CC BY
107Сансызбайк;ызы Салтанат,
М. Сапарбаев атындагы ОцтYстiк Цазацстан гуманитарлыц институты, зац гылымдарыныц кандидаты
АМЕРИКА Ц¥РАМА ШТАТТАРЫНЬЩ СОТ ЖУЙЕСШЩ ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
«Каза^станныц элемнщ ец дамыган 30 мемлекетшщ ^атарына юру жешндеп» т¥жырымдамасында: «Дамыган елдер тобына кiру Yшiн Казахстан дамуда серпшс жасауы тиiс. Бас^ару жэне сот-^¥^ыщ ^оргау жYЙесiн жацгыртуы ^ажет» деп ай^ындалган [1]. Сот жYЙесiн дамытып, сот билтнщ тэуелсiздiгiн ^амтамасыз ету багытында елiмiзде бiркатар iс-шаралар кешеш ащарылып отыр. Отандыщ зацгерлер, галымдар алдында осы багыттарга ^ол жетюзу Yшiн тыц т^жырымдамалар жэне гылыми дэйектемелер кешенiн дайындау мiндеттерi т^р. Осы орайда ХХ1 гасырдыц iрi державасы Америка Кдоама Штаттарыныц сот жуйесшщ к¥рылымын, ерекшелiктерiн
^арастырып, жан-жа^ты талдау жасау езектiлiгi жогары, емiршец, кец ау^ымды зерттеулердi ^ажет ететш багыттардыц бiрi болып табылады.
Америка Курама Штаттарыныц сот жYЙесi - б¥л мемлекеттiк бктктщ Yшiншi тармагы болып табылады. Сот билiгi Жогаргы Сот бас^аратын соттар жYЙесi ар^ылы жYргiзiледi. АКШ сот жYЙесiнiц непзп ^айнар кезi елдщ Конституциясы болып табылады. АКШ Конституциясына сэйкес, «Америка Кдоама Штаттарындагы сот билiгiн Жогаргы Сот жYргiзедi, ол Конгресспен ^рылады» [2, 21].
Жалпы Америка Кдоама Штаттарыныц Сот жYЙесiн темендегiдей турде ^арастыруга болады:
Тэуелшздш жарияланган кезецге дешн Америка Кдоама Шттаттарыныц террито-рияларында ;азiрri федералды; соттыц Yлгiсi ретвде ;арастыруга болатын ;андай да бiр сот органы болмаган. Эрбiр отарлы; территориядагы сот билiгi агылшын королi билшнщ ба;ылауында болып, ¥лыбритания К¥пия Кецес (Privy Council) отарлы; жерлердеп сот органдарыныц шешiмiне шагымдарды ;арастырган [3, 12].
1779 жылы барлы; штаттар «Конфедерация баптарын» ратификациялаганнан кешн, мYлiктi басып алу туралы ютер бойынша Апелляциялы; сот (Court of appeals in cases of Capture) ;¥рылган. 1789 жылы АКШ Конгресi взшщ бiрiншi сессиясында «Сот ;¥рылымы туралы» занды ;абылдап, зац бойынша АКШ Жогаргы Соты ;¥рылган.
АКШ Конституциясы бойынша федералды; сот билшнщ бiрден бiр органы АКШ Жогаргы Соты болып табылады. Жогаргы Соттыц негiзi 1879 жылы сот ;¥рылымы туралы актiнi бекiту нэтижесiнде ;аланып, оныц мэртебесi АКШ Конституциясында бектлген. Конституция бойынша Жогаргы сот - б¥л сот тврелiгiн жYзеге асыратын жогаргы орган болып саналады.
Америка К¥рама Штаттарыныц «Сот ;¥рылымы туралы» Акт бойынша «Жогаргы Сот барлы; азаматты; iстегi шагымдар бойынша айры;ша юрисдикцияга ие». Жогаргы Соттыц ;¥рылу тэртiбi Конституциямен бекiтiлген. Эмiр бойы ;ызмет ат;аратын тогыз судьяларды жэне осы тогыз судьялардыц iшiнен сот тврагасын АКШ Президентi тагайындайды, ал Сенат Yмiткерлердi бекiтедi. Судьялардан бвлек, АКШ Жогаргы Сотыныц штат бiрлiгiне сот аппаратыныц квмекшi ;ызметкерлерк клерк (сот хатшысы), маршал (аппарат басшысы), репортер (шешiмдердi жариялайтын т¥лга), ютапханашы немесе архивариус кiредi [4, 20].
