CC BY
99ИбрагимовЖамаладен Ибрагим%лы,
КР Зац шыгару институты халыцаралыц цуцыц жэне салыстырмалы цуцыцтану белгмгтц жетекшг гылыми цызметкерг, тарих гылымдарыныц кандидаты, доцент
ДАУЛАРДЫ ШЕШУДЩ ДЭСТУРЛ1 ЖОЛДАРЫ
ДэстYрлi ^аза^ к¥кыгындагы дауларды шешудщ дэстYрлi жолдарын терец карастыру, зерделеу зац гылымындагы взектi мэселелердiц бiрi болып табылады. Дауларды шешудiц негiзгi нысандары мен эдiстерiн жан-жакты ашып кврсету Yшiн билердiц когам вмiрiндегi рвл^ эдет-г^рып к¥кыгы, сот iсiн карау тэртiбi жэне билiк ету кызметшщ ерекшелiктерiне катысты деректерге талдау жасалуы кажет.
Бiздiц мемлекетiмiз взшщ егемендiгiн озык елдердiц катарынан калмай, демократиялык багытты ^стап т^ру максатында 1991 жылгы 16 желтоксанда Казакстан Республикасыныц тэуелсiздiгi туралы Конституциялык занды кабылдау аркылы жариялады. Эрине, тэуелаздшке кол жеткiзу гасырдан астам отар-шыл Ресей патшалыгыныц, содан кешн Кецес одагыныц кол астында болган Казакстан Yшiн Yлкен жетiстiктiц белпс болды. Негiзiнен, егемендiктiц, мемлекеттiц белпс - Ата Зацныц казiргi заман талаптарына орай жасалганы анык болганымен, кейбiр мэлiметтерде мемлекеттегi зацнама казак елшщ болмысын ескермейдi деген ой, пшрлер кездеседi. Бiрак, м^ндай мэселелердщ гылыми децгейде козгалуыныц взi б^л мэселенiц шешiлуiне катысты ецбектердiц зерттелуше бастама болады. Сондыктан да ата-бабамыздыц дэстYрiнен туындаган сая-си дэстYрлердi, Yлгiлердi болашак к¥кыктык дамуымызда терец саралап отырып колдану мYмкiншiлiгiн ескере отырып, казак халкыныц дэстYрлi казак к¥кыгы саласындагы даулар, оныц шешiлу эдiстерiн терец зерттеу казiргi тацда зац гылымындагы негiзгi басымдыктардыц бiрi болып табылады.
Казак мемлекеттiлiгiнде сот органдарыныц пайда болу жэне калыптасу тарихы - казак когамыныц жылнамасындагы «алтын гасыр» дэуiрi болды деген пшрге алып келедi. Казакстандык сот билшн калыптастыру мен
бекiтудiц непзп влшемдерiн тYсiнiп ^гыну Yшiн, дэстYрлi казак к¥кыгы тарихнамасын бiлiп кана коймай, мемлекет аумагында колданылган эдет-г^рып к¥кыгы нормаларыныц, салт-дэстYрлердiц тарихы мен даулардыц реттелуiн терец игеру кажет.
Казак халкыныц тарихындагы сот тврелш казак мемлекеттiлiгiнiц калыптасу кезецiне терец тамырын жайган. Билерге тиесiлi сот билтнщ казак когамында ерекше манызы бар, дэстYрлi казак к^кыгындагы дау жYЙесiнде, оны шешудiц жетекшiнысанынаайналды. Квшпелi ^жымдарда баскару функциясы негiзiнен ^жымныц iшiнде де, рулар мен олардыц карауындагылардыц да даулары мен талаптарын талкылаудан т^рды. Соттар нормаларды, дэйектемелердi тYсiндiруде жэне шешiмдер шыгаруды талкылауда, сондай-ак осы шешiмдердi орындауга келтiру эдiстерi мен нысандары айкындауда едэуiр к¥кыктарга ие болды.
Билердщ соттык шешiмдерiнiц тYпкi максаты шындыкпен эдiлдiкке жету екендiгiне байла-нысты, казак к¥кыгындагы даулардыц шешiлуi туралы академик С. Зиманов былай деп атап втедк «Дауды карастырудагы карапайымдылык, сот эдiлдiгi мен дэлелдеу бостандыгыныц камтамасыз етiлуi, тараптардыц жэне процеске катысушылардыц эркайсысыныц вкiлдерiнiц iске катысу мYмкiндiгiнiц шектелмеуi, тарап-тарды татуластыруга тырысу жэне соттык шешiмдердiц тшт кiнэлi тарапка катац жаза тагайындалган кезде де когамныц алдындагы эдшетпп мен логика зацдарына сай болу-ын камтамасыз ету билер сотыныц формасы мен мазм^нын к¥рады. Акыргы соттык шешiм шыгару жауапкершiлiгiн иеленген би жасына, жастыгына карамастан ертедеп, вз дэуiрiндегi данышпан карияларга ¥ксап бакты» [1, 18 б.].
