Научная статья на тему 'Кәдімгі қазақ құқығындағы сот шешімдерін орындаудың тетіктері'

Кәдімгі қазақ құқығындағы сот шешімдерін орындаудың тетіктері Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
61
25
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
КәДіМГі қАЗАқ құқЫғЫ / ДАУ / СОТ ШЕШіМі / БАРЫМТА / НОРМА / қАғИДАТ

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Ибрагимов Жамаладен Ибрагимұлы

Мақалада кәдімгі қазақ құқығындағы сот шешімдерін орындаудың тетіктері қарастырылады.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Кәдімгі қазақ құқығындағы сот шешімдерін орындаудың тетіктері»

ИбрагимовЖамаладен Ибрагимулы,

Ю' Зац ишгару Институты халыцаральщ зацнама

жэне салыстырмалы цуцыцтану бвлипнщ жетекии гылыми

цызметкер!, тарих гылымдарыньщ кандидаты, доцент

КЭД1МГ1 КАЗАК К^КЫГЫНДАГЫ СОТ ШЕШ1МДЕР1Н ОРЫНДАУДЬЩ ТЕТ1КТЕР1

Казахстан Республикасыньщ 2010 жылдан 2020 жылга дешнп кезецге арналган К^кыктык саясат т^жырымдамасы мемлекетiмiздщ к^кыктык жYЙесiнiц негiзгi багыттарын айкындайды. Соган сэйкес мемлекеттiк жэне когамдык институттардыц карыштап да-муына ыкпал ететiн, Казакстанныц орныкты элеуметпк-экономикалык дамуын камтамасыз ететiн бiркатар аса мацызды зацнамалык актiлер де кабылданды.

К^кыктык саясат т^жырымдамасында ^лттык к^кыкты дамыудыц негiзгi багыттарына аса назар аударылады: «Елдеп зандылык режимш жэне к^кыктык жYЙенiн т^рактылыгын да, сонымен коса колданыстагы Конституция шецберiнде ^лттык к^кыктыц карышты дамуын да камтамасыз ететiн жYЙелi шаралар кажет» [1, 9 б.].

Сонымен катар Казакстандагы сот жYЙесi, тугас алганда азаматтардыц к¥кыктары мен бостандыгыныц сотта коргалуын камтамасыз етудiн кажеттшктерше сай келуi керек. БYгiнгi сот юш жYргiзудiн аяктау сатысы сот актшерш орындау болып табылады, сондыктан олардыц мYлтiксiз орындалуын камтамасыз ететiн шара-ларды элi де жетiлдiру керектт байкалады.

Сот шешiмдерiн орындауга катысты ю-шаралардыц кажеттiлiгiне сэйкес мына-дай басымдыктарды атап керсетуге болады: «Сот шешiмдерiн орындаудыц аралас моделi шенберiнде мемлекеттiк сот орындаушыла-ры мемлекеттiн кiрiсiне ендiрiп алу, сондай-ак мемлекеттiн ендiрiп алу туралы к¥жаттарды мэжбYрлеп орындату к¥кыгына ие болуга тиiс. Сот актiлерiн мYлтiксiз орындауга, оныц iшiнде сот шешiмiн орындаудан бас тартканы Yшiн жауапкершiлiктi ^шейту, борышкер-лерге катысты шектеу шараларын колдануды одан эрi кецейту, аткарушылык iс жYргiзуге iс жYргiзушiлiк сот бакылауын кYшейту аркылы

кол жетюзу кажет» [1, 31 б.]. Сондыктан сот шешiмдерiн орындауды тетiктерiн жетiлдiру Yшiн оныц еткен кезендерiндегi калыптаскан жолдарын екшелеп зерделеу кажет.

Казакстан Республикасыныц Президентi Н.Э. Назарбаевтыц «Элеуметпк-экономикалык жацгырту - Казакстан дамуыныц басты багыты» атты Казакстан халкына Жолдауында сот жэне к¥кык коргау жYЙелерiн жацгырту мэселесiне ерекше мэн бершдь Эсiресе сот жYЙесiнiн адам к¥к^1ктар мен еркiндiктерiн коргауда эдш болуын, iстердiн жан-жакты толыкканды каралуына орай, Елбасы былай деп атап етедк «Апелляциялык инстанциялардыц iстердi кайта карауга теменгi соттарга кайтару непзаз шешiмдерiнiн мYмкiндiгiн зац жYзiнде шектеу керек» [2, 2 б.].

