CC BY
93Царажанов Малик Дулатулы,
Казащ инновациялыщ гуманитарлыщ-зац университетШц Бтктткт! жетыд1ру жэне мамандарды щайта даярлау институтыныц директоры, цылмыстъщ-цщъщтъщ пэндер кафедрасыныц доцент1, «К^цъщтану» мамандыгы бойынша философия докторы (PhD) (Казащстан Республикасы, Семей щаласы)
<г>
йкк
фанатов Алмас ^анат^лы,
КР Зацнама институты Кылмыстыщ, щылмыстыщ гс ЖYргiзу, щылмыстыщ атщару зацнамасы жэне сот сараптамасы бвлiмiнiц бастыгы, зац гылымдарыныц кандидаты, доцент
АБАЙ Ц¥НАНБАЙ¥ЛЫНЫЦ «ЦАРАМОЛА ЕРЕЖЕС1НДЕГ1» ЦЫЛМЫСТЫЦ ЖЭНЕ ЦЫЛМЫСТЫЦ 1С ЖУРГ1ЗУ ЗАЦНАМАСЫНЫЦ НЕГ1ЗДЕР1 - ЦАЗ1РГ1 ЖАЦА ЦЫЛМЫСТЫЦ ЖЭНЕ ЦЫЛМЫСТЫЦ 1С ЖУРГ1ЗУ ЗАЦНАМАСЫН ЖЕТ1ЛД1РУ ШАРТЫ
1885 жылы мамыр айында Семейден 70 шакырым жердегi Шар езеншщ бойындагы Карамола деген жерде Семейдщ генерал-губернаторы Цеклинскийдщ баскаруымен Семей губерниясына карайтын бес уездщ 100-ден астам би-болыстары бас коскан тетенше съезi еттi. Кейiн ол Карамола съезi атанды. Каза^ даласындагы даулы iстердi бiтiру туралы шыгарган Ресей зацыныц казактыц эдет-г^рыптарына кайшы келетiнiн ескерген генерал-губернатор Цеклинский осы съезде тебе би болып сайланган Абайга «Семей казактары Yшiн кылмысты iстерге карсы зац ережесш» эзiрлеудi тапсырады. Абай бастаган комиссия Yш кYн, Yш тYнде патша еюметшщ халыкты канауга, зорлык-зомбылыкка непзделген зацына ^ксамайтын «Карамола» ережесiн жасап шыгарады. Б^л ереже казак даласында ертеден колданыста болган «Касым ханныц каска жолы», «Еим ханныц есю жолы», Тэуке ханныц «Жет жаргысы» негiзiнде, казак iшiндегi мэселелердi реттеуге арналып шыгарылды. «Карамола» ережесiн казак тарихи ескерткiштерiнiц iшiндегi ец кене кылмыстык жэне кылмыстык-процестiк
кодексi деп тануга болады. Абай билер сотыныц артыкшылыгын керiп осы ереженi кабылдауга бел буып оныц т^пн^скасын араб тшнде берген болатын [1, 54 б.].
Абай жазган «Карамола Ережесшщ» оннан астам бабы кылмыстык к¥кьщ пен жазага арналды. Оныц шшде ^рыс-тебелес, ^рлык, ^рлыкты кайта жасау, адам денесше закым келтiру, зардап шегушшерге кемек керсету жэне тагы баскалар карастырылды. Атап айтканда ^рыс-тебелес шыгаргандар ат-шапаннан бастап Yш тогызга дейiн жэбiрленушiнiц пайдасына айып теледь Тебелестi ^йымдастырушыныц айыбы баскаларга караганда кебiрек болды.
Суга кетiп бара жаткандарга, ерт уакытында, боранда немесе сол тэрiздi апатка ^шырагандарга кемек бермегендер бас тогызбен айыпталды. Арык б^згандар, кепiр, к¥дык немесе бiреудiц ез ецбегiмен жасаган заттарын б^згандар келтiрiлген шыгынды етеумен бiрге ат-шапан айыпка да тартылды, немесе акша бойынша 15 тецге теледi (ол кезде б^л акшага 15-30 кой келд^. ¥рлык жасаган адамдармен катар, ^рлык жасауга кемектескендер де жазаланды. ¥рлык
№ 3 (39) 2015 ж. Цазакртан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы
жасаушылар оньщ кeлемi мен оньщ жасалу сипатына карай жазаланды.