Билердщ кызмет тек дауларды шешуде сот тврелтн жYзеге асырумен шектелмей, олар
^огам eмiрiнiц баска да салаларына белсене катысып, бiрiктiрушi, багыт берушi жэне жа-сампаз ретiнде кызмет етп. Олардыц салмакты пiкiрлерiмен, шешiмдерiмен тшт хандар мен с^лтандар да санасты. Билердщ кeшпендi ^жымдардыц басында да т^рып, жетекшiлiк жа-сауы да аз емес. Демек, сол кездщ езшде билер соты аса к¥рметп, беделдi жэне тэуелсiз орган болган.
Эзшщ кeнелiлiгi мен ескiлiгiне карамастан, ^аза^ халкыныц эдет-г^рып ^¥^ыгы бекара халык eкiлдерiнiц де, билердщ де к¥кыктарын жаксы коргаган. Бидi сезбен жэбiрлеу, билер сотында дауды шешу процесi кезiнде билерге карсы сез айту, оларга закым келтiру жэне т.б. адат бойынша катац жазаланды. Эдет к¥кыгы сондай-ак билердщ мYлiктiк, жеке жэне отбасы мYДделерiн де толыкканды коргады.
Билердщ когамдык жагдайыныц тагы бiр ерекшелiгiн де еске сала кеткен жен. Олар с^лтандар сиякты белгiлi бiр кезенде казак ру-ларынан шет болган жок. Олар кауым корынан шыкты, олардыц мYшелерi болып, с^лтандарга караганда халыкка жакын т^рды. Эрбiр ру тай-пасында ^жымныц iшкi жэне сырткы iстерiнен хабардар бiр не бiрнеше билер болды.
Эз заманында Yстемдiк к¥рган идеология барлык ру мYшелерi мYДцелерiнiц бiрт¥гастыFын, билер мен катардаFы кeшпендiлер арасындаFы айырмашылыкты кeрсеттi. Билерге катысты к^ндылыктар халык колдаушысы-судья ретвде элi толыFымен жоFалFан жок, ол халыктыц к¥кыктык санасында сакталды. Дауларды шешудегi дэстYрлi жолдардыц калыптасуына билер сотыныц ыкпалы eте жоFары болFандыFын бiлемiз. Дауларды казак к^ы^ыныц атакты бшпрлершщ арасынан мYДделi тараптар тандап алFан билер шештi. Казак халкыныц тарихында эдiлдiгiмен, тапкырлыFымен атаFы жайылFан кeптеген билердщ есiмдерi белгш. Тeле би Элiбек¥лы, Казыбек би Келщбек^лы, Эйтеке би Байбек^лы - мше осылар Y3Дiк билер болды. Олардыц жiгерлерiмен, бiлiмдерiмен жэне данагейлшмен «Жет жарFы» даFдылы к¥кык нормаларыныц жинагы жасалды. Б^л казак коFамы мен жалпы казак мемлекеттiлiгiнiц к¥рылысын сала бастаFан кiрпiшке айналды [2, 3 б.].
Непзшен, эдеттiк сот мекемес ретiнде билер соты казак этносыныц эдеттiк к¥кыктардыц калыптасуы мен кызмет етуiнде негiзгi рeлге ие болады. Билер соты тек соттык-процессуалдык к^кыктыц орталык институты болFан жок, ол, сондай-ак, казактардыц эдетпк к¥кыктары мен
тутастай эдеттiк к¥кыктык жYЙенiц Yйлестiрумен айналысатын институт болды. Сeз жок, билер соты ^зак уакыт бойы казак коFамыныц коFамдык-саяси eмiрiнiц, соныц iшiнде к¥кыктык eмiрiнiц мацызды «белсецщ орталы^ы» болды.
Дауларды шешудеп билер сотына сипатта-ма беруде м^ныц мацызы зор болFандыктан, бидiц т¥ЛFасына толыFырак токталсак. Бiзге жаксы мэлiм, казактардыц «би» тYсiнiгi тYрiктiц «бек» (бек, бей) сeзiнен бастау алады. Би - тYрiк кауымдастыктарындаFы к^ретп, бiлiмдар, бакуатты жанныц дэстYрлi титулы. Казак KOFамында «би» титулы м^рагерлш жолмен Fана берiлмеген, ол ецбек сiцiрiп алатын к¥Pметтi атак болFан. Билер таFайындалмаFан жэне сайланбаFан. Дэлiрек айтканда, XIX Fасырда отаршыл орыс экiмшiлiгi араласкаша дейiн со-лай болFан. 1зденушш (Yмiткердi) кейде билер, аксакалдар немесе баска да eмiрде кeргенi мен бшгеш мол кариялар аныктаFан. Д^рысы, олар Yмiткерге сэл-пэл демеу жасап берген, ал «би» деген к¥рметп атак тек халыктыц Yмiткердi мой-ындауынан кейiн берiлген. Yмiткерге койылатын негiзгi талаптар болды: эдет^^рып к¥кы^ы нор-маларын Yтiр-нYктесiне дейiн бшу, шешендiк eнердi мецгеру жэне эдш болу [3, 52 б.].
