CC BY
89№ 3 (27) 2012 г Вестник Института законодательства Республики Казахстан
Нагашбаева Ботаквз К^рманалъщызы,
КР Зац шыгару институты К^цыцтыц мониторинг7 орталыгы талдау жэне ц^цыцтыц мониторинг секторыныц гылыми цызметкерг
ЦА31РП ТАЦДАГЫ СЫБАйЛАС ЖЕМЦОРЛЫВДА ЦАРСЫ КУРЕС МЭСЕЛЕЛЕР!
Казiрri кезде когамымызда каушн кубылыска айналып отырган кылмыстардыц бiрi - сыбай-лас жемкорлык болып табылады. Сыбайлас жемкорлыкка карсы кYрестiц взектi мэселелер^ бул ягни жалпыга мэлiм ец алдымен, когамга кауштшпмен, купиялылыгымен, ерекше курылымы мен экономикага керi эсер етуiмен, кукыкка кайшылыгымен, кYш кврсетумен жэне баска да зиянды зардаптарымен сипат-талады. БYгiнгi кYнi жемкорлыкпен кYрес мэселесi казакстандык когам мен мемлекеттщ басымдылык кврсетiп отырган мшдеттершщ бiрi болып отырганы баршамызга мэлiм.
Азаматтардыц кукыктары мен бостандыктарын коргау, Казахстан Республикасыныц каушаз-дiгiн сыбайлас жемкорлыктан туындайтын катерден коргау, жемкорлыкпен байланы-сты кукык бузушылыктыц алдын алу, оны аныктау жэне ашу, олардан келген зардаптар-ды жою, кiнэлiлердi жауапка тарту жолымен мемлекетпк органдардыц, лауазымды жэне баска да мемлекетпк кызметтердi жYзеге асырушы адамдардыц кызмет ету тиiмдiлiгiн камтамасыз етудщ талаптары, Казакстан Республикасында 1998 жылы 2 шiлдеде № 267, ТМД аумагында бiрiншi болып алгаш рет кабылданган, Казакстан Республикасыныц «Сыбайлас жемкорлыкка карсы кYрес туралы» Зацыныц шыгуына себеп болып, сыбайлас жемкорлыкка карсы кYресте шешушi рвл аткарганын атап айткан жвн. Аталган Зац сыбайлас-жемкорлыкка келесiдей аныктама бередi. Ол: «мемлекетпк мiндеттердi орындайтын адамдар, сондай-ак соларга тецелген адамдар, тiкелей взi немесе делдал аркылы вздерiнiц лауазымды кузыреттерш жэне онымен байланысты мYмкiншiлiктi немесе вз к¥зыреттерiн баскаша пайдаланып мYлiктiк пайда алу Yшiн зацмен карастырылмаган мYлiктiк жайлылыкты жэне артыкшылыкты кабылдау, сондай-ак жеке жэне занды тулгалармен аталмыш жайлылыкты жэне артыкшылыкты оларга зацсыз беруге осы адам-дарды парамен сатып алу» [1].
Аталмыш зац азаматтардыц кукыктары мен бостандыктарын коргауга, сыбайлас жемкорлык квршютершен туындайтын кауiп-катерден елiмiздiц улттык каушиздшн камтамсыз етуге, жемкорлыкка катысты кукык бузушылыктыц алдын алуга багытталган. Ягни, сыбайлас жемкорлыкпен кYресу эрбiр мемлекетпк орган-дар басшыларыныц, ел азаматтарыныц мiндетi екендiгi атап кврсетiлген.
Бул зац сыбайлас жемкорлыктыц элеуметтiк терю кубылыс ретiндегi угымы мен мазмунын айкындап, оган карсы зацнаманыц тутастай бiр жYЙесiн калыптастыруга мYмкiндiк бердь
Осы Зацга, жемкорлыкпен кYрестiц 2006-2010 жылдарга арналган мемлекеттiк багдарламасын косуга болады. 2005 жылы мемлекеттiк кызметшшердщ Ар-намыс кодексi бекiтiлдi. Ал 2007 жылдыц 12 кацтарында «Жеке жэне заццы тулгалардыц втiнiштерiн карау тэртiбi туралы» зац кабылданды.