«Барымташыга Ьэм ^рыга, елсе к¥н жок», ягни эдейi, касакана, ^йымдастырылган тYрде жасалган кылмыс тYрiне ешкандай iзгiлендiру карастырылмаган. Ережеге сэйкес кылмыс жасаган адам немесе оныц туыс - тугандары кылмыскердi актап алуда, сондай - ак кандай да бiр к¥н eндiрiп алуда ешкандай мYмкiншiлiктерi болмады.
Каза^ когамында ерескел кылмыс болып саналатын зорлауга катысты кылмысты тергеуде де езшдш ерекшелiктерi болды. М^ндай кылмысты iстердi карауда зардап шегушшщ тарапынан арыз болуы мiндеттi жэне зорланган кыздыц жас ерекшелiгiне байланысты, кылмыскерге эртYрлi жаза тагайындалатын болган. Сондай - ак когамга жат кылык керсеткен, ойнас кылган эйел мен еркекп дYре согу аркылы жазалаган. Мысалы: «Балигатка толмаган кызды зорласа, айыпка лайыкты калыц малыныц Yш белшнщ бiр бeлiгiн береди Балигатка толган кызды зорласа, ат - шапаннан тYЙе бастаткан тогызга дейiн айып бередi. КYЙеудегi эйелдi зорласа бiр тогыздан Yш тогызга дешн. Ойнас кылган еркек, эйелге екеуше де дYре согылсын, айып жок» [1, 55 б.].
Карамола Ережесiнде кылмыстык дауларды шешуге арналган 24 бап бар екен. Алайда, сол замангы кылмыстык iстер бойынша тараптар даугер мен жауапкер болган екен. 1стердщ барлыгы осы тараптар ^сынылган дэлелдемелер негiзiнде каралган екен. Кене казак заманынан келе жаткан дэстYрлi ережелердщ колдануынан тыс шыкпай, алгашкы рет сот билiгiн тецдш бастауларда жYзеге асыра бастаган. Сословиелш тендiк пайда бола бастады. Карамола ережесiн талдай отырып, онда жасалган кылмыстар бойынша жаза колдану барысында ескерту нормаларыныц жок екендiгiн байкауга болады. Мэселен, казак арасында терец калыптаскан ^рлык Yшiн ^рлаган малын кайтарган, сондай-ак косымша пркеу ретiнде мал к¥нына тец косымша косак берген. ЖYЙрiк аттыкi орта атпен бiрдей теленген. Мал иесше ^рыныц аты косак ретiнде бершген. Мал телегеннен баска бiр айга абактыга жэне алпыс шабык дYрей соккан. Жыл^ы к¥Йрыгын кескендер бiр ат-шапаннан бiр тYЙеге дешн айыпталган. ¥рлыкка кемектескендер бiрдей жаза тарткан [2, 255 б.].
Тецшздш тек демографиялык (жыныстык) сипатта гана болган. Мэселен, ойланып жYрiп ел^рген ердщ к¥ны жYЗ тYЙе болатын. Эйелдщ к^ны - ер к¥ныныц жартысы болган. Жэне ер
эйелш, эйел ерiн eлтiрсе, онда оган к¥н жок болган. Сол сиякты барымташыны eлтiрсе, оган да к¥н болмаган.
Карамола ережесi куэлiк беру мвдетшен босату кагидасын да кездейдь Куэлiк беруден босатылады: молда, ел билеушшер^ билер, кажылар, 18 жаска жетпегендер, алпыс Yштен аскандар. Терелер де куэ ретiнде бола алмайтын. 1ске мYДделi адам куэ бола алмайды.
Жариялылык кагидасын билермен болатын ютердщ барлыгында кене заманынан керуге болады. Барлык шешiм калын жрттыц катысуымен eткiзiлген.
Iстi карау Yшiн дауласкан тараптар билердi ез калаулары бойынша тандап алуы колданылган. Билердi тек уездный бекiткен екен. Тараптар Yш бидi тацдауга к¥кылы болган. Оныц шшен бiр сыйлысы терагалык етушi болган. Сонымен бiрге ею би дауысы тец болса, терагалык етушi кай жакты колдаса, сол жактыц шешiмiн кабылданган екен. Сонымен бiрге, дауласу орын алса, онда бидщ орнына баска би юрген. Оныц казiрri ^ксастыгы - кылмыстык iстердiц алкабилердщ катысуымен, оларды iрiктеу тэртiбiне ^ксас. Кылмыстык процесте бiр судья - терагалык етушi болып келедi жэне запастагы судья мен карсылык беру с^рактары каралады.