Осы орайда сот шешiмдершщ орындалуыныц тшмдшшн арттыруга катысты казак к¥кыгындагы кейбiр тарихи-к^кыктык сабактастыгы бар мэселелердi жан-жакты талдау, зерделеу езекп мэселелердiн бiрi болып табылады. Казак к¥кыгы бiздiн мемлекетiмiздiн ^лттык к^кыгын калыптастырып дамытуда Yлкен рел аткаратындыгы казiргi кYнде байкалып келедi. КYнделiктi кездесетш келенсiз жагдайларда, даулы мэселелердi шешуде эр тетiктердiн жан-жакты колданылганы д^рыс.

Кешпелi когамныц жалпы жэне ерекше жолын керсететiн казак к¥кыгыныц жаршысы болган, когамдагы Yлкен жэне ^сак дауларды шешудегi казак билершщ тэжiрибесi, сот шешiмдерiнiн орындалу дэстYрлерi туралы академик С. Зима-нов былай деп атап керсетедк «Народная память сохранила много изречений и правил о судах биев. Например, «Благоденствие народу несет не богач, а бий», «У бия справедливого нет родственника и близких. Если он решил дело в пользу родственника, то он теряет святость судейского сана», «У хана может быть разум со-

рока мужчин, но у бия высокая мораль сорока людей». Один из принципов суда: «Нет бога кроме правды»и т.д. Вот какой у нас богатый опыт политических традиций, опираясь на который, можно было бы успешно проводить реформу правоохранительной системы» [3, с. 10].

Казад эдет-г^рып дудыиы жYЙесi дауларды шешудеп езшщ галамат элеуетшен XIX гасырдыц ортасында айрыла бастады. Ол эуелi мемле-кет пен догамдагы сан салалы кYрделi дарым-датынастардыц барлыгын жуыд реттейтiн институт болса, Ресей отаршылдыд саясаты оныц мYмкiндiгiн барынша шектеп, усад шаруашылыд дауым децгетндеп дауларды билер сотыныц дузiретше далдырды. Дегенмен де осы децгейдщ езiндеэдет-FурыпдудыFыжYЙесшщдундылыдтары оны зерттеген, зерделеген Fалымдардыц тарапы-нан тамаша баFаларFа ие болды. Осы мэселелердi ескере отырып бiз дазад эдет^урып дудыиы жYЙесi, дэстYрлi доFамдыд-дудыдтыд саладаFы дауларды реттеуде наFыз ез децгешнде, тiптi Fаламат дубылыс болды деп есептеймiз. Бул мадаланы дай-ындау барысында бiз барлыд Fылыми элеуетiмiздi пайдаланып, ез мYмкiндiгiмiз келгенше дэстYрлi дазад дудыFындаFы бурын аса зерттеле доймаган ец езектi салалардыц бiрi «дау жYЙесiн» жэне олардыц реттелу^ жэне дауларды шешудегi кейбiр сот шешiмдерiнiц орындалу тетiктерiне датысты мэселелердi жан-жадты, жYЙелi тYрде ашып керсетпк.

Mэселенi толыдданды терец зерттеу ушш дазад дудыFыныц ерекшелiгiн, оныц кейбiр дундылыдтарын ауызша тарих деректерiне мудият талдау жасау ардылы дарастыру керек. бйткеш дYниежYзiлiк еркениет жетiстiктерiне тецесе ала-тын доFамдыд датынастардыц дудыдтыд реттелуi Fылыми турFыдан да мэн беруге туратын ерекше дубылыс деп айтуымызFа болады.

Казад эдет-Fурып дуды^ы жYЙесiнде халыдтыц санасына мыдтап енген дэстYрлi менталитеттiц мазмунын дураFан бiрдатар даFидалар мен нормалардыц бiрi - барымта. ДэстYрлi дазад дудыFында барымта - дылмысда дарсы долданылатын ужымдыд шара. Сонымен датар ол дазад эдет^урып дудыFы жYЙесiнiц дурамдас белт. Барымта дазад билер соты шешiмiн орындаудыц кейбiр дырларын керсетедi.

