CC BY
189ш
Ботанбаев ТаFайбек Рахматшла^лы,
КР Зацнама институты цылмыстыц, цылмыстыц гс ЖYргiзу, цылмыстыц атцару зацнамасы жэне сот сараптамасы бвлiмiнiц гылыми цызметкерi
КАЗАЦСТАНДАГЫ СЫБАИЛАС ЖЕМКОРЛЫКТЫЦ ШЫГУ ТАРИХЫНА ЦАТЫСТЫ КЕЙБ1Р С¥РАЦТАР
Сыбайлас жемкорлык - ел экономикасыньщ квтерiлуiне Yлкен кедергi келпрш отырган когамымыздыц ец басты кауш катерлершщ бiрi. Сондыктан да оны, болдырмау Yшiн елiмiзде бiркатар ю-шаралар жYзеге асырылып отыр. Осы кубылыска карсы кYрес барысы кYн сайын каркын алып отыр. Дегенiмен, вкшшке орай, осы дерттен бойын аулак устагысы келмейпндердщ татары да квбеюде. Демек осы сурактарды терец ашу Yшiн оныц пайда болу тарихына токтаган д¥рыс.
Кейбiр галымдардыц пшршше, сыбайлас жемкорлык улттык турмыстыц дэстYрi мен мэдениетшщ калыптаскан ажырамас бвлтн курайды [1,7-б]. Дегенiмен пiкiрмен келюе алмаймыз, себебi кай жагынан алып карасак та ол акикатка сай емес. Себебi казак елшщ турмысындагы жемкорлык дертi <^йреншштЬ>, ажырамас бвлш болып, взгермеген нышан ретiнде калыптаспаган. Мундай пiкiрдi мурнына тарихтыц иш бармайтын, казактыц турмыс-салтынан бейхабар галымдар айтуы мYмкiн. Казактыц кYнделiктi вмiрiнде сыйлык беру салты болган жэне ол бYгiнгi кYнге дешн бар, бул вмiрдiц сэнi, бiрак ол жемкорлык максатта не баска ниетте емес, адамга деген к¥рмет жэне Yлкендi сыйлау максатында орын алып отырган. Экелiнген сыйлар пайда табу, бай болу сиякты максатты квздемеген. Даулы мэселелер билер сотында каралган, ал билер соты институты далада, патша жаргысымен емес, халыктыц тацдауымен сайланган [2, 24-б].
Елiмiзге жемкорлыктыц келу себебiне кейбiр галымдар Ресейге косылумен байланыстырады.
Патшалык Ресейдщ казак даласында экiмшiлiк реформа жYргiзуiне дейiнгi хандык билiк тусында к¥кыктык, зацдык баскару билер Yкiмiне непзделген. Ол сайланбайтын, мурагерлшпен берiлмейтiн, тек зац жоралары мен шешендiктi мецгерген парасатты адамдарга
гана буйырган ерекше лауазым болган. Билiк кесу кезшде олкылык ж1беру, свйтiп атак-абыройдан айырылу - би Yшiн ец Yлкен жаза болып табылган. Мше, ар-намыс зацдарына жYгiнген казактар жемкорлыктыц жолын осылай кесiп отырган [3, 45-б].
Паракорлык орыстыц XIII гасырдагы шежiрелерiнде де кездеседi. Оган алдымен зац аркылы тоскауыл койган III Иван болатын. Оныц урпагы Иван Грозный кешн сот грамотасын енпзд^ онда жергiлiктi жер баскармасы шенеушктершщ пара алгандыгы Yшiн влiм жазасы белгiлендi [4, 3-4-б]
Ресей патшалыгы тусында паракорлык барлык дэрежедегi шенеушктердщ жасырын табыс квзiне айналып, мемлекетпк лауазымга ие болу жеке адамныц байлыкка кол жеткiзуiнiц бiрден бiр жолы деген квзкарас орнады. Мундагы паракорлык к¥былысы тамырын терецге жiберiп, баскару жYЙесiмен, саяси билiкпен тутасып, бiрiгiп, оныц бiр бвлшегiне айналып кетп [3, 45-б].