Жауапкердщ (сотталушы) келмеуi салдары мен шешiм шыгару мен оныц салдары каралган екен. Жауапкер себептi жагдайлармен келмесе, онда даулы iс каралмаган. Егер келмеуi себепсiз болган жагдайда, оган сырттай шешiм шыгарылган. Оны кайта карау мерзiмi екi апта деп кезделген. Сонымен бiрге, кылмыстык эрекеттен зиянды етеу де каралган болатын.
Даугердщ (жэбiрленушi) келмеу салдары каралган. Даугер материалдык жагынан жауапкердiц талабы бойынша оныц шыгынын етеуге тшс болган.
Ереженiц 5-бабында карсылык беру тэртiбi терец каралган. Бидiц жакын-туыстары, жиенi, немере баласы, туган к¥дасы, д^шпаны болса, немесе осы ют алдында караса онда iстен шыгуга тиiс болган. Дауды даугер болыска айтуга тиiс болатын. Жауапкердi болыс шакырып келiсудi с^райды. Егер оган разы болмаса, онда ею би шыгарылып iстi тыцдап билiк шыгарган. Егер билер шешiм шыгара алмаса, онда билердщ саны уездный к¥кыгында болатын. Куэнiц iстен шыгып калу жагдайы берiлген. Куэ халыкка карсы д^шпандык жасаса немесе кеп уакыт eзiн кYттiрткен болса iстен шыгуга тшс болатын.
«Карамола Ережесшщ» 9-шы бабы бойынша билердiц жэне съездщ шешiмдерi кYЭгерлердiц
жауабына непзделд1 Куэлардан жауап алу, оларды жауаптылык жвнiнде ескерту, куэ болу y™h койылатын талаптар, куэлардыц объективтшш мен бейтараптыгы с^рактары ашылган. Егер де шакырылган куэгерлердi би сешм арт^га болмайды деп тапса, онда дауды куэгерлераз-ак антка беру аркылы шешу карастырылды. Ережеде казактыц эдет-г^рып к¥кыцда мацызды орынды алатын ант беру мен ант кабылдау тэртiбi жэне оныц мэн-магынасы ^кыптылыкпен кврсетшген. Ант кабылдауды болыстык молда жYргiздi жэне ант кабылдау бYкiл хальщтыц алдында кабылданды. Этiрiк ант берушшер квпшiлiкке маскара болуымен катар, жазага ^шырап, тYЙе бастаган бiр тогыз айып твледi.
Эрбiр куэнiц айтканы шыншыл болганга молда жауапты болган. Молданыц жасыргандыгы, б^рмалагандыгы халыкпен аныкталган. Жалган айтканы Yшiн кюге айып салынган.
Ереженiц 18-бабында зиянды втеу жагдайы карастырылып, онда жауапкер вз елш бере ме, элде рулас елiн бере ме? - деген мэселе каралган. Б^л жагдай жауапкермен шешiлген екен. Осыган ^ксас ереже жэне бiздiц кылмыстык процеспк гылым Yшiн жацашыл болып табылатын КПК-тiц 173-бабында «Жэбiрленушiге зиянды втеу коры» квзделген, ягни кылмыстык кудалау органыныц каулысымен жэбiрленушiлер болып танылган т^лгалардыц жэбiрленушiлерге зиянды втеу коры туралы зацнамалык актiде квзделген жагдайларда, тэртiппен, мвлшерлерде жэне мерзiмдерде осы кордан мемлекеттiк акшалай втемакыны кейiнге калдырмай толык не шшара алуга к¥кыгы бар» [3, 97 б.].
Билш ету барысында билер ерте заманга караганда кандай мал жэне мYлiкпен втелуге жататындыгын квздейтш билiктi жазбаша жазуга тиiс болган едь Сонымен бiрге, билiк ету барысында бидщ куэландыруы бойынша ^мэннщ к¥нын ^зартуды кейiнге калдыруы каралган. Бiздiц КДК-тщ 475-бабында Yкiмнiц орындалуын кейiнге калдыру сипатталган. Адамды когамдык ж^мыстарга, тYзеу ж^мыс-тарына тартуга, оныц бас бостандыгын шектеуге немесе оны бас бостандыгынан айыруга соттау туралы Yкiмдi орындау мынадай непздердщ бiрi болган кезде: сотталган адамныц жазаны втеуге кедергi келтiретiн ауыр наукасы болса - ол сауыгып кеткенге дейiн; сотталган эйел жYктi болса немесе сотталган эйелдiц жас балалары болса жэне жас балаларды жалгыз взi тэрбиелейтiн еркектерге катысты; сотталган адам немесе оныц отбасы Yшiн жазаны дереу
втеу - врт немесе взгедей дYлей зшзала, отбасыныц ецбекке жарамды жалгыз мYшесiнiц ауыр наукасы немесе кайтыс болуы немесе баска да твтенше жагдайлардыц салдарынан ауыр салдарга экеп согуы мYмкiн болса, сот белгiлеген, бiрак алты айдан аспайтын мерзiмге, ал Казакстан Республикасы Кылмыстык кодекс> нiц 76-бабыныц екiншi бвлiгiнде кврсетiлген адамдарга катысты Yш айдан аспайтын мерзiмге кешнге калдырылуы мYмкiн [4, 35 б.].