Казак халкыныц саяси-к^кыктык тарихын-да билер институтыныц дауларды шешудегi алар орны мен Yлес салмаFы айрыкша. Себеб^ мемлекеттiц саяси жэне элеуметтiк калпын тек кана эдет^^рыптык к¥кык емес, сол сиякты рухани-мэденисалт-дэстурнепзвдеде^штастыра эрi тендеспре отырып камтамасыз етушi бiрден-бiр к¥рылым ретiнде дэстYрлi билер институты орасан зор рeл аткарды. Ол мемлекетпк баскару жYЙесiмен тыFыз астасып жатыр, сондыктан халык пен билеушi топтардыц белгiлi бiр элеуметтiк-саяси к¥ВДылыктар тeцiрегiнде топта-суына тiкелей ыкпал еткенi анык.
Казiргi кYнi «би» сeзiнiц этимологиясы жайлы бiрнеше Fылыми пiкiрлер калыптаска н. Б^л мэселеге алFаш кeцiл аударFан Г. Вам-бери, В. Радлов тэрiздi Fалымдар «би» сeзiнiц тeркiнiн кeне турю тшнщ билiктi, жоFарылыкты бiлдiретiн маFынасынан iздесе, м^ны зерттеушi К¥PбанFали Халид «би-бектен», «бек-бYнектен», - деп гарсетедь Карастырылып eткен Fылыми болжамдардыц айналып келгенде, бiр Fана пiкiр тeцiрегiнде токайласып жатканын ацFару киын емес. «Би» сeзi ежелгi тYркiнiц «бек» сeзiнен бас алады да, непзшен «баскару», «билеу», «билiк ету» ^ымдарын бiлдiредi. Олай болса би терминшщ пайда болу уакыты да ежелп тYркi
заманына прелетш даусыз. Квшпелi т^рмыс-•пршшк YPдiсiне CYЙенген когам жагдайындагы билер институты дегенiмiздiц взi, ец алды-мен, м^рагерлш зацына негiзделген дэстYрлi аристократиялык билiк-хандык институтына караганда халыктыц кайнаган ортасыныц взi та-рихи калыптастырып шыгарган демократиялык билiк тущасы. ХУШ гасырга дейiн билер институты бiрнеше сатыдан вттi:
1. Сонау тYркiлер заманынан XII гасырга дешн. Кaзiргi Казакстан территориясында калыптаскан квшпелi когамдардыц алгашкы кезецiндегi аксакалдар кецесi, ру-тайпалык к¥рылымныц взiн-взi баскару тэрiздi когамдык тетiгi ретiнде бек, би институттарыныц пайда болуыныц непзп алгы шарты болып табылады.
2. ХИ-Х1У гасырды камтиды. Б^л кезецде билер институты одан эрi етек жая бастады, бiрaк м^нда билер институтыныц aрa-жiгi элеуметтiк вмiрдiц жогаргы сатысындагы баскару жYЙесiнен ажырамаган.
3. ХУ-ХУ1 гасырлар. Б^л аралыкта казак хандыгыныц негiзi каланып, билер институтыныц тYпкiлiктi калыптасып болуы жYPдi. Сондыктан ногай ордасыныц саяси к¥рылысында билердiц ец жогаргы мемлекеттiк лауазым болгандыгын айтуга болады. Алайда б^л дэуiрде билер институты хандык институтынан элi накты бвлiне коймаганды, сондыктан да свз болып отырган кезецде билер институты «батыр», «жырау» ин-ституттарымен тыгыз астасып жатыр.
4. ХУ1-Х1Х гасырлар. Эсiресе XVII гасырдыц екiншi жартысынан XVIII гасырдыц алгашкы он жылдыгында билер институты шыркау шегiне жеттi. Б^л т^стагы билер институтыныц та-рихи функциясы - бiр жагынан ру-тайпалык карым-катынастарды, дауларды реттеп от-ырушы элеуметпк тетiк, екiншi жагынан, аристократиялык хан билшн тендестiрiп-тежеп отырушы саяси тетш.
Казак мемлекеттiгi тарихында билердiц орны эр дэуiрдiц тарихи окигасымен мэш арта тYсiп, iрi т^лгаларга айналганы анык.
Билер - Ата би, твбе би, катар би, жеке би, твтен би, бала би болып бвлшген. Ата би - б^рын билш к¥рган, талай елдш iстер мен даулардыц тагдырын шешш, елге танылган, ендi картайып, билш iсiн iзiнен ерген кiшi билерге тапсырган адам. Ол билiктен карттыгына байланысты калганымен, кейiнгi билер кауымы оны акылшы, кецесшi ретiнде мойындап, батасын алып отырган. Твбе би - елдш немесе вцiрлiк (регион) аумакта сайланып койылатын каламыш билер.