Кешпелi доFамдаFы ру аралыд дауларды реттепш дызметiн атдаратын негiзгi дэстYрлi тетштердщ бiрi осы барымта. Егер дылмыс жасаFан жад би Yкiмiне кенбесе немесе кешiктiрсе, даугер жад ез тарапынан барымта уйымдастырады. Барымта - ец алдымен билер сотыныц шешiмiн орындату мадсатында мал-ды айдап алу, оныц негiзгi талабы билер соты

шешiмiмен белгiленген келемнен (бидщ алдын-да кесiлген) шыдпай, шешiмде айтылFан мал са-нын тана алу. Осы турFыдан барымтаны билер соты шешiмiн орындату мадсатындаFы реттепш деп есептеуге болады. Казад эдет-Fурып дудыFы жYЙесiн зерттеушi А.К. Гейнс те «барымта» институтыныц дэстYрлi доFамдыд-дудыдтыд саладаFы дауларды шешудегi мацызы ете зор реттепш болFанын жазады: «Вначале такие ба-рамты совершались с воли родоначальников под управлением почетных людей и производились только в случае значительных претензий, как, например, за воровство ста и более лошадей и т.п.; впоследствии же один баран, обидное слово и т.п., — все служило поводом к производству хищничества» [4, с. 197].

Казадтыц эдет-Fурып заидары бойынша егер дылмыскер би Yкiмiн орындамаса, туыстары дорFап, ез тарапынан айыбын тартпаса, ауыл бо-лып даудыц шешiлуiнен бас тартса зэбiр шегушi жад барымтаFа барады. Зэбiр шегушi жад ец ал-дымен адсадал, билердщ алдынан етiп, барымта жасайтындыFын ескертiп, ал барымта жасап оралFаннан кейiн данша мал экелгенш баяндай-ды. Олардыц барымталап экелшген малы билер соты шешiмiмен бершген айыпда немесе дунFа сэйкес келуi керек.

Зерттеушi А.К. Гейнс ецбегшде барымта институтын дазадтыц эскери енерiмен, соFыс жаFдайымен байланыстырып, OFан датысты адам елтiруге жол берiлмейтiндiгi, ал ондай жаFдай болFанда бейбiт турде дун телеу ардылы шешу-ге талпынатын жазады: «При барантах вообще избегалось у киргиз смертоубийство; но если убийства случались, то месть за из рода в род считалась необходимою. Некоторые из правителей народных с давнего времени старались это искоренить и ныне подобные дела оканчиваются миролюбиво, по взаимному договору тяжущих уплатою цены крови или пени, что называется «кун». Военное ремесло издавна признавалось киргизами самым благородным занятием; почти каждый сколько-нибудь достаточный киргиз непременно имел оружие и в прежнее время, по первому призыву родоначальника, каждый из них являлся в ополчение. Испытанная храбрость и предприимчивость давали право быть предводителем, которых избирал общий голос народа. На случай войны каждый киргизский род имел особенного цвета знамя или кусок бумажной цветной материи, навязываемый на длинную пику; в отделениях или аймаках и тюбях были также свои значки, соответствовавшее цветам родового знамени. Во время битвы эти значки служили для управления сражающимися; толпы

всегда следовали около своих знамен и значков -где они виднелись, там более теснились воины, производя жестокую сечу: как скоро воинство теряло значки из вида, то развивалось в беспорядке, считая себя побежденными» [4, с. 203].

Барымта ашыд тYрде жасалады. БарымтаFа датысдан адам жорыдта елетiн болса зэбiр шеккен жад дун телеудi талап етуге хадылы. БарымтаFа тYCкен малды билер айтып дайтара алмайды. Бул билер сотыныц шешiмiн орындатуFа датысты тетiк екендшн тYсiнбеген орыс шенеунiктерiнiц оны дылмыс, кYнделiктi iстелетiн эрекет ретiнде сипаттап баяндаулары мураFат дужаттарындаFы мынадай мэлiметтерде кездеседi: «кражу и угон скота можно назвать весьма обыкновенными проступками между киргизами» [5, 128-п.]

Барымтаныц тYрлерi - урлыд жасалып, уры малды сiцiрiп алса, бiреудiц юсю елiп елтiрушi жад тез арада алты жадсысын алып алдары-на жынылмаса, бiреудiц дорыд жерiне езгенщ малы жайылып, iстен шыFарса. Сонымен датар неке мен отбасы мэселелершен ербитiн, далыц малын телемей дыз алып дашу, бiреудiц зацды некесш бузу, ортаFа тYCкен олжадан сыбаFа бер-меу, донаFасы дэстYрiн бузу т.б.