Ереженщ 59-62 баптарда жазаларды орындау тэртiбi каралган. Егер жауапкер б^йырган малды бермесе, онда оны орындау Yшiн, карсылык бiлдiрген адамды байлап койып кYштеп орындаткан. Ол к^рп жацашыл кылмыстык-процестiк зацнамада КДК-тщ 51-тарауында соттыц Yкiмдерi мен каулыларын орындау нормаларына сай келедi.
Абайдыц шыгармалары мен билiк айту кезшдеп шешiмдерiнiц жэне «Карамола ережешндеп» к¥кыктык нормаларыныц казiргi кYнi де мацызды Yлкен. Эйткенi, тарихты бiлмей, оныц жетiстiктерi мен кемшiлiктерiнiц жэне вткен заманныц ^лы т^лгалары мен ойшылдарыныц саяси-к¥кыктык iлiмдерi мен квзкарастарын, ой-птрлерш бYгiнгi кYнмен жэне болашакпен байланыстырмай вркендi, дамыган ел болып калыптасу мYмкiн емес. Абай сиякты ^лы т^лгаларымыз бен ойшылдарымыздыц ^лагатты идеялары мен асыл свздерiн бYгiнгi мемлекетпк билiк жYргiзу, ел баскару, ел саясаты жэне к¥^ыктык реформа жYргiзуде тиiмдi пайдалану - вткен тарихтан сабак алудыц жэне Yйренудiц айкын Yлгiсi болып табылады.
Абайдыц «Карамола ережесшдеп» квптеген кылмыстык жэне кылмыстык ю жYргiзудiц нормалары к^рп кылмыстык жэне кылмыстык-процестiк зацнамаларда даму багыттары ретiнде колданылып отыр:
1. Карамола ережесвдеп санкциялар -айыпп^л, камакка алу, к^рп кылмыстык к¥кыкта жазалар ретiнде кылмыстык к¥кык б^зушыларга колданылады.
2. Ережеде сыбайлас катысушылар бiрге жауапты болатындыгы, кылмыстык зацнамада да бiрге жауап беретiндiгi квзделген.
3. Ережеде айыпщл твлеу жазасы камакка алу жазасына ауыстыру казiргi кылмыстык процестiк зацнамада бас бостандыгынан айыру жазасына ауыстырылган.
4. Алгашкы рет сот билшн тендiк бастауларда жYзеге асыру, куэлiк айгак беруден босатылу кагидалары колданыла бастады. Осы кагида казiргi кYнi кылмыстык-процестiк зацнамада
№ 3 (39) 2015 ж. Цазакртан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы
кещнен пайдаланылады.
5. Карамола ережесшен шыгарылган билiкпен келiспей кайта карау мерзiмi K83ipri кылмыстык процесте апелляциялык шагым, наразылык келтiру мерзiмi квлемiнде колданылады.
6. Карамола ережесiнде шыгындарды втеу тэртiбi казiргi кылмыстык-процесте кещнен колданылады.
7. Ережеде айыпщл твлеу жазасы камакка алу жазасына ауыстыру казiрri кылмыстык
процестiк зацнамада бас бостандыгынан айыру жазасына ауыстырылган.
8. Сол замангы келiсiмге келу институты (береке мен салауат) казiрri замангы медиация институтына ауыстырылды.
9. Карамола ережесiнде зиянды втеу Yшiн жауапкер вз елiн бере ме, элде рулас елiн бере ме даулы с^рагын шешу казiргi «Жэбiрленушiге зиянды втеу корыныц» негiздерi деп тYсiнуге толык болады.
ПайдаланылFан эдебиеттер тiзiмi
1. «Карамола ережесi» // Абай. 1993. №1. Б. 54-68.