1648 жылы Мэскеу каласында сыбайлас жемкорлыкка карсы алгашкы наразылык орын алды, онда сыбайлас жемкорлык кылмыс жасаган екi «министрдЬ> патша Yкiметi квпшiлiктiц колына берд^ оныц бул iсi халыктыц квцшшен шыкты.
Паракорлык жэне баска да кылмыстар Yшiн жауаптылык 1649 жылгы Собор жинагына енгiзiлдi. Жинактыц 5 жэне 7-баптарында сот органдарындагы лауазымды адамдардыц сыйлык алганы Yшiн жауаптылыгы карастырылса, 6-бап ондай субъектiлер аукымын кецейтп [5, 90-б]. Елдегi етек алган сыбайлас жемкорлыктыц алдын алу Yшiн I Петр вз карамагындагы эскери кызметкерлердiц мемлекегтiк кызмегтi аткару мерзiмiн екi жылга кыскартты. Олардыц кызметiн эрi карай жалгастыру Yшiн, халык тарапынан жазбаша бiлдiрген втшш болуы
тшс едь Сонымен катар, I Петр пара берушiлiк жэне мундай кылмыска бас пайдасы ушш кемектескендерге кылмыстык жауаптылык енгiздi. Бул когамга каушт эрекеттер мемлекет муддесше нускан келтiретiн кылмыстар болып саналды. Сол кездщ езiнде сыбайлас жемкорлык жасаган шенеунiктi керсеткен адамга эр тYрлi сыйакылар берiлдi, бiрак осы шаралардыц езi айтарлыктай нэтиже бермедь Сол заманды сипаттаган галымдар «I Петр кезещнде казына урлау мен паракорлык бурын болмаган шекке жетп» деп жазды [6, 180-б]. I Петр жYргiзген реформалар барысында паракорлык угымыныц мазмуны езгердi - мемлекет мYлкiн лауазымды адамдардыц бас салып урлауы олардыц кызмет бабын бас пайдасы Yшiн терiс пайдалану деп саналды [7, 12-б].
Каза^ елшдеп сыбайлас жемкорлыктыц тарихи-элеуметтiк себептершщ бiр ушы патшалык Ресейдщ экiмшiлiк жYЙесiнде жатыр [3, 44-б.]. Патшалык билшке дейiн казак даласындагы эдет кукык нормаларын рулык кауымдарда кабылдаган кешпендшер мэдениетiндегi дэстYрлер аныктаган. Казакстанда кукыктык жYЙе непздершщ калыптаса бастауын орта жэне кешнп орта гасырда - XIV гасыр мен XIX гасырдыц бiрiншi жартысы аралыгын жаткызуга болады. Осы кезенде кукыктыц дэстYрлi мусылмандык жYЙесi мен монголдардыц кешпендi еркениетшщ кукыктык институттарыныц езара Yйлесу процесi жYрдi [8, 11-б]. Бул кезецде, казак когамында сыбайлас жемкорлык угымы болмаган. Казакстан Ресейге бодан болып юргенге дейiн аксYЙектерге катысты сый-сияпат жасау дэстYрi болган. Мысалы, карапайым диканымыз хан, султан, билерге «ушыр» салыгын - ягни алган ешмшщ бiр белiгiн берiп турган. Сонымен катар, шонжарлар Yшiн согымга мал немесе сыбага жинастырылган. Баска да сыйлыктар болган. Буны эрине, салык телеумен салыстыруга болады.
XVI гасырдыц басынан бастап Казакстанда «Касымныц каска жолы» деп аталган Касым ханныц зацы кYшiне ендi, оныц негiзiне эдет кукыгыныц нормалары алынды. Бул эдет кукыгыныц нормаларын XVП-Fасырдьщ аягында Тэуке хан езшщ «Жет жарFысында» толыктырып бiр жYЙеге келтрдь
Сол кездегi казактардыц эдет кукыгы Yш тармактан: эдеттерден, билер сотыныц тэжiрибесiнен жэне билер съезшщ ережелершен турды [9, 139-б]. Дауласкан жактардыц кещлшен шыгып, дурыс шешiм шыгаруды сол
кезде эдет кукыкка CYЙенiп хандар, султандар жэне билер ауызша аткарган. Олардыц айтканы актык шешiм болып саналды. Ел iшiндегi дау-дамайды билердiц алдына барып шешетш, ол Yшiн «ханлык» деп аталатын сыйакы алынды. Мундай шешiмдердiц нэтижешнде кукыктык жаца нормалар пайда болды. Дауласкан жактар тарапынан терелiк айткан билерге тарту жасауга руксат етiлдi [9, 196-б]. Ордада курмет керсетшетш эрбiр адамга лауазым иесi болса да, сыйлык алуга болатын, ол шеттен берген сыйлыктан бас тарта алмайтын [10, 191-192-б].