Тарихымыздагы Твле, Казыбек, Эйтеке билер вз вщршде (жYЗдерiнде) твбе билер болган. Твбе билердi сайлайтын халык емес, билер жиынында сайлаган. Оларды калаулы, каламыш билер деп те атаган. Катар билерге-казак билерi к¥рамындагы Твбе биден (Твле би) баскалары, ягни бiр-бiрiнен артыкшылыгы жок, тец к¥кылы билер жаткан. Олар - Казыбек пен Эйтеке билер. Сол сиякты эр жYЗ билерi к¥рамында да твбе жэне катар билер болган. Жеке би - эрбiр ауыл, кiшi рулык бвлiнiсте билер к¥рамы болмаган, олардагы би - бiреу (жеке) болган. Жеке билер сайланбаган немесе каламыш би деп те аталынбаган. Твтен би - ею ел арасындагы кейбiр даулы мэселелердi шешiп келуге ел арасындагы билерден тацдама билер тобын к¥рып, вкiлеттi етiп жiберiлетiн билер (твтенше би деп те атаган). Б^л билер сайланбаган, олар елдщ беделдi адамдарынан к¥рылган [4, 140-141 б.].
Дауларды шешудщ дэстYрлi жолдарын зерттеу барысында эдет-г^рып тYсiнiгiне токталу артык болмайды. Эдет-г^рып кауымдагы адамдардыц карым-катынасын реттейтiн, дагдыга айналып, географиялык, ^лттык, экономикалык факторларга байланысты калыптаскан, жазылмаган мшез-к¥лык кагидасы. Эдет-г^рып к¥кыгы казак когамындагы к¥кыктыц, к¥кыктык жYЙенiц жал-пы жиынтыгы болып табылады [5, 449 б.].
Эдет-г^рып зацдары Азияны мекенде-ген г^н, YЙсiндерде б.з.д. III гасырларда, ал кацлы, тYркiлерде V-VI гасырлардан бастап пайда болгандыгы туралы деректер бар. Онда м^рагерлш, меншiк, кылмыстык мазм^ндар камтылган. Ол жетiле келе, мемлекеттi баскару юнде кажетке айналган. Мiне осы квшпендшердщ эдет-г^рып зацдары негiзiнде казак дэстурлш зацдары калыптасты. Ол гасырлар бойы калыптаскан, жетiлдiрiлген ауыз-ша жинак болды. Б^л зацдар казак когамыныц экономикалык, мэдени квшпелi прлшне сэйкес келдi. Сондай-ак когамдык-к¥кыктык катынастарды реттеу Yшiн казактыц эдет-г^рып к^кыгы хан, султан, би жэне баска ру вкiлдерiмен бекiтiлдi жэне кадагаланып отырды.
Faлымдaр арасында «эдет» терминшщ шыгуы туралы бiртектi пiкiрлер жок. «Эдет» - «эдет-г^рып» деген араб свзшен шыккан, магынасы дагды, эдет. Эрине кандай бiр ю болмасын, эуелi дагдыга, эдетке айналып, кешн белгш мерзiм вткенде квпшшк колданатын зацга айналып, оны б^зу ерсi кылык, кылмыс саналган. Эр халыктыц взiне жарасатын эдет-г^рып, салт-санасы мен дэстYрлерi бар.
Казактыц эдет-г^рып к¥кыгыныц непзп белгiлерi ретшде твмендегiлердi атап ету керек:
1. Патриархалдык туыстык ереже, ягни туыстардыц бiр-бiрiне взара квмегi.
2. Есюден келе жаткан квптеген ережелер мен институттар, ягни кагидасы канга-кан алу, эмецгерлш т.б.
3. Кылмыстык ic пен азаматтык к¥кык б¥зушылыктыц арасын айырып кврcетпеуi.
4. Саяси кылмыс институты тYciнiгiнде калыптасты, ягни Отанды сату, майдан шебiнен кашу жэне эскер басшылыгына багынбау [3, 52 б.].
Казак халкыныц, оныц мемлекеттшпнщ сан гасырлар бойы к¥рылу, калыптасу жэне врлеу кезецiнде ¥рпактан-¥рпакка бершш, осы кезге дейiн ел есшде калган зац баптарын келтiруге болады, олар дауларды шешу барысында би-лер ¥станатын, басшылыкка алатын нормалар жиынтыгы ретiнде де карастырылады.
Сонымен, карастырылып отырган кезеццегi казак мемлекетi к¥кыгыныц пайда болуы, калыптасуы жэне даму эволюциясы халкымыздыц сол дэуiрдегi шаруашылык-экономикалык, рухани-мэдени вмiрiнiц ерекшелiктерiмен, децгейiмен тыгыз байланысты болды. Казак когамыныц экономикалык негiзi (базиci) дэcтYP, салт, эдеп, эдет-г¥рыпка негiзделiп, соган cэйкеcтендiрiлiп, ¥зак уакыт бойы тайпалык-рулык катынастардыц взiндiк ерекшелiктерi, кагидалары сакталгандыктан, сол саяси жYЙенiц кондырмасын бейнелейтiн к¥кыктык квзкарастар мен тиicтi к¥кыктык мекемелер калыптасты.
