н.Э. Жаца алемдеп Жаца Казакстан. Казакстан Республикасы Президентшщ Казакстан халкына жолдауы. - Астана, 2007.
9. Мамашарштеп Э. Аталар салган дацгыл жол // Казактыц Ата Зацдары. Т. 1. - Алматы, 2004. - 632 б.
10. Казакстан Республикасы Орталык Мемлекеттш Архивы, 4 кор, 1 тзбе, 23824с, 103-п.
Автор мацалада медиация институтыныц тарихи кезецдерт, оныц цазац цогамындагы билер сотымен тарихи-цщыцтыц сабацтастыгын царастырады.
Автор ведет речь об исторических этапах института медиации, о взаимосвязи института медиации с судами биев казахского общества.
The author is talking about the historical stages of mediation, the relationship of mediation to the courts biys Kazakh society.