Бiрiншi саты бойынша Жогаргы Сот твмендепдей тYрдегi iстердi ;арастырады:
- ею жэне одан да квп штаттар арасындагы дауларды;
- тараптардыц бiр жагы шетел вкiлi болып табылатын дауларды;
- К¥рама Штаттар жэне жеке штат арасындагы дауларды;
- бас;а штат немесе шетел азаматтарына ;атысты ;озгалган iстердi.
Жогаргы Сот;а апелляция тэртiбiнде тYсетiн ютер, федералды; зацды конституцияга сэйкес емес деп танылган немесе штаттыц жогаргы сотынан, федералды; апелляциялы; соттан,
федералды; округтiк соттардан келiп тYседi.
Апелляциялы; тэртiпте ;арастырылатын iстердiн тiзiмiн аны;тау бойынша Жогаргы Соттыц нормативтiк ;¥;ыгы 1925 жылгы судьялар туралы Билльмен бектлген. Б¥л процедура certiorari деп аталады, ягни твменгi сатыдагы соттардан ют талап ету. Сertiorari талабы Жогаргы сот iстi мацызды деп таныган кезде ;ойылады. Жогаргы сот бойынша, мэлiметтерден осындай iстердiн жалпы 64 пайыз жагдайында шешiмдер взгертшп, 16 пайызыныц кYшi жойылатындыгын бай;аймыз [5].
Жогаргы Соттагы шешiм шыгару тэртiбi твмендегiдей тYрде жYзеге асырылады: iстiн мэнiсi бойынша, эрбiр судьяныц пiкiрi ;алыптасып, судьялардыц бiрi квпшшктщ ¥ста-нымын жариялайды, б¥л шешiм болып саналып, ;алгандары т¥жырымды ;олдайтындыгын немесе ;арсы пiкiрiн бiлдiредi. Барлы; шешiмдер жарияланады. Барлы; жагдайларда алты дауыс кворум болып саналады [5].
Америка К¥рама Штаттарыныц Сот жYЙе-сi екi денгейдi ;¥райды, оныц ;¥рамына: федералды соттар жYЙесi, 50 штаттыц сот жYЙелерi, Колумбия федералды окруп жэне тврт тэуелдi территориялары кiредi. Эрбiр жYЙенiн соттары бiр-бiрiнен тэуелсiз [6,15]. Жалпы юрисдикциядагы федералды; соттар жYЙесiн: федералды; округтiк соттар, федералды; апелляциялы; соттар жэне АКШ Жогаргы Соты ;¥райды.
Екi децгейдщ сот жYЙесiнiн мацызды бвлiгiн жалпы юрисдикциядагы соттар ;¥райды. М¥нда федералды; децгейдеп соттардыц жэне штаттар соттарыныц ;¥зыреттiлiктерi шартты тYрде ажыратылган. Федералды; соттардыц юрисдикциясы шектеулi тYрде. Ол АКШ Конституциясымен бекiтiлген iстер шецберiнде гана аны;талады. Х1Х гасырдыц басында АКШ Жогаргы Сотыныц шешiмiмi бойынша федералды соттардыц ;¥зыретше юретш iстер екi санат;а бвлiнген. Бiрiншi топты: даудыц ныса-нына жэне сипатына байланысты туындайтын iстер ;¥райды. Осы межеге сэйкес, федералды сот билш АКШ Конституциясы негiзiнде, федералды; зацдар жэне халы;аралы; шарттар негiзiнде туындайтын барлы; iстерге жэне тещз iстерiне тарайды. Федералды; соттардыц юрисдикциясына кiретiн iстердiн екiншi тобын Конституцияда тiзбектелген субъектiлердiн барлыгы: елшiлер, шет мемлекеттердщ вкiлдерi, штаттар, штаттар азаматтары, шет мемлекеттер, олардыц азаматтары ;атысатын барлы; даулар ;¥райды. Калган ютердщ барлыгын штаттардыц
соттары карастырады.