Бастапкы кезенде ¥зак уакыт бойы ауыздан-ауызга, ¥рпактан-¥рпакка свз к¥дiретi аркылы берiлiп келген эдет-г¥рып ережелерi мен кагидалары мемлекет тарапынан рэciмделiп, бекiтiлiп, толыктырылып эрi жетiлдiрiлiп дэcтYрлi казак когамына ортак, жалпыга мiндеттi зац ретiнде калыптасты [6, 3 б.].
Бiз ic жYргiзу, тiкелей дауларды карастырудыц калыптаскан рэамдерше талдау жасаганда, казакстандык эдеттiк ic жYргiзу к¥кыгы бой-ынша сот icrn карауы мэcелеci жвнiнде зерттеушi Г. Шакаевтыц ецбегiнде жан-жакты карастырылганын байкаймыз.
Казан твцкерiciне дейiнгi кезенде Казакстанда дауларды карау билер сотыныц непзп кызмет болды. Дэл осы кезецде билер вздершщ кабшет-карымы мен тэжiрибеciн кврcетiп, «акикаттыц жаршысы», «салт-дэстурдщ бшпрЬ>, «тэртш сакшысы», «эдшетпкп сактаушы», «дэcтYPдi коргаушы» рвлiне енетш, нактылы дауларды шешу аркылы вздершщ мYмкiндiктерi
мен эдic-айлаcын кврсететш. Когамдык даулы-мэcелелердiц, талас-тартыстардыц квбi адамгершшк рухани ережелерiмен, талапта-рымен шешшп жатты. Себебi квшпелiлер бiр-бiрiн соттасуга, бет ашысуга кимайтын, ягни олар адамныц рухын жогары койды. Казак когамындагы сот процеciнiц басты максаты - бiтiм едi. Ягни, дауласушы не арыздасушы жактарды ж¥рт алдында келicтiрiп, бiтiмдеcтiру. Казак билерi - бiрлiк, ынтымакка шакыратын шешiмдердi, даулы icтердi бiтiмге келтiретiн шешiмдердi жэне айып салатын шешiмдердi ¥станган. Бiрлiкке, ынтымакка шакыратын шешiмдердiц бiрi - Yш жYЗдiц билерi Ордабасыга жиналып, елдi жоцгар баскыншылыгына карсы топтасуга шакыру болды. Сол шешiмнiц нэтижеciнде казак елi жауды талкандап, взiнiц ¥лттык т¥тастыгын сактап калды.
Бiтiмге келтiретiн Yлкендi-кiшiлi шешiмдер бола берген. Ол, эаресе ел арасындагы, жеке адамдар арасындагы дау жанжалдарды реттеу-ге, рухани кiнэciн жоюга багытталган. Айып салатын шешiмдерге билер кiнэлiге айып салып, соны орындаттырган. Айып тYрлерi аз емес.
Казак эдет-г¥рып к¥кыгы бойынша, сот icrn жYргiзудiц мiндеттерi мынадай едк
1) б¥зылган к¥кыктыц орнын мYлiкпен, зат-пен, мал басымен, кыстаумен, жайлаумен, су квздерiмен толтыру аркылы камтамасыз ету, калыцдыктыц, жеciрдiц к¥кыгын коргап, к¥н, айып, калыц малды твлету жэне кiнэлiнi жазалау;
2) айыпталушыныц жэбiрленушiге келпр-ген материалдык шыгыны мен зияныныц орнын толтыру. Казактардыц эдетпк к¥кыгында зиянды колдан жiберiлген олжа формасында ерекшеленедi (мал басына мал косылуы, мYлiктiц еcуi жэне т.б.);
3) дау-жанжалдагы жэбiрленушi жактыц рулык абыройын тиicтi децгейде канагаттандырып, кайта калпына келтiру. Кауым мYшеciнiц арын жэне жеке абыройын, оныц отбасыныц, аты-жвнiнiц, руыныц, тайпасыныц жэне оныц бвлiмшеciнiц арын коргау.
Билердiц дауларлы караудагы кейбiр нысан-дарын твмендегiдей негiзгi к¥рамдас бвл^ерге бвлуге болады:
- дайындык-келicтiру белiмi;
- нактылы жагдайлар мен дэлелдемелердi зерттеу;
- тараптардыц, куэгерлердiц свз алуы;
- билердiц жарыccвзi;
- дэлелдемелерге бага берш, ic бойынша шешiм шыгарып, Yкiмдi жариялау;
- сот юш караудыц аякталуы жэне даудьщ аякталганын бiлдiретiн символикалык салт -«ала жштщ» кесшу^
Сот отырысыныц бастапкы процедурасы - билер «мэжша» кеп жагдайда сот юшщ козгалу тэртiбiне байланысты. Егер сотка алып келген дау-шар рудыц немесе ру белiмшелерimц iшiне жария-ламай, туыс тараптардыц бастамасымен аралык сот тYрiнде болган-бггкецщ баяндаумен басталса, тергеуге темендегi жайттар негiз болады:
а) дауласушы тараптардыц немесе олардыц сенiмдi екiлдерiнiц, куэгерлердщ жэне баска да т^лгалардыц келген-келмегенш тексеру;
э) тараптардыц немесе олардыц сенiмдi екiлдерiнiц келмей калу жагдайларын карастыру, келмеу себебiн бiлу жэне сот юш сырттау жYргiзу мYмкiндiгi [7, 633-635 б.].