«Жетi жаргы» когамдык катынастардыц барлык жагы камтылып, онда азаматтык, экiмшiлiк кукык нормалары, дш, салык жайында ережелер керсетшдь Дегенмен бiр орталыктан жYргiзетiн мемлекетпк баскару жYЙесi жэне жемкорлык болмагандыктан паракорлык, кызмет бабын терiс пайдалану, ягни сыбайлас жемкорлыкка катысты жауаптылык карастырган нормалар болмады. Бул эрине, сол кездеп сыбайлас жемкорлык кубылысыныц болмаганыныц бiр дэлелi.
XIX гасырдыц орта тусынан бастап патша реформасы аркылы казак iшiндегi дэстYрлi саяси-элеуметпк катынас бiрте-бiрте жойылды. Жаца эюмшшк баскару жYЙесi езiмен бiрге паракорлыкты, жемкорлык пен эдiлетсiздiктi ала келдi [3, 45-б].
Ресейде Романовтар эулен билiк курган кезде сыбайлас жемкорлык мемлекетпк кызметкерлердiц табыс кезiне айналган. Осы кубылыспен кYресуде колданылган жазалау шаралары накты нэтиже бермедi, сондыктан жазалаудыц жаца тэсiлдерi iздестiрiлдi.
1845 жылы Зандар жинагына толыктырулар енлзшп, кызмет бабын терiс пайдалану мен паракорлык ушш косымша жауаптылык карастырылды. Оныц 401-бабында алган парадан ею есе кеп мелшерде айыппул телеу тYрiнде жаза белгiлендi. Пара беру эрекен алгыс бiлдiру жэне сатып алу Yшiн деп екiге белшдь Егер лауазымды адамга пара оны сатып алу Yшiн берiлсе, ол жумысынан да босатылатын едi. Айыпты адам шын жYректен екiнген жагдайда жаза жецiлденiлетiн.
Лауазымды адам езшщ кызметтiк мiндетiн бузып, зацда кезделген сыйакы алса, онда ол бiр жылдан уш жылга дейiнгi мерзiмге бас бостандыгынан айыруга немесе 70-80 рет таякпен уруга жэне екi жылдан бес жылга дейiнгi мерзiмге арестанттык ротага жiберуге жазаланды. Егер жецiлдететiн мэн-жай болса жэне кукык бузушы шын екшсе, катац сегiс
немесе кызметшен босату TYpi44eri жецшдеу жаза колданылды.
Аталган зацдар жинагыныц 405-бабында пара алудыц жэне берудщ мынадай формалары мен тэсiлдерi кврсетiлдi:
- параны делдал аркылы, оныц iшiнде туыстары аркылы беру жэне алу;
- бурын уэде еткен сыйакыны лауазымды адамга оныц кызмет бабына жасаган эрекен немесе эрекетшздш Yшiн беру жэне оны алу;
- алдын ала келюшген сыйакыны лауазымды адамга оныц кызмет бабында жасаган эрекетi немесе эрекетшздш Yшiн беруi жэне алуы;
- сыйакыны утылыс, айырбастау, кандай да бiр мэмiле Yшiн беру.
Зац жинактарыныц 406 жэне 407-баптарында параны бопсалаудыц формасына мыналар жаткызылган:
- коркыту немесе кысым жасау жолымен пара алу;
- лауазымды адамныц сыйлыкты немесе занда квзделмеген твлемдi немесе карызды немесе кандай да кызмет кврсетуд талап ету;
- зацда белгiленбеген немесе белгшенген мвлшерден артык акша, зат жинастыру;
- взiнiц немесе баска бiреудiц жумысына зацсыз кiрiсуi;
- адамды кинап немесе кандай да бiр зорлык жасап бопсалаушылык.