Федералдык соттар Конгресспен курылады. Жалпы федералдык соттар жYЙесi 1789 жылгы сот курылымы туралы Актiмен бекiтiлген. Федералдык округпк соттар федералдык сот жYЙесimц теменп сатысына енедi. Олардыц эркайсысы бiр округ шецбершде гана кызмет аткарады, сондыктан да бiр штатта терт округпк соттарга дейiн болуы мумюн. Мундай соттардыц жалпы саны 94 жетедг
Округтiк соттардыц кузыретiнiц непзп саласына федералды юрисдикцияга кiретiн азаматтык жэне кылмыстык iстердiц бiрiншi сатысы бойынша iстердi карастыру кiредi. Тэжрибеде, федералдык округтiк соттар, негiзiнен азаматтык iстердi карастырумен айналысады [7, 173].
Эрбiр сотта отыздан астам судьялар кызмет аткарады. Iстердi судья жеке карастырады немесе алка билердiц катысуымен карастырады. Кылмыстык iстерде алка билер ею проце ссуалдык нысанда катысады: сотка берудi жYзеге асырады жэне юнэлшк туралы уйгарым шыгарады. Алка билер соты 12 алкабилерден жэне бiр кэсiби судьядан куралады.
Округпк соттардагы азаматтык сот шыгар-машылыгыныц ережелерi, кебiнесе, жалпы кукыктагы немесе эдшеттшк кукыгыныц нормаларын колдануга байланысты аныкталады.
А^Ш конституциясыныц III бабы бойынша, федералдык жогаргы Сот жэне теменп сатыдагы соттар курылып, 1789 жылы кабылданган Сот курылымы туралы Зац негiзiнде округтiк соттардан, аппеляциялык соттан жэне Жогаргы Соттан курылган Y™ буынды федералдык сот жYЙесi калыптасты. Олар Конституция негiзiнде курылуына байланысты конституциялык соттар деп аталады. Ал соттарды куру бойынша Конгресс кукыгы негiзiнде калыптаскан сот органдары зац шыгарушы болып саналып, екiншi топтагы соттар катарына енедi.
Мундай тYрдегi соттар кептеп курылган. Бул - арнайы юрисдикциядагы соттар болып саналатын салыктык, банкроттык iстер бойынша соттар, кедецщк жэне т.б. Федералдык соттардан баска АКШ-та штаттардыц соты бар. Штаттар, сотымен катар, федералдык округтер Колумбия, Пуэрто - Рико соттарын да атауга болады. Вирджиния, Мариан, Гуам аралдарындагы соттар да осы санатка енедi. Сондыктан да А^Ш мемлекеннде екi негiзгi салалас сот жYЙелерi - федералдык жэне жекелеген штаттар сот жYЙесi кызмет аткарады. Федералдык сот жYЙесi штаттардыц сот жYЙесiне экiмшiлiк
бакылау жасай алмайды. Американдык сотттар жэне американдык сот тврелiгiнiц басты ерекшелiктерi, мунда бiрыцFай жалпы улттык сот жYЙесi курылмаFан [7, 88].
Округтiк федералдык соттар - бул жалпы юрисдикциядаFы соттар болып табылады. Олар бiрiншi сатыдаFы, федералдык зацнамаFа негiзделген, мамандандырылFан федералдык соттардыц кузыретше кiрмейтiн iстердi карастырады. Округтiк федералдык соттардыц азаматтык ютер бойынша юрисдикциясына А^Ш ЖоFарFы Соты соттылыFына жататын iстерден баска барлык санаттаFы iстер кiредi.
Конгресс Курама Штаттар территориясын 94 федералдык сот округтерше бвлген. Эрбiр штатта бiр округтен бар. Ал кейбiр Yлкен штаттардаFы округтердiц саны бiрнешеге жетедi. Эрбiр округте Округтiк федералдык сот курылFан. Эрбiр сотта ею судьядан артык судьялар кызмет аткарады. Халкыныц саны Yлкен штаттардаFы судьялардыц саны жиырмаFа дейiн жетедi. Сот тYрлi калаларда орналаскан учаскелерге (divisiоn) бвлiнедi. Мысалы, Вирджиния штатыныц шы^ыс округiнiц Округтiк федералдык соты Ричмондта, Норфолкта, Александрияда орналаскан.