Х1Х гасырдыц екiншi жартысына дейiн билердiц шешiмi жазба тYрде еш жерде тYсiрiлмеген. Кебiне ауызша тарих деректерiнде, фольклорлык негiзiнде сакталып келдi. Х1Х гасырдыц екiншi жартысынан бастап, «билер ютабы» калыптасты. Онда сот Yкiмдерi, би шешiмдерiнiц кыскаша мазм^ны жазылатын болды. Билердщ билт, Yкiмдерi жеке к¥жат ретiнде толтырылып сакталгандары да бар.
Билер сотында дауды шешудеп дэстYрлi жолдардыц ец негiзгi бiр ерекшелiгi - оныц жариялыгы мен ашыктыгы. Кандай дау бол-масын, билер оны караган кезде жариялыкты жэне сот процесiнiц ашык болуын камтамасыз етiп отырды. Б^л женшде казак эдет-г^рып к¥кыгын терец зерттеушшер де казак билерiнiц билiк айтуы, iс карауы ашык тYрде жариялылык принципi негiзiнде жYргiзiлгендiктен, эдiл сот юшщ барлык окигалары, дэлелдеу процес катысушылардыц кезiнен таса болмаганын, ion к^пия тYрде карауга тыйым салынганын атап керсетедi.
Сот процесi басталганда эрбiр тарап бидiц алдында даудыц калай басталганын жэне калай болгандыгы женiнде ез ойын ортага салады. Дауда бiрiншi сез шагымданушы жакка берiледi, ал одан кейiн би жауап берушi жакка сез береди Эз кезегiнде жауап берушi езше карсы айтылган айыптаулардыц эдiлеттiгiн толыктай немесе жар-тылай мойындаса жэне кел^рген залалдыц ор-нын толтыруга дайын екендiгiн айтса, би бiрден екi жакты келiсiмге келтiрiп, бтм жасаскан.
Егер жауап берушi жак айыптауды негiзсiз десе, онда сот процес iстi караудыц келесi са-тысына кештi. М^ндай жагдайда айыптаушы тарапта, жауап берушi тарапта ез жактарынан
куэларды келтiрген. Куэлар ездершщ сездерiмен белгiлi бiр тараптыц сездерш мойындап немесе терiске шыгарып отырды.
Билер куэ болуга барлык адамдарды жiбере бермейтiн. Куэ бола алмайтындар катарына эйелдер, жасы он беске толмагандар, акыл-есi толык емес адамдар жэне соган дейiн етiрiк куэ бергеш Yшiн ^сталгандар, телецгiттер мен к¥лдар жаткызылды. Сонымен катар баласы экесi Yшiн, немересi атасы ушш, ягни жакын туыскан адамдар сотта куэ бола алмады.
Дауласушы тараптардыц егер оган себептерi болса, куэларды каралып жаткан даудан аластатуга к¥кылары болды. Мундай себептерге мыналар жатты: куэге пара беру, туыскандык, ай-ыптаушымен немесе жауап берушiмен достыгы немесе кастыгы. Дэл осындай себептермен би де дауды шешуден аластатылуы мYмкiн. Бiрак егер мундай айыптаулар дэлелденбеген жагдайда айыптаушы тарап жазага тартылды.
Егер куэларды кел^ру аркылы iстi шешу олардыц жоктыгынан мYмкiн болмаган жагдайда, дауды елге беделвд, танымал адамдар-дан ант алумен бiтiрген. Билермен ант алып, ант беру кепшшк жагдайларда: ер к¥ны, жесiр дауы, урлык, жер дауы сиякты кYрделi дау-жанжалдарда колданылатын дэстYрлi зац болган.
Непзшен анттыц екi тYрi колданылган. Бiрiншiсi, жауап берушi адам кабылдайтын «актайтын» ант, ал екiншiсi, шагымданушы жактан кабылданатын «айыптаушы» неме-се «тецщк» деп аталды. Булардыц бiрiншiсi iс жYзiнде кеп колданылган. Эйткеш, билер кiшiгiрiм дауларда, егер кылмысын дэлелдейтiн накты айгактар болмаган жагдайда жауап берушщен ант алу аркылы дауды бтрш отырган.