Даугер ездерiнiц барымтаFа шыFатынын алдын-ала хабарлайды. Барымта кейде кiнэлi тараптыц адсадалыныц малына да жасалуы мYмкiн, барымтаныц ерекше дырларын керсету Yшiн мына деректiц мазмунын кецiрек талдап, ашып керсетемiз: «Также под словом баранта не следует понимать набег, с целью грабежа без особого к тому повода. Для того, чтобы набег мог быть назван ба-рантою (барымта), требуются, чтобы: 1) отправились в путь днем, а не ночью; 2) открыто объявили этот набег барантой; 3) он имел целую получение удовлетворение за какой-нибудь ущерб, воровство, убийства, отнятие невесты или жены, обиду и т.д. Баранта производится еще в том случае, когда ответчик не позволяет взыскать с него присуждения бием. По Бию Кунакбаю, за одну только обиду, за изнасилование без увода невесты и т.п., не происходит баранты, когда не было убытков (чыгын) по поводу этой обиды и т.д. Баранта направляется не только на скот самого противника, но и на скот любого из его родича, хотя бы его аксакала. В первом случае на отнятие барантою имущество смотрят, как на удовлетворение, во втором случае - на залог того, что в случае судебного разбирательства, украденное будет получено обратно, или вообще будет дано удовлетворение. Барантующий отбирает то имущество, на которое он имеет претензию, с небольшою накидкою за труды и убытки по набегу. Но за посторонние повреждения, нанесенные во время этого набега и за непомерный захват иму-

щества, он отвечает. Баранта существовала только между разными уездами. Жалобы по ней подавались на имя военного губернатора, который назначал чрезвычайный съезд между уездами. Во время киргизских ханов баранта мало чем отличалась от войны. И теперь еще баранта называется войною (чу булды). Нападения не обходились без жесто-костей: заковывали людей в путы, привязывали к деревьям, не заботясь об участии привязанного и пр. У кара-киргизов связывали и бросали в воду» [6, с. 289].

Барымтаныц сот шешiмдерiнiц орындалуына Fана датысты емес, XIX Fасырдыц соцында, оныц жеке меншш иелершщ арасындаFы датынастарды реттеушi ретшдеп дызметш болFанын байдауFа болады. Бул кезецнен бастап барымта рулар арасындаFы келiспеушiлiктердi шешу тетшне ай-налып, дудыдтыд институт ретшде дызмет етуiн дазад мемлекет жэне дудыд тарихын зерттеушi С.Л. Фукс былай деп атап етедк «превращение барымты, отгона скота, из средства межродовой борьбы в правовой институт, имеющий своей целью восстановление нарушенного права, первоначально выражается только в появлении новых оснований и цели барымты, наличие которых обеспечивает отгоняющим скот признание их действий правоверными и некоторую поддержку государственной власти, которая, впрочем, не располагает достаточным и бесперебойно действующим механизмом государственного принуждения и именно потому предоставляет дело восстановления нарушенного права в основном самопомощи заинтересованных в каждом отдельном случае лиц» [7, с. 429].

Барымтаныц жасалуына непз болатын шарт-тар, ол жауапкердщ соттыц iстi дарауынан бас тартуы, iстiц шешiлуiнiц узадда созылуы, соттыц iстi дараудан бас тартуы, соттыц элаздт. Ятни барымта бузылFан дудыдты далпына келтiрудiц тетiгi ретшде де дызмет жасады.

Бул мэселеге датысты саралаетан деректерде барымтаныц келiспеушiлiктердi сотта дараумен немесе бейбiт т^де толыдданды шешу мYмкiн болмаFан жаFдайда долданылатыны айтылады. Жэбiрленушi ец алдымен мYлкiн урлаFан адам-мен бейбгг жаFдайда мYлкiн дайтарып беру ту-ралы келiссез жYргiзедi. Егер келюсез ешдандай нэтиже бермесе, онда жэбiрленушi долында билiгi бар адамдарFа (би, адсадал, султан) арыздана-ды. ¥рына дарсы долданылатын барымта туралы А. Добромыслов былай деп атап жазады: «потерпевший сперва ведет переговоры с похитителем его имущества о возврате похищенного миром. Если переговоры не дают результатов, он жалуется всем власть имущим, всем, кого считал в каком-

либо отношении начальством, - бию, аксакалам своего рода, султану т.д. Не получив помощи, он едет к сородичам похитителя с просьбой указать средство возмещения. В некоторых случаях бий посылал его с детьми к старейшим рода ответчика требовать удовлетворения. И лишь когда все эти мирные попытки кончались крахом, потерпевший вправе был барымтовать» [8, с. 23].