94 округпк федералдык соттардан (бiрiншi сатыдаFы соттар) баска, АКШ территориялары он ею федералдык округтерге бвлiнген, ал оларда федералдык апелляциялык соттар (екiншi сатыдаFы соттар) орналаскан. Реттiк нвмiрi бар он бiр апелляциялык соттар бiрнеше штаттардыц территориясын камтиды, ал Колумбия федералдык округiнiц территориясы он екiншi болып саналады. Мысалы, сегiзiншi округке СолтYCтiк Дакота, Миннесота, Ощуспк Дакота, Небраска, Айова, Миссури жэне Арканзас штаттары кiредi. Округтердегi Апелляциялык соттар, вз территорияларында орналаскан округпк федералдык соттардан келш тYсетiн азаматтык ютер бойынша шешiмдерге жэне кылмыстык ютер бойынша Yкiмдерге шаFымдарды карастыруFа кукылы [5].
Колумбия округiнiц апелляциялык федералдык сотыныц вз ерекшелш бар. Мунда, АКШ Yкiметiне материалдык шаFымдар жэне патенттiк даулар бойынша барлык 94 округпк соттардан келш тYсетiн шаFымдар карастырылады. Сонымен катар, оныц соттылыFына, бiрiншi сатыдаFы федералдык мамандандырылFан соттардыц (Claims Cоurts) жэне сырткы сауда iстерi бойынша соттардыц (Соиг-ts оf Internatiоnal Trade) шешiмiне шаFымдарды карастыру да кiредi. Мундай соттардаFы судъялар саны 6 жэне 28 ге дешн жетедi [5]. Барлык шешiмдер
ал;алы тYрде у™ судъямен шыгарылады. Ал;а ;¥рамы Yнемi взгерш отырады. Ал;а iшiнде ;айшылы;тар туындаган жагдайда немесе ;арастырылатын iстiн ерекше мацызы болган жагдайда, апелляциялы; соттар толы; ;¥рамда отырыс жасай алады. АКШ Апелляциялы; соттары 1891 жылы Жогаргы Соттыц ж¥мысын женiлдету ма;сатында ;¥рылган.
Бас;а федералды; соттар Конституцияныц III бабы негiзiнде ;¥рылады. Атап айт;анда: 1926 жылы ;¥рылган сырт;ы сауда мэселелерi бойынша сот (Court if International Trade). Б¥л - кедендш даулар жэне тауарлардыц им-портына байланысты даулардан туындайтын iстердi ;арастыратын бiрiншi сатыдагы сот. Оныц судьялар ;¥рамы т¥ра;ты тYрде. Ал Конституциясыныц III бабы бойынша ;¥рылган бас;а екi соттыц ;¥рамы т¥ра;ты тYрде емес. Б¥л - энергетика бойынша федералды; зацнамага байланысты шешiмдерге шагымдарды ;арастыратын Уа;ытша твтенше апелляциялы; сот жэне шетел барлау ж¥мыстарына байла-нысты телефон энгiмелерiн тыцдау бойынша Сот(Foreign Intelligence Wiretap Court) [5].
Бас;а федералды; соттар Конституцияныц I бабыныц негiзiнде ;¥рылады. Оларды, квп жагдайларда, арнайы федералды; соттар деп атайды. М¥ндай соттарга - 1924 жылдан бастап ;ызмет ат;аратын iшкi табыс туралы зацдар кодексiне сэйкес азаматтардыц мемлекетке юнэсш ;абылдайтын салы;ты; соттар (Tax Courts). Фирмалар, кэсiпорындар, кэсiпкерлердiн банкроттыгы туралы iстердi ;арастыратын банкротты; туралы ютер бойынша соттар (Bankruptcy Courts).