Мундай эрекеттер Yшiн барлык кукыктан айыру, Сiбiрге жер аудару жэне тврт жылдан алты жылга дешнге мерзiмге бас бостандыгынан айыру жазасы карастырылды.
Сонымен катар бурын каралмаган кылмыс курамдары енгiзiлдi:
- твменп децгейдегi кызметкерлердiц жогары турган шенеушктерге сыйлык беру Yшiн зацсыз акша жинау [408-бап);
- паракорлыкка жагдай тудыру, пара алуда бопсалаушылыкка катысу (409-бап);
- шаруалар кауымыныц атынан лауазымды адамга пара беру (411-бап) [11, 390-б].
Кейiн Ресей патшасы II Александр взiнiц 1862 жылгы «Ал паракорлык туралы» зац жинагында ауырлататын мэн-жайсыз пара бергендш Yшiн жауаптылык квзделген 411 жэне 412-баптарын алып тастады. II Александр 1866 жылы «Бул аурудыц себептерш iздестiру жэне оны жоюдыц амалдарын карастыру туралы» Жарлык шыгарып, зерттеулер жYргiзуге нускау бердi.
Бул кубылысты зерттеу максатында курылган Сенат комитет оныц таралуыныц
негiзгi Yш себебше назар аударды: зацдардыц жетiлмегендiгi, мемлекетпк кызметкерлердiц материалдык камтамасыз етiлмеуi жэне кылмыс пен жазаныц бiр-бiрiне сай келмеуь Ягни мемлекет есебiнен байыгандар мен бiрнеше сом алган кедейлердщ тартатын жазасы бiрдей болды. Бiздiц ойымызша, бул мэселелер элi ^нге дейiн взiнiц взектiлiгiн жойган жок. Эйткенi оны кYнделiктi вмiрде жш кврiп отырмыз. Демек бiздiц елiмiзде де осы мэселелердi шешу жолдары карастырылуы керек.
Бул Yш себептщ болуын камтиты:
- сот билшнен кврiп отырган тэуелдiлiк;
- твменп турган шенеушктердщ жогарыларга тэуелдiлiгi;
- кызметке кабiлетсiз адамдарды алу;
- билш органдыры кабылдаган шешiмдердiц купиялылыгы сиякты жагдайлармен тYсiндiредi [12, 5-б].
1903 жылы Ресейдiц «Кылмыстык жинагы» жарык кврдi, оган 1883 жылгы Жинактагы лауазымдык кылмыс туралы барлык нормалары кiрдi. Аталган жинакта алдыцгыга караганда айтарлыктай взгерiстер болды, жаца кылмыстык зацнама жасау жYЙесi жецшдецщ, баптар саны азайды, лауазымды тулгаларга аныктама берiлдi. Дегенмен кейiн лауазымдык кылмыстарды саралауга катысты проблема туындады.
Казан твцкерiсiне дейiнгi Ресей галымдары лауазымды тулга угымына дэл аныктама беруге бiрненше рет талпынды. Кукыктык гылым бул проблеманы шешуге тшс ед^ «Лауазымды тулга» свзi бiрде кец, бiрде тар магынада колданды. Кец магынасында оган баскарушы эюмшшктеп шенеунiктер де, жергiлiктi баскару органдарыныц кызметкерлерi де, эртYрлi жеке шаруашылык кэсiпорындарыныц кызметкерлерi де юрдЬ» [13, 137-б].
Кецес вкiметi орнаганга дешн Ресейде «лауазымды тулга» жэне «мемлекетпк кызметкер» угымдары бiрдей магынада бершдь Кейбiр галымдар «лауазымды тулга мен кызметкер угымдары сэйкес келедЬ> деп санады.