Барымтаныц эдет-гурып кукыгы шецберiндеri сипатын оныц ауыл адамдарына алдын-ала хабарланатындыгы жэне барымта жасалып болганнан кешн ауыл аксакалына, оныц мэн-жайы баяндалатындыгы айкын керсетедi. Мундай талаптардыц орындалуы барымтаныц билiк екiлдерi тарапынан келiсiлгенiн бiлдiрiп, барымтаны сылтауратып малды тартып алу жэне тонаудыц болуына жол бермедi. Барымтадан келе жатып кездескен адамдардыц барлыгына оныц мэлiмделiп айтылуы, барымташыны урлык жа-сайтын адамнан айырмашылыгын айкындап керсетедi. Сонымен катар барымтадан келген соц, тартып алынган малдыц саны билер соты шешiмiндегi айтылган мал санымен тец екендiгi ауыл аксакалына баяндалуы мвдетп тYрде бол-ды. Ягни жэбiрленушi даудыц шешiмiне сэйкес езiне байланысты берiлуi кажет малдыц санын гана алуы тиiс едi. Мунан бiз барымтаныц билер соты шешiмiн толыгымен орындатудыц реттеушi тетiгi екендiгiн керемiз. Дауларды шешудегi барымтаныц колданылуына катысты мэлiметтердi ез енбегiнде О. Броневский былай деп керсетедк «кто сделает баранту в отмщение за таковую же, и отгонит более нежели сколько у него было угна-то, то излишнее возвращает претендателям, и тем дело оканчивается» [9, с. 275].

Барымтаныц ез шыгындарыныц орнын тартып алынган малмен санымен толтырумен катар, жауапкердi соттыц iстi карауына катыстыру Yшiн оныц алдына экелудiн бiр эдiсi екецщгш де байкауга болады. Мундай жагдайда жауапкердiн езiнiн емес, оныц руластарыныц ец беделдi адамдарыныц малынан керсетшген шыгынныц терттен бiр белiгi алынады. Малды мундай негiзде айдап кетудщ максаты, малы тартып алынган рудыц беделдi адамдары аркылы кiнэлiнi билер соты алдына кYштеп алдырту ед^ Бул максаттагы тартып алынган мал, ауыл билтнщ жауапкердi сот урдюше катыстыруга мэжбYрлейтiн, соттан тыс кешлщк болып табылады.

Ал iс сотта каралып болганнан соц, бул кетлдш билер соты шешiмiмен кайтарылып бершдь Билер соты iстi карап б^кенге дейiн кепiлдiкке алынган мал толыгымен сакталу кажет болды. Эзара бтмге келгеннен кейiн кепiлге алынган малдыц толык кайтарылып

берiлiп, екi тараптыц татуласатындыгы туралы Н. Маковецкий былай деп атап етедк «Скот отгоняется у одного из аксакалов из того рода, которому принадлежит ответчик, для того, чтобы заставить аксакала вмешаться в дело и доставить обиженному удовлетворения. Когда удовлетворение доставлено, то угнанный скот возвращается и стороны мирятся» [10, с. 73].

Барымтага арнайы ^цщзп мезгшде шыгу да оныц зацды тургыда жасалатын эрекет екендiгiн керсетедi. Белгш кезецдерде барымтаныц ныса-ны езгерш отырды. Eндi талапкер езiнiн бузылган кукыгын кYш колданып емес, эр тYрлi амал-тэсiлдердi пайдаланып калпына келтiруге тыры-сты. Сондыктан да барымтага ^цщзп мезгiлден герi тYнде шыгуга дайындык жYре бастады. TYнгi мезгiлде барымтага шыгуда карулы кактыгыс, жазатайым курбандыктыц болмау мYмкiндiгi кебiрек болады. Барымтаныц процессуалдык институт ретандеп эволюциясы, барымта мен урлаудыц, тонаудыц ара жшнщ ашылмай баяндалуы кептеген деректерде кездеседь