Казак когамында ант кабылдау деген езше тэн жауапкершшк алды дегенмен бiрдей болды. Негiзiнен дауда ант кабылдау дауды шешуде барлык баска мумюндштер колданып болганнан кейiн гана белгiлендi. Мундай жагдайда би жауап берушие оныц кiнэсiз екецщгш дэлелдейтiн ант кабылдауды талап етп. Ант кабылдау y™^ жауапкер жактан бiрнеше кiсi шыккан. Ант кабылдайтын адамга деген талаптар куэларга койылатын талаптармен бiрдей болды. Со-нымен катар ант кабылдайтын адамды карсы жак езi тацдайтын. Бiрак осы тацдаган адамы жауапкермен араздыкта болмау керекпгш билер кадагалап отырган. Ант кабылдауга адам тацдалганнан кейiн, билер ант кабылдау жерш, уакытын белгшеген.
Казак эдет-г¥рып к¥кыгында ант кабылдаудыц тда жэне н^скалары квп болган жэне оны даугер тацдаган. Егер ант кабылдайтын адам жауапкердiц кiнэciз екецщпне cенiп, белгiленген жерге уакытында келш, ант кабылдаса, онда би жауапкердi кiнэciз деп тапкан. Олай болмаган жагдайда ягни, ант кабылдаушы жауапкердi кiнэлi деп тапса ол белгшенген жерге келмеуге к¥кыгы болган. Ондай жагдайда би ант берушiнi кутпей, оныц келмеуiн бiржакты талкылап, шагымданушыныц талапта-рын орынды деп тапкан.
Сот процесшщ осы сатыларынан кешн бидiц дау бойынша шыгарган шешiмiн екi дауласушы жак эдiлеттi деп тапса, онда дау бiттi деп саналып, дау бiткендiгiнiц рэciмi ретснде шагымданушы мен жауапкер орталарынан ала жшт кеcтiрген. Б¥л екi жактыц бiтiмге келгенiн жэне алдагы уакытта осы дау бойынша шагым кабылданбайтынын бiлдiрген. Егер екi жактыц бiрi бидiц шешiмiн орындаудан бас тартса, онда екiншi жак шешiмдi орындату Yшiн зацды кYштеу к¥ралы «барым-таны» колдаган. Б¥л негiзiнде жэбiр кврушi вз к¥кыгыныц б¥зылгандыгына байланысты оныц орнын толтыру Yшiн карсыласыныц малын айдап экетуден шыккан.
Казакстан аумагында билер, казылар сотыныц, сондай-ак аксакалдар сотыныц бол-мауына карамастан, олар Кецес заманындагы Казакстанныц халыктык, облыстык жэне Жогаргы соттарын калыптастыру мен дамытуда мацызды рвл аткарды. Билер, казылар жэне аксакалдар соттарыныц кызмет туралы м^рагаттык дерек-тер Казакстан Республикасындагы к¥кыктык мемлекеттiц дамуыныц казiргi кезецiнде де мацызды рвлге ие. Казакстан Республикасыныц 2010-жылдан 2020 жылга дейiнгi кезецге арналган к¥кыктык саясат т¥жырымдамасына сэйкес сот-к¥кыктык реформаларыныц жYргiзiлуiне байланысты, осы соттардыц ж¥мысын жетiлдiруде бiрегей тарихи тэжiрибенiц рвлi айрыкша мацызды.
Казiргi кезецде Казакстан Республикасында к¥кыктык реформа жYргiзуде билер сотыныц ец к¥ВДы к¥кыктык кырларын пайдалану взектi мэселелердщ бiрi. Статистика мэлiметтерi кврсеткендей, соттардыц караган жэне шагым берiлмеген ютершщ негiзгi саны - б¥л азаматтык-к¥кыктык жэне экiмшiлiк сипаттагы ¥сак даулар санаты. Осы орайда м¥ндай санаттагы icтердi билер сотыныц (бтмгерлш судьяларга) карауына беру кажетплт туындайды.
Билер сотыныц тэжiрибеciн пайдалану кажетпп, бiздiц пайымдауымызша, мынадай мэн-жайларга:
- халыктык, взiн-взi баскару институтыныц да-муына, т¥ргындардыц к¥кыктык сауаттылыгын арттыруга, белcендi азаматтык ¥станымды дайындауга, сот тврелiгiн аткару бойынша кызметке азаматтарды тартуга;
- казак сот тврелшнщ ¥лттык ерекшелiктерi мен дэст^рлерш ескеруге, кылмыcтык-тYзету сипатындагы (к¥н, айып, квпшшк алдын-да кешiрiм с¥рау, квпшiлiк соты) шаралар-ды колданбастан туындаган дауларды шешу мYмкiндiгiне;
- жекелеген этникалык топтардыц туыстык байланыстармен т¥ру жиынтыгына, ортак менталитеттi бiлдiретiн, оныц iшiнде кiнэлiлердi жазалау мэселелершде дiни жэне дэcтYрлiк байланыстардыц ортактыгына;
- зацды б¥зушыга моральдык-этикалык жэне адамгершшк императивтi ыкпал етудi бiр мезгiлде кYшейте отырып, азаматтардыц арасындагы катынастарга мемлекеттiц к¥кыктык эсер ету саласын азайтуга;
- билер соты шешiмiнiн орындалуын мэжбYрлеп орындату аркылы емес, ¥жымдык эсер ету жэне талкылау аркылы камтамасыз ету-ге байланысты.