2. Казактыц ата-зандары: к¥жаттар, деректер жэне зерттеулер - Древний мир права казахов: 10-томдык /Багдарлама жетекшiсi С.З. Зиманов. - Алматы: Жетi-жарFы, 2001. Т.1. - 440 бет.
3. Казакстан Республикасыныц Кылмыстык-процеспк кодексi. Казакстан Республикасыныц Кодексi 2014 жылFы 4 шшдедеп № 231-У КРЗ // Зац деректер базасы. 22.04.2015 ж.
4. Казакстан Республикасыныц Кылмыстык кодекса Казакстан Республикасыныц Кодекс 2014 жылFы 3 шiлдедегi № 226-У КРЗ // Зац деректер базасы. 22.04.2015 ж.
Бул мащалада Абай Кунанбайулыныц «Карамола Ережесте» щазгргг Казахстан Республикасыныц жаца щылмыстъщ жэне щылмыстъщ iс ЖYргiзу зацнамасын жеттд1рудщ алгышарты реттде салыстырмалы талдау бертген. Авторлар «Карамола ережеа» нормаларыныц Казащстан Республикасыныц жаца щылмыстъщ жэне щылмыстъщ-процестiк кодекстершде щолданылуын нащты дэлелдеген.
Ty^h свздер: щылмыстъщ зацнама, щылмыстъщ iс ЖYргiзу зацнамасы, зацнаманы жетiлдiру, тарихи-щущъщтъщ аспект, салыстырмалы талдау.
В данной статье дается сравнительный анализ «Положения Карамола» Абая Кунанбаева как условие совершенствования нового уголовного и уголовно-процессуального законодательства Республики Казахстан. Авторами даны точные доказательства применения норм «Положения Карамола» в новом уголовном и уголовно-процессуальном кодексах Республики Казахстан.
Ключевые слова: уголовное законодательство, уголовно-процессуальное законодательство, совершенствование законодательства, историко-правовой аспект, сравнительный анализ.
This article provides a comparative analysis of«Regulation Karamola» Abay as a conditionfor improving the new criminal and criminal-procedural legislation of the Republic of Kazakhstan. The authors give the exact application of evidence «Regulation Karamola» in the new Criminal and Criminal Procedure Codes of the Republic of Kazakhstan.
Keywords: criminal law, criminal procedure law, improvement of legislation, historical and legal aspect of the comparative analysis.
Малик Дулат^лы Царажанов,
Казак инновациялык гуманитарлык-зац университетшщ Бiлiктiлiктi жетiлдiру жэне мамандарды кайта даярлау институтыныц директоры, кылмыстык-к¥кыктык пэндер кафедрасыныц доцентi, «К^кьщтану» мамандыгы бойынша философия докторы (PhD) (Казакстан Республикасы, Семей каласы)
Алмас Цанат^лы Цанатов,
КР Зацнама институты Кылмыстык, кылмыстык ю жYргiзу, кылмыстык аткару зацнамасы жэне сот сараптамасы бвлiмiнiц бастыгы, з.г.к., доцент
Абай Ц^нанбай^лыныц «Царамола ережесiндегi» кылмыстык жэне кылмыстык ic ЖYргiзу зацнамасыныц негiздерi - казiргi жаца кылмыстык жэне кылмыстык ic ЖYргiзу зацнамасын жетiлдiру шарты
Каражанов Малик Дулатович,
доктор философии по специальности «Юриспруденция», доцент кафедры уголовно-правовых дисциплин, директор Института повышения квалификации и переподготовки кадров Казахского гуманитарно-юридического инновационного университета (г. Семей РК)
Канатов Алмас Канатович,
начальник отдела уголовного, уголовно-процессуального, уголовно-исполнительного законодательства и судебной экспертизы Института законодательства РК, к.ю.н., доцент
Основы уголовного и уголовно-процессуального законодательства в «Положении Карамола» Абая Кунанбаева - как условие совершенствования нового уголовного и уголовно-процессуального законодательства
Karazhanov Malik Dulatovich,
Doctor of Philosophy in the specialty «Jurisprudence», Associate Professor of Criminal Law, Director institu training and retraining of the Kazakh Humanitarian Juridical Innovative University of Semey Kazakhstan
Kanatov Almas Kanatovich,
The head of the criminal, criminal procedure, criminal law enforcement and forensic SI «Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan» MJ RK
Fundamentals of criminal and criminal procedural law in the «Regulations Karamola» Abay - as a condition for improving the new criminal and criminal procedural law