Конституцияныц I бабына негiзделген сот-тардыц iшiнен: Эскери апелляциялы; сот (Court of Military Appeals); ардагерлер iCT^i туралы апелляциялы; сот (Court of Veteran Appeals).
АКШ сот жYЙесiндегi сот ;арауы - мацызды жэне ;айшылы;ты болып табылады. Судьяларды ;арауы - б¥л сот iсiн жYргiзудiн белгiлi бiр тYрiндегi зацды дауларды шешу барысындагы ;атынастарды шешуге багытталган шешiмдердiн мYмкiн н¥с;асын ;¥;ы;ты; шецберде тацдау.
Эрбiр елу штаттыц взшдш Конституциясы жэне взiндiк зацнамалы;, ат;арушы, сот органдарынан ;¥рылатын билiк тарма;тары бар.
Бiрнiшi сатыдагы соттар ;ылмысты; жэне азаматты; iстердi ;арастырады. АКШ штаттарындагы Бiрiншi сатыдагы соттар ею тYрге бвлiнедi: жалпы юрисдикциядагы соттар жэне шектеут юрисдикциядагы соттар. Жалпы юрисдикциядагы соттар (general jurisdictiоn)
штаттар ;¥;ы;ты; жYЙесiнiн негiзiн ;алайды. Олардыц соттылыгына азаматты; жэне ;ылмысты; ютердщ тYрлi санаттары кiредi. Олар, непзшен, штаттар зацнамасыныц юрис-дикциясына юретш барлы; iстердi ;арастырады. Дегенмен, олардыц орта; атауы белгiленбеген. Кейбiр штаттарда оларды округтiк соттар (circuit courts) деп атаса, бас;аларында Yлкен соттар (superior courts), ал Yшiншiлерiнде ауданды; соттар (district courts) деп аталынады. «Шектеулi юрисдикциядагы» соттарды (limited jurisdiction) кейбiр жагдайларда арнайы юрисдикциядагы соттар деп атауга болады, себебi, олар ютердщ белгш бiр санаттарын ;арастырады. Соттардыц осындай санаттарыныц iшiнен кэмелетке толмагандар iсi бойынша соттарды, жан¥ялы; соттарды, м¥рагерлiк iстер бойынша соттарды, жол ережелершщ б¥зылуы туралы ютер бойынша соттарды атап втуге болады. Шектеут ;¥зыреттеп арнайы соттардан бас;а, муниципалды;, полициялы; соттар деп аталатын эмбебап сипаттагы твменгi сатыдагы соттарды да ерекшелеуге болады.
Апелляциялы; соттар жалпы юрисдикция-дагы соттардыц шешiмiне шагымдарды ;арастырады. Штаттардыц апелляциялы; соттары тек 38 штатта гана ;ызмет ат;а-рады. М¥ндай соттарды квбшесе аралы; апелляциялы; соттар деп атайды. Ал ;алган 22 штаттарда апелляциялы; соттардыц ;ызметш штаттыц Жогаргы Соты ат;арады. Штаттардыц Жогаргы соты жекелеген штаттардыц сот сатысыныц жогаргы децгеш болып табылады. Штаттардыц жогаргы сотын жогаргы соттар деп атайды. Дегенмен, Нью-Йорк жэне Мэриленд штаттарында жогаргы сотты - Апелляциялы; сот деп атаса, Техас жэне Оклахомада ею жогаргы сот - Жогаргы Сот жэне Апелляциялы; ;ылмысты; сот бiрiгiп ;ызмет ат;арады.
Y™ штаттарда Жогаргы Сот судъялары вмiр бойына сайланады, ал ;алган штаттардагы 6,8,10 жылга сайланады. Жалпы, 50 американды; штаттарда шамамен 17 мыц сот ;ызмет ат;арады. М¥ндай соттардагы судъялар саны 29 мыц. Жыл сайын штаттардыц соттары 3 миллионнан астам ;ылмысты; жэне азаматты; iстердi ;арасты-рады [5].
Округтiк соттар жанынан 1968 жылы федералды магистраттар туралы Акпмен ;¥рыл-ган магистраттар ;ызмет ат;арады. Магистраттар, негiзiнен, iстi тыцдауга дайынды;ты жYргiзедi жэне сот шешiмдерiнiн орындалуына ба;ылау жасайды.