Соцгы 12 жылда елiмiзде сыбайлас жемкорлыкка карсы кYрес саласында айтарлыктай кукыктык база калыптастырылды. Мэселен, бул саладагы нормативпк-кукыктык база 17 зацмен женлвдршд^ муныц взi улттык зацнаманы колданыстагы халыкаралык стан-дарттарга жакындата тусн.
Tиiстi нормативпк-кукыктык актiлердi эзiрлеу жэне кабылдау, жецiлдiктер мен Yкiметтiк емес уйымдар арасында элеуметтiк мемлекеттiк тап-сырысты орналастыру тYрiнде азаматтык когам институттарын белсендi мемлекеттiк колдау сыбайлас жемкорлыкка карсы кYресте олардыц кызменн жандандыра тYседi.
Бул зацнамалык актшердщ максаты азаматтардыц кукыктары мен бостандыктарын коргауга, сыбайлас жемкорлык кврмстершен туындай-тын кауiп-катерден Казакстан Республикасыныц улттык каушаздтн камтамасыз етуге, сыбайлас жемкорлыкка байланысты кукык бузушылыктыц алдын алу, аныктау, олардыц жолын кесу жэне ашу, олардыц зардаптарын жою жэне кiнэлiлердi
жауап;а тарту ар;ылы мемлекеттiк органдардыц, мемлекетпк мiндеттердi ащаратын лауазым-ды жэне бас;а да адамдардыц, сондай-а; оларга тецеспршген адамдардыц тиiмдi ;ызметш ;амтамасыз етуге багытталган жэне сыбайлас жем;орлы;;а ;арсы курестщ негiзгi принциптерiн ащындап, сыбайлас жем;орлы;;а байланы-сты б^зушылы;тыц турлерш, сондай-
а; жауаптылы;тыц пайда болу жагдайларын белгiлеу, мемлекеттiк ;ызметшшердщ моральды;-адамгершiлiк бейнесiне жэне iскерлiк сапаларына ;ой^1латын талаптарды арттыру.
Сонымен ;атар демократиялы; негiздердi, мемлекеттi бас;арудагы жариялылы; пен ба;ылауды кецейтуге халыщтыц мемлекет пен оныц ;урылымдарына деген сешм ныгайтуга, бiлiктi мамандарды мемлекеттiк ;ызметке кiруге ынталандыруга, мемлекеттiк мiндеттердi ащаратын адамдардыц риясыз адалдыгы Yшiн жагдайлар жасауга да багытталган.
Сыбайлас жем;орлы; мемлекеттщ бэсекеге кабiлеттiлiгiн айтарлы;тай темендететш, ;огамда демократиялы; оц езгерiстердi жYзеге асыруды тежейтiнi, елдщ халы;аралы; беделше ну;сан келтiретiнi белгiлi. Ец басты-сы адамдардыц ;огамныц демократиялы; ба-стауларына, зац мен шынды;;а, сайып келгенде билшке деген сенiмiн элсiретедi.
Сыбайлас жем;орлы;;а ;арсы кYрес мемлекеттiк саясаттыц стратегиялы; басым-дыгы болып табылады. Президент сыбайлас жем;орлы;;а ;арсы кYрестiц мынадай багдарламалы; багыттарын белгшеп бердi:
- сыбайлас жем;орлы;тыц алдын алу басымдыгы, оны тудыратын себептер мен оган ы;пал ететiн шарттарды жою;
- мемлекеттiк ресурстарды белущ ба;ылауды кYшейту;
- мемлекеттiк органдардыц ру;сат беру функ-цияларын юке асыруын ба;ылау;
- сыбайлас жем;орлы;пен кYреске екiлеттi билiк органдарын кещнен тарту;
- эр тYрлi салаларда сыбайлас жем;орлы;тыц орын алу децгешн аны;тау кезiнде халы;аралы; рейтингтер жYЙесiн пайдалану;
- халы;аралы; институттардыц, отанды; Yкiметтiк емес уйымдар, саяси партиялар мен мемлекеттiк органдардыц езара ю-;имыл жасасуы.