Лауазымды тулгалар угымыныц шегш аныктауга талпыныс жасаган Казан твцкерюше дейiнгi галымдар алдында бiрнеше мэселелер турды. ЖYргiзiлген эртYрлi зерттеулердiц нэтижесшде, бул проблеманы шешуге мYмкiндiк беренн жолдар аныкталды. Ол жолдардыц мэш мынада:
- адамдардыц осы кылмыс субъектшерше жататын белгiлi бiр тобын накты терминдердi (угымдарды) зацга енпзу аркылы сот тэжiрибесiнде бул угымныц шегiн айкындауга
мYмкiндiк тудыру;
- зац мэтшше лауазымды адамдарды лауазымдык кылмыстардыц субъектiсi репнде сипаттайтын кейбiр белгiлердi енгiзу.
Сонымен, олар бул проблеманы шешудiц барлык ауыртпалыгын сот тэжiрибесiне жYктедi. Зандагы угымга CYЙенсек, олар мемлекет кызмепнде мiндеттер аткаратын адамдарды кызметiне катысты кылмыс субъектiсiне жаткызды [14, 537-б.]. Мэселен, кейбiр авторлардыц айтуынша, «акционерлш когам баскармасыныц мYшесi кандай да бiр керектi немесе керексiз нэрсеш жасау Yшiн акша алуы мYмкiн, бiрак бул паракорлык кылмыс емес». Ал пара алган мемлекегтiк кызметкер вз эрекетiмен мемлекегтiц беделiн тYсiредi [15, 406-б. ]. Сонымен катар сот тэжiрибесi, мысалы, жэрмецкелiк квпестщ вкiлегтi адамдарын, iшiмдiк шыгаратын зауыттардыц кадагалаушыларын, конкурстык баскармалардыц тврагаларын жэне т.б. мемлекетпк аппараттыц лауазымды тулгаларына тецестiруге бола-тындыгын кврсегтi. 0з бетiнше тэжiрибе жасаушы дэрiгерлер, ерюмен жалданган сатушылар, нотариустар, орман кызметшiлерi Зац жинагыныц 1162-бабына сэйкес кызметтеп кылмыстары Yшiн мемлекегтiк кызметкерлерге белгшенген тэртiпте жазаланатын болды.
Сонымен, Жазалау туралы жинак жэне сот тэжрибесше CYЙенiп, зацныц мэтiнiнде арнайы кврсетшген лауазымды адамдар немесе аткаратын кызметше карай лауазым иелерiмен тецестiрiлген адамдар кызметше катысты кылмыс субъекпс болуга тиiс едi.
Мундай пiкiрдi 1903 жылы Кылмыстык жинак жобасын жасау жвшндеп Yкiмет комиссиясы да колдады. Бiрак ол алгашкы жоспарынан бас тартып, «кызметкердщ» тиiстi аныктамасын жинак мэтшше енпздь
Бул аныктамадагы лауазымды адамдардыц эрекетiкызмет бабындакылмысжасайтындардыц аукымын тYгел камтымады. Ондай iс-эрекегтi:
- бктктщ вкiлi ретiнде Yкiмегтiц немесе когамдык уйымныц тапсырмасын орындаушы шенеунiктер;
- кызмет бабында взiне багынышты адамы жок твменгi сатыдагы кызметкерлер;
- тврелш сот мYшелерi жэне баскалар да жасауы мYмкiн едi.
Кылмыстык жинакта «Мемлекетке жэне когамдык кызметке карсы кылмыстар туралы» тараудан баска да санаттардагы лауазым иелерiнiц жауаптылыгын карастырган взге де нормалар болды. Оларга дэрiхана жетекшiлерiнiц, банк мекемес баскарушыларыныц, зауыт, фабрика, внеркэсiп орындары кызметкерлерiнiц жауаптылыгы жаткызылды.
Свйтiп, кылмыстык жинакта кызмет бабындагы эртYрлi кылмыстарды взiнiц ерекше бвлiмдегi эртYрлi тарауларында карастырып, оларды мемлекегтiк жэне когамдык кызметтеп кылмыстар деп ажыратты.