Жэбiрленушiнiн барымта жасаудагы сэттi эрекетi жауапкердiн дауды бейбiт жолмен шешуiне мэжбYрледi. Кей жагдайларда барымта жасаудыц ауыр салдарлары болганымен, ол езара келiспейтiн жаугершшк эрекеттерiне уласкан жок. Сондыктан да барымтага катысушылар ездерi мен оларга ерiп баратын серiктерiнiн емiрi мен жазатайым курбандыкка ушырауы туралы ойланган жок. Казак когамыныц тургындарыныц кукыктык санасында барымта дау-таласты шешудщ зацды тетiгi ретiнде кабылдангандыктан, сэтп жасалган барымтадан кейiн жеке еш алу емес, бтмге келу мен карсы жактыц барымтага шыгу эрекеттерi кездестi. Барымта жасаудыц объекта жеке адамныц меншiгi болды. Бiр жагдайда ол кiнэлi адамныц малы болса, екшшщен оныц ауылыныц ец беделдi адамдарыныц малы болды. Барымта жасаудагы нуксанныц орнын толтыруга умтылдыратын ерекшелiктерге катысты мэлiметтердi Н. Гроде-ков енбегiнен кере аламыз: «скот обидчика является средством компенсации ущерба, а скот сородичей - залогом получения удовлетворения. Вообще, скот является специфическим объектом захвата при барымте» [6, с. 170].

Кейбiр ецбектерде кездесетш адамдарды кYштеп устаудыц процессуалды барымта ин-ститутымен ешкандай байланысы жок. Кейбiр жагдайларда султандар мен старшиналар ездерiнiн карсыластарына кYш керсету максатында орыс экiмшiлiгiнiн екiлдерiне епшш жазып отырды. Адамдарды кешлщкке алу, «аманат» угымдарыныц барымтага ешкандай катысы жок.

Барымта институтыныц бiз талдаFан, саралатан сипаттамалары оны кэдiмгi урлыд жэне тонаудан белек екецщгш аныдтап, ара жтн ашып керсеттi. Казад эдет-Fурып дудыдтыд жYЙесiне датысты де-ректерде барымтаныц наFыз мэн-маFынасы ашып керсетiлiп, оныц сол кездегi урлыд-дарлыдда, тонауFа дарама-дарсы дойылып сипатталды.

Бiрад орыс билш екiлдерi бул дэстYрлi доFамдыд-дудыдтыд саладаFы билер сотыныц шешiлулерiнiц орындалуына байланысты реттеушi тетiктi ез мадсаттарына ыцFайлап, пайдалануы барымтаныц тYпкi мэн-маFынасын жоFалта бастады. Сот билiгiнiц барымта-ны бiртiндеп ыFыстыруы, OFан дау таластыц алFашды кезецiнде Fана рудсат етшш, сот талдылауы кезiнде тыйым салынып, барымтаныц ез бетiмен жасалуына экелдь Барымтаны сот шешiмiн орындату эреке^мен айырбастау Yшiн, жауапкердi кYштеп сотда экелш, сот шешiмiн орындататын мемлекетпк билiктiц арнайы аппараты болуы керек едi.

Казад мемлекеттiлiгiнде орталыд билiктiц элсiздiгi, арызданушы мен жауапкердщ хан орда-сынан алыс болуы барымтаныц басдаша сипатта болуына экелдi. ДэстYрлi доFамдыд-дудыдтыд саладаFы жацадан езгертiлiп енлзше бастаFан сот жYЙесiнiц элсiздiгiн толыдтыру Yшiн барымтаны-езара кемек тетiгi ретвде долдануды жалFастырды. Кей жаFдайларда барымта даудыц билер сотында даралуына мYмкiндiктi тудыру

Yшiн мэжбYрлеушi эдiстердiц бiрi болды.

Казадэдет-FурыпдудыдтыджYЙесiбарымтаныц долданылуыныц мадсаттарын шектеп отыр-ды. Барымта жауапкердi даудыц билер сотында даралуына мэжбYрлеумен датар, дауды шешуге датысты шыFарылFан соттыц шешiмiн орындатуFа мэжбYрлейтiн реттеушi тетш. Сонымен датар арызданFан жадтыц епшшш данаFаттандыру Yшiн долданылды. Жетi жарFЫFа байланысты барымтаFа тек негiзделген талаптарFа сэйкес дана рудсат етiлдi. Барымта жасау ел^ршген адамныц дун даулаушы мYрагерi, урланFан затда байланысты шыFынды орнына келтiрудi талап етушiге Fана рудсат берiлдi. Барымтаныц кэдiмгi тонаудан айырмашылыFы,оныц барымта жасауFа негiз беретш белгiлi тэртiп пен нысандарды садталуынан кере аламыз.