Сыбайлас жем;орлы;;а ;арсы алдын ала ю-;имыл жасаудыц мемлекетпк саясаты билiк ;урылымдарыныц ашыщтыгы мен ;огамныц ба;ылауында болуын; мемлекеттiк ба;ылау-;адагалау функцияларын ;ыс;артуды жэне мемлекетпк ба;ылау органдары жYЙесiн оцтайландыруды; сыбайлас жем;орлы; кер> нiстерiне ы^алетенн фактор реннде мемлекеттiк
;ызметшшер жагдайыныц тура;сыздыгын болдырмайтын кадр саясатын жYргiзудi; азаматтардыц тэуелсiз, сырттан жэне эсiресе сот жYЙесiнiц езiнен сыбайлас жем;орлы; эсер ету-ден тэуелсiз сот;а жYгiну ;у;ыгын ;амтамасыз етудi кездейдi.
Сыбайлас жем;орлы;;а ;арсы ю-;имыл женiндегi зацнамалы; шаралардыц жYЙесi мемлекеттiк ;ызметшшщ ;у;ы;тарын, мш-деттерiн жэне ез функцияларын орындау ;агидаларын на;тылау ар;ылы олардыц мшез-;ул;ын мiнсiздендiруге септiгiн тилздь
Кргамымыздыц барлы; саласына дендеп енш бара жат;ан жем;орлы;тыц жолына батыл то;сауыл ;ойып, олардыц зардаптарын жою жэне мYДделiлердi жауап;а тарту бYгiнгi кYннiц ец басты мiндеттерiнiц бiрi.
Сыбайлас жем;орл^1;тыц тамыры мYлдем теренде жатыр. Сонды;тан жем;орлы;пен кYрестi кезекп нау;анга айналдырып, кеп кешiкпей туп-тамырыменжоккыламыздеугеэлiертерек.Kэзак;стан Республикасыныц Президентiнiц «Жаца онжылды; - жаца экономикалы; ерлеу Кэза;станныц жаца мYмкiндiктерi» атты Жолдауына жэне сыбайлас жем;орлы;;а ;арсы кYресу женшдеп мемлекеттiк багдарламага сэйкес, ец бiрiншi ма;сат сыбайлас;ан жем^рлыеда ;арсы к^есуде езiндiк нэтижелерiн беретiн шараларга атсалысып, болаша;та мемлекеттiк саясаща бiрлесе эрекет етуге ;адам жасауга ы;пал ету болып табылады. Каза;стан Республикасыныц «Сыбайлас жем;орлы;;а ;арсы к^ес туралы» Зацыныц талаптарын орындау барысында мемлекетпк органдардагы лауа-зымды тулгалар жауапкершiлiктерiн кетеруге де багытталган. Осыган орай сыбайлас жем^рлы^ен к^ес^ц басты багыты оныц алдын алу, ягни, оныц себептерi мен шарттарына ы;пал жасау болуы керектiгiн ескерген жен.
Сыбайлас жем;орлы; ;огам дерть Бугiнгi тацда сыбайлас жем;орлы;пен курес барлы; мемлекеттiк органдар алдындагы басты мшдеттщ бiрi болып отыр. Кылмыстыц бул турiнiц ;огамымыздыц барлы; саласына тамыр жайып кеткенi жасырын емес. Экшшке ;арай, ол бiлiм беру, медицина сия;ты iзгiлiктi дiттеген салалардан бастап ;оргау органдарына
дешн бой керсетiп жур. Сыбайлас жем^рлыеда ;арсы эрекет шараларыныц гылыми танымдары мен езектi мэселелерi Каза;стандагы ;огамды; ;атынастарды реформалаудыц барлы; кешендi мэселелерiмен тыгыз байланыста. Сонды;тан да ;огам бойындагы бул кесапат кеселмен куреске мемлекетiмiз айры;ша мэн берiп отыр.
Мемлекет дамуыныц багдарламалы; ;ужаты -«Каза;стан-2030» «Барлы; казакстандыктардыц есiп еркендеу^ кауiпсiздiгi жэне эл-ау;атыныц
№ 3 (27) 2012 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан
артуы» атты ел Президент Казакстан халкына Жолдауында, бiздщ когамымыз бен мемлекетiмiздщ дамуыныц алдыцгы жоспары мен непзп кагида багыттары баяндалган. Соны-мен катар, казiрri кезецде кептеген калыптасып кеткен кезкарастарды езгерту кажеттшш, оныц шшде жаца тарихи жолдагы кедергшермен кYресу эдiстерiн, когамга жат кубылыстармен, соныц iшiнде эсiресе кылмыстылыкпен кYресу эдiстерiн жацарту кажеттшп, жинакталган емiрлiк тэжiрибемiздi жогалтпау Yшiн когамга, адамга тиiмдi болган, еткен тарихи сара жолы-мызды кайта саралау кажеттшп туып отыр.