Будан бiз кез келген кызметкердiц мемлекетпк немесе когамдык кызмегтегi кылмыстыц субъекта бола алмайтынын квремiз. Кандай да бiр мiндет аткаратын, бiрак мемлекет немесе когамдык кызмет аткаратын адамдардыц жауаптылыгы туралы нормалар Кылмыстык Жинактыц XVII тарауында келнршген кылмыстардыц субъекта бола алмайды. Мемлекет немесе когам Yшiн бiрдеце жасаушы немесе шыгарушы адам, оны меншiк иесiнiц немесе кэсшкердщ жеке тапсырмасы бойынша жYзеге астыратын болса, онда ол «кызметкер» угымын бермейдi. Олар кылмыс жэне жазалау туралы жинакка сэйкес, жалпы кылмыс Yшiн жауапты болады.
ПайдаланылFан эдебиеттер тiзiмi
1. Алауханов Е.О. Сыбайлас жемкорлыкпен кYрес: теория жэне практика: Окулык // Алматы: Зац эдебиеп, 2009. - 240 б.
2. Жетписбаева Б.А. Стратегия борьбы с коррупцией: Учебное пособие. - Алматы: Зац эдебиеп, 2009. - 294 б.
3. Имамбаева Д. Казакка жемкорлык кайдан келш, калай калыптасты: Квзкарас.- Алматы: Акикат журналы №3, 2015.
4. Филимонов Ю. Нотариус - лицо должностное? // Россиская юстиция. 1996. - №9. -с.31.
5. Волженскин Б.В. Служебное преступления. - М:, 2000. - 90 с.
6. Ключевский В.О., Терминология Русской истории. Т.4. - М., 1989. - с. 180.
7. Анциферов К. Взятничество в истории русского законодательства (до период свода) // Журнал гражданского и уголовного права. Кн. 2. - СПб., 1884.
8. Туякбай Ж.А. Правовые основы государственной политики РК в сфере уголовной юстиции. Научное издание. - Алматы: Жазушы, 2004. - с. 11.
9. Материалы по казахскому обычному праву: Научно популярное издание. - Алматы 1998.
10. Зиманов С.З. Общественный строй казахов 1-й половины XIX века. - Алматы: АН КазССР, 1958. - с.292.
11. Российское законодательство X - XX веков. - М., 1986. - Т.6. - с. 390.
12. Кувшинин В. Как русские цари боролись с лихоимством // Чистые руки. - 1999. - № 1.
13. Немидов Н. Юридические и политические основания государственной службы. - Ярославль, 1874. - с. 137.
14. Есипов В.В. Превышение и бездействие власти по русскому праву. - СПб., 1892. - с. 537.
15. Лохвицкий А. Курс русского уголовного права. - СПб., 1867. - с. 406.
Бул мащалада сыбайлас жемщорлыщтыц XVI - XX гасырлар аралыгындагы Казащ даласында пайда болу тарихы зерделенген, жэне оган щарсы ку_ресудщ кейб1р жолдары щарастырылган.
Ty^h свздер: щылмыстыщ зацнама, сыбайлас жемщорлыщща щарсы iс-щимыл, зацнама тарихы.
В данной статье автором исследована история возникновения коррупции в Казахстане в XVI -начале XX веков. А также рассмотрены некоторые методы противодействия коррупции в этот период.
Ключевые слова: уголовное законодательство, противодействие коррупции, история законодательства.
In this article the author explores the history of corruption in Kazakhstan XVI - early XX centuries. Also consider some methods of combating corruption in this period.
Keywords: criminal law, fight against corruption, legislative history.
ТаFайбек Рахматшлаулы Ботанбаев,
КР Зацнама институты кылмыстык, кылмыстык ic жYргiзу, кылмыстык аткару зацнамасы жэне сот сараптамасы бeлiмшiц гылыми кызметкерi
^азакстандаFы сыбайлас жемкорлыктыц шь^у тарихына катысты кейбiр сурактар
Бутанбаев Тагайбек Рахматиллаевич,
научный сотрудник отдела уголовного, уголовно-процессуального, уголовно-исполнительного законодательства и судебной экспертизы Института законодательства РК
Некоторые вопросы, касающиеся истории возникновения коррупции в Казахстане
Butanbaev Tagaybek Rahmatillaevich,
Researcher of the criminal, criminal procedure, criminal law enforcement and forensic of the Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan
Some questions about the history of corruption in Kazakhstan