Казад дудыFындаFы сот шешiмдерiнiц орындалуы, оны орындатудаFы тетштердщ далыптасып дамуына шолу жасап, заман талабы-на орай жетiлдiре отырып талдау дазiргi танда зац FылымындаFы езекп мэселердiц бiрiне айналды. Казад дудыны мен бидiц билiгi, би шешiмдерiн мYлтiксiз орындау, орындаудан бас тарданы Yшiн жауапкершiлiктi кYшейтуге датысты мэселелердi тарихи-дудыдтыд сабадтастыд турFысынан зерт-теу оларды кешпелi тYркi еркениетiнiц дудыдтыд мураларыныц бiрi ретiнде сипаттайды, сонымен датар олардыц дудыдтыд мэдениет аясындаFы орны мен ерекшелiктерiн ашып керсетедь

ПайдаланылFан эдебиеттер тiзiмi

1. Казадстан Республикасыныц 2010 жылдан 2020 жылFа дейiнгi кезецге арналFан Кудыдтыд саясат тужырымдамасы. - Астана, 2009. - 73 б.

2. Назарбаев Н.Э. «Элеуметпк-экономикалыд жацFырту - Казадстан дамуыныц басты баFыты» Казадстан халдына Жолдауы // Егемен Казадстан. - 28 дацтар. - 2012 ж. -№ 41-42(27114) - 8 б.

3. Зиманов С. Задачи стратегического уровня // Совершенствование законодательства в свете Концепции правовой политики Республики Казахстан на период с 2010 до 2020 года: Материалы международной научно-практической конференции 19 ноября 2010 г. 11-том. - Астана: ГУ «Институт законодательства Республики Казахстан», 2010. - 398 с.

4. Гейнс А.К. Собрание литературных трудов. - СПБ., 1897. - Т. 1, 2. - 310 с.

5. КР ОММ, 4 дор, 1 избе, 2380 ю.

6. Гродеков Н.И. Киргизы и кара-киргизы Сыр-Даринской области / Юридический быт. - Ташкент, 1889. - Т. 1. - 320 с.

7. Фукс С.Л. Очерки истории государства и права казахов в ХУШ и первой половине XIX в. -Астана-СПб., 2008. - 816 с.

8. Добромыслов А.И. Суд киргизов Тургайской области в XVШ и XIX вв. Казань, 1904. - 279 с.

9. Броневский О киргиз-кайсаках Средней Орды // Отечественные записки. 1830. Ч. 41-43. - 312с.

10. Маковецкий Н.Е. Материалы для изучения юридических обычаев киргизов. Вып. I. Материальное право. - Омск, 1886. - 297 с.

Мацалада кздгмгг цазац цуцыгындагы сот шешгмдергн орындаудыц memiKmepi царастырылады.

Туйт свздер: кэдiмгi цазац цщыгы, дау, сот шeшiмi, барымта,норма, цагидат.

В статье рассматриваются механизмы исполнения судебных решений в казахском обычном праве.

Ключевые слова: обычное право казахов, спор, судебное решение, барымта, норма, принцип.

This article discusses mechanisms of the enforcement ofjudgments in Kazakh customary law.

Keywords: Kazakh customary law, dispute, judicial decision, barymta, norm, principle.

Ж.И. Ибрагимов,

КР Зац шыгару Институты халыкаралык зацнама жэне салыстырмалы кукыктану бeлiмшщ жетекшi гылыми кызметкер^ тарих гылымдарыныц кандидаты, доцент

Кэдiмгi казак KyKbiFbiHiaFbi сот шеш1мдер1н орындаудыц TeTiKTepi

Ибрагимов Ж.И.,

ведущий научный сотрудник отдела международного законодательства и сравнительного правоведения ИЗ РК, к.и.н., доцент

Механизмы исполнения судебных решений в казахском обычном праве

Zhamaladen I. Ibragimov,

Senior Research Fellow of the Department of International legislation and Comparative Law, Candidate of Historical Sciences, docent

Mechanisms for the enforcement of judgmentsin Kazakh customary law

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.