Eлiмiздiц дамуы мен халыктыц элеуметтiк жагдайыныц жаксаруы кай багытта ерiстейтiнi Мемлекет басшысыныц дэстYрлi Жолдауынан бастау алатыны анык. Ел Президент Нурсултан Назарбаев «Элеуметпк-экономикалык жацгырту Казахстан дамуыныц басты багыты» атты биылгы Жолдауында экономиканы ныгайтуга жэне халкымыздыц эл-аукатын арттыруга багытталган он стратегиялык мiндеттi алга койып, халыкты толгандырып отырган мэселелерге накты жауап берш, сонымен катар, кукык коргау органдары кызметш жандандыру, сыбайлас жемкорлыкпен кесiмдi кYрес жYргiзу мэселесiн де атап айтты.
Сыбайлас жемкорлыкпен курес мэселесi кукык коргау жYЙесiн жацгыртудагы езектi мэселе болып табылады. Сыбайлас жемкорлыкпен кYрес мемлекеттiк саясаттыц негiзгi басым багыттарыныц катарында. Сыбайлас жемкорлыктыц салдары мемлекеттiц кYЙреуiне экелш согатыны, халыктыц билiкке сенiмiн жогалтатыны белгiлi жэйт.
Казакстандык даму жолыныц сапалык жаца кезецiнде саяси жэне аукымды элеуметтiк жацгыртуды iске асырудыц сэттi болуы кебше-кеп мемлекеттщ сыбайлас жемкорлыкка карсы кYрестi тиiмдi жYргiзуiне тiкелей байланысты. Депутаттардыц алдында сез сейлегенде Президент: «Жацгыртудыц ец мацызды мэселелерiнiц бiрi - сыбайлас жемкорлыкпен кесiмдi кYрес. Бiзге сыбайлас жемкорлыкпен кYрестiц жаца стратегиясын жасау кажет», деп атап етп [2].
Казiргi уакытта мемлекеттiк сатып алу, жер койнауын пайдалану, жер катынастары мен курылыс, кеден жэне салык кызмет, мемлекеттiк меншiк оъектшерш жекешелендiру салалары сыбайлас жемкорлыкка кебiрек бой алдырып отыр, сыбайлас жемкорлык кылмыстар соцгы жылдары нак осыларда елеулi тYрде кебейiп кеткенi байкалады. Сот, кукык коргау органда-рында етiнiшпен келген кiсiлердiц кукыктыры мен бостандыктары зацды коргалудыц орнына оларды табыс кезi етушiлiк фактiлерi де аз емес.
Когамдык емiрдiц тYрлi саласында жемкорлык кылмыстыц кеп болатын аймагын аныктау, оны
тудыратын себептер мен жагдайларды барынша айкындау мацызды мэселе.
Eлiмiзде бой керсеткен сыбайлас жемкорлыктыц децгейi мен аукымы экономикалык да-муды тежеп, инвестициялык ахуалга терiс эсерiн тигiзуде, елдщ абырой-беделше нуксан келтiрiп, Казахстан Республикасымен ынтымактастыкка халыкаралык мYДделiлiктi кемiтiп отыр.
Зацныц жэне когамдык эшкерелеудiц алдында бултартпас жауаптылыкта болатын жагдайда шенеунiктер мен азаматтарга сыбайлас жемкорлык эрекеттерiн жасау мYлде тиiмсiз болатындай кукыктык эрi когамдык ахуал тудыру кажет.
Tиiстi зандарда мемлекеттiк кызметшшердщ кiрiстерi мен шыгыстарын декларация-лау туралы ережеш мiндеттi турде беюту, iс басындагы экiмдер мен орталык аткарушы ор-гандар басшыларын, Парламент жэне барлык децгейдегi мэслихаттар депутаттарын жэне сол лауазымдарга Yмiткерлердi БАК беттервде жэне веб-сайттарда, жеке блоктарында ездерiнiц кiрiстерi мен шыгыстары, ездершщ мYлкi туралы деректердi жариялап отыруын мiндеттеу керек. Tiкелей багынысындагы кызметкерлер сыбайлас жемкорлык жасаганы Yшiн эшкере болган республикалык жэне жергшкп аткарушы орган-дар басшыларыныц мшдетп тYрде орындарынан тYсуi туралы ережеш зацдастыру кажет [3].