Би институтын енгiзу дауларды нег¥рлым тиiмдi эрi жедел шешуге мYмкiндiк бередi, азаматтардыц взiн-взi баскаруы мен олардыц к¥кыктык танымын арттыруга ыкпал етед^ аудандык соттарды ¥сак icтерден босатады жэне аса кYрделi санаттагы дауларды арауга мYмкiндiк бередi, колданыстагы сот жYЙеci шецберiнде дэcтYрлi сот тврелiгiнiц дамуы-на мYмкiндiк бередi.
Осы институтты кабылдаугатаяу шетелдердiц, атап айтканда аксакалдар (билер) соты ж¥мыс icтейтiн Кыргыз Республикасыныц тэжрибесш еcкерiп, жакындау керек [8, 3 б.].
Дауларды шешудеп билер сотыныц шеш^-лерiнiц, ¥станымдарыныц мацызы, бYгiнгi тацдагы к¥к^1ккоргау жYЙеciн реформалаудагы мэш, кажеттiлiгi туралы академик С. Зимановта ерекше атап кврcеттi: «Брендом, ядром правоохранительной системы является суд. Будет суд хорош, то и будет эффективной правоохранительная система. И не случайно еще Калинин М.И. говорил, что по суду судят о Советской власти. Я скажу, что везде судят о власти по суду. Сейчас мы имеем возможность реформировать, перестроить судебную систему в рамках проводимой в правоохранительных органах реформы. Ведь в Казахстане есть политическая традиция, уникальный исторический опыт, позволяющий создать с учетом создать с учетом их хорошую судебную систему» [8, 9 б.].
Билер соты мен олардыц кызметш айкын-дайтын жаргылар жэне тYсiнiктер аукымында даулар жYЙесi адами тургыда, эдвдш шецберiнде шешiлдi. Дауларды шешуде казак когамныц турактылыгы, халыктыц бiрлiгi, тепе-тецщк пен бейтараптылыкты устануды максат еткен дэстYрлi
жолдардыц мацызы зор. Билер сотында дауларды шешу тургысында байлык, мансап угымы адам емiрiндегi ар, жан куаттарына кейiнгi кезекте турды. Сондыктан да дауды шешудiц дэстYрлi жолдары, билердiц енеге-есиеттерi халык дшне жакын жэне жагымды болды.
^олданылFан эдебиет
1. Зиманов С.З. Казактыц билер соты-бiрегей сот жYЙесi. - Алматы: Ата-мура, 2008 ж. - 216 б.
2. Байкадамов З. // Сыр бойы Кызылорда облыстык газетi. - 2010 ж. - 24 тамыз. - 5 б.
3. Смагулова А.С. Казактыц эдет-гурып зацдары. - Актебе: К. Жубанов атындагы Актебе мемлекеттiк университетiнiц редакциялык-баспа белiмi, 2004 ж. - 167 б.
4. Элiмжан К. Эдетпк кукык институты ретiндегi билер соты. Казактыц ата зацдары, II том. -Алматы: «Жет Жаргы», 2004. - 307 б.
5. Оцалбаев Т. Казак эдет-гурып кукыгыныц калыптасуы жэне оныц даму ерекшел^ерг Казактыц ата зацдары, II том. - Алматы: «Жет Жаргы», 2004 ж. - 487 б.
6. Элдибеков Ж. Бабалардан жеткен бап // Айкын Республикалык когамдык-саяси газетi. - 2010. -08 сэуiр. - 5 б.
7. Шакаев Г. Казактардыц эдеттiк iс жYргiзу кукыгы бойынша сот iсiн карауы. Казактыц ата зандары. - Алматы: «Жет Жаргы», 2004 ж. - 432 б.
8. Зиманов С.З. Задачи стратегического уровня // Совершенствование законодательства в свете концепции правовой политики Республики Казахстан на период с 2010 до 2020 года: Материалы международной научной-практической конференци 19 ноября 2010 г. II-том. - Астана: ГУ «Институт законодательства Республики Казахстан», 2010 ж. - 398 с.
Мацалада цазац цогамындагы дауларды шешудщ дэстYрлi жолдары царастырылады. Автор де-ректерге талдау жасау негiзiнде саяси-цуцыцтыц дэстYрлердiц бiрегей тарихи тэжiрибесiн ашып кврсетедi.
В настоящей статье рассматриваются традиционные пути решения споров в казахском обществе. На основе анализа источников автор раскрывает уникальный исторический опыт политико-правовых традиций.
In this article the author examines traditional ways of resolving disputes in Kazakh society.
Based on an analysis of sources, the author reveals the unique historical experience of political and legal traditions.
Ty^h сездер: дэстур, даулар, 6ipere^ тарихи тэжiрибе. Ключевые слова: традиции, споры, уникальный, исторический опыт. Keywords: traditional, disputes, unique, historical experience.