Жалпы, ма;аланы ;орытындылай келе,
Америка Кдоама Штаттарындагы гасырлар бойы калыптас^ан сот билiгiнiц жогаргы беделi жэне сот тэуелаздт Казахстан сот жYЙесiнде ^олдануга ^ажет мэселе екендiгiн атап етуге болады. Экономикасы, технологиясы, мемлекетпк жYЙесi, институттары
дамыган, гылыми-техникалыщ элеуетi бар iрi мемлекет Америка Кдоама Штаттарыныц
сот жYЙесшщ тэжiрибесшен, сот жYЙесi -бул ^алыптасуы кYрделi процесс екендiгiн бащаймыз. Уа^ыт талабына сай жацартылып отыратын АКШ сот жYЙесшщ тэжiрибесiн, мемлекетiмiздщ даму ерекшелшн ескере отыра енпзген тшмдг Аталмыш тэжiрибе, елiмiздщ сот жYЙесiн реформалауда ^олдануга болатын ьщтималды Yлriлердщ бiрi болып табылады.
ПайдаланылFан эдебиет Ti3iMi
1. «Каза^станньщ элемнщ ец дамыган 30 мемлекетшщ ^атарына юру женшдеп тужырымдама туралы» Казахстан Республикасыныц Президентi Жарлыгыньщ жобасы туралы Казахстан Республикасы Yюметшщ 2013 жылгы 23 желто^сандагы № 1385 ^аулысы//http://adüet.zan.kz/kaz/ docs/P1300001385
2. Конституции зарубежных государств: Учебное пособие / Сост. проф. В.В. Маклаков — 2-е изд., ис-прав. и доп.— М.: Издательство БЕК. — 584 с.
3. С.В. Филиппов Судебная система США. М.: Наука, 1980.-160 с.
4. Орлов А.В. Верховный Суд США в системе государственных органов и его роль в формировании прецедентного права. // Вестник Южно-Уральского государственного университета. Серия: Право. -2010. - №18 (194).- С. 20-23.
5. Judicial Business of the United States Courts// URL: www.uscourts.gov.
6. Котов А.Л. Окружные суды Соединенных Штатов Америки // Ученые записки Санкт-Петербургского имени В.Б. Бобкова филиала Российской таможенной академии. 2011.-№2 (39). -С. 170-174.
7. Чудаков М.Ф. Конституционное право США. Основные институты. Минск, 2003.- 192 с.
Мацалада Америка К,урама Штаттары сот ЖYйесiнiц цалыптасу процес жэне кезецдерг, оныц цурылымы, федерация жэне штаттар арасындагы сот билiгi арасындагы юрисдикциялыц белтс мэселелерi царастырылган. АКШ сот билiгi бойынша жалпы мэселелерге талдау жасалынады.
Ty^h свздер: Америка К^рама Штаттары, сот ЖYйесi, юрисдикция, сот цурылымы.
В статье рассматривается процесс и этапы формирования судебной системы Соединенных Штатов Америки, ее структура, проблемы разграничении юрисдикции между судебной властью федерации и штатов. Анализированы общие вопросы судебной власти в США.
Ключевые слова: Соединенные Штаты Америки, судебная система, юридикция, судебное устройство.
This article discusses the process and stages of development of the judicial system of the United States of America, its structure, problems of delimitation of jurisdiction between the judicial power of the Federation and States. Analyzed General questions of judicial power in the United States.
Keywords: United States, judicial system, jurisdiction, judicial conformation.
Сансызбайкызы Салтанат,
М. Сапарбаев атындагы Ощуспк Каза;стан гуманитарлы; институты, з.г.к. Америка ^рама Штаттарыныц сот ЖYЙеriнщ ерекшелiктерi
Сансызбайк;ызы Салтанат,
Южно-Казахстанский гуманитарный институт имени М. Сапарбаева, к.ю.н. Особенности судебной системы Соединенных Штатов Америки
Sansyzbaykyzy Saltanat,
Candidate of Law the South-Kazakhstan Institute of the Humanities named after M. Saparbaev Particularities of judicial system of the United States of America