БYгiнгi сыбайлас жемкорлыкпен курес тэжiрибесi бiрiнFай кукыктык амалдардыц тиiмдiлiгi жеткiлiксiз екенiн керсетш отыр. Осыган орай сыбайлас жемкорлыкпен куресте кешендi ша-раларды байыта тYсу керек. Соныц бiрi - жариялы;. Халы; кылмыс фактiлерiн де, оны жасагандарды да дер кезвде молырак бiлiп отырса, когамныц ютщ нэтижесiне деген сенiмi кYшейедi.
Дегенмен, мемлекет тарапынан жYргiзiлген сая-сат непзвде кукык коргау органдары мен арнаулы кызметтердщ сактандыру жэне алдын алу шара-ларын кYшейту барысында сыбайлас жемкорлык кубылысыныц дамуына кедерп келтiруге болады. Бул жумыста мемлекетпк саясатты iске асырудыц барысын кещнен жэне объективп керсету, сыбайлас жемкорлыкка карсы зацдарды белсендi тYрде на-сихаттау мен тYсiндiру, когамда кылмыстылык пен сыбайлас жемкорлыкка карсы мвдет ащаратын букаралык аппарат куралдарыныц айрыкша жумыс жYргiзе алатынын атап етуiмiзге болады.
Сонымен ;атар, мемлекет тарапынан шыгып жат;ан кукыктык нормаларды жYзеге асыру когамга ете пайдалы эрекет. Кукык нормаларыныц талаптарын орындау, зацда белгiленген мYмкiндiктi пайдалану Yшiн азамат белгiлi бiр уакытта эрекет жасап, белсендiлiгiн керсетуi кажет. Кукыктык белсендiлiктiц екiншi жагы адамныц сана сезiмiне байланы-
62
сты. Ку^ьщтьщ сана белгiлерi ретiнде: TYCiHy, курметтеу, д^рыстыгына жэне эдiлдiгiне сену, сакгауга дагдылану жэне де талаптарын б^лжытпай орындауды атап айгуга болады.
Осылайша, Елбасыныц ^оргау
органдарыныц ж^мысын ^огамныц проблемала-рына жа^ындату туралы бастамасын, жолдауында айгылган тапсырмаларын алгышарт етш, коргау органдарыныц басшылары ездершщ накгы ю-^имылында басшылывда алады деп сенемш.
Алайда алда т^рган ма^сатты жYзеге асы-
ру, осындай келецаз к¥былыстармен бiтiспес курес жYргiзy, тек сот, ^оргау немесе
мемлекетпк органдардыц гана мiндетi емес, барлыщ ^лтжанды азаматтардыц парызы.
Мемлекеттiц т^ракгылыгы мен ^лттык к;аушиздш Yшiн ^аушп, ^лттыщ намысымызга тиетiн, бYкiл ^аза^стандыщтардыц абыройын темендетуге апаратын ^ылмыспен аяусыз кYрес жYргiзy, элеуметтенген азаматтарды
калыптастыру бYкiл ^огамныц алдында т^рган аса кYPделi де ^асиетп мвдет.
ПайдаланылFан эдебиет Ti3iMi
1. Зац аппарат орталыгы // Сыбайлас жемкорлыкка карсы KYpec туралы Казахстан Республикасыныц 1998 жылгы 2 шiлдедегi N 267 Зацы.
2. Зац аппарат орталыгы // «Элеуметпк-экономикалык жацгырту Казахстан дамуыныц басты багыты» Казахстан Республикасыныц Президент^ ¥лт Кешбасшысы Н.Э. Назарбаевтыц Казахстан халкына Жолдауы. - Астана к., 2012 жыл, 27 кацтар.
3. О. Эбдiкэрiмов. Сыбайлас жемкорлыкка карсы кYрес Казакстанныц аса мацызды стратегиялык басымдыгы //http://www.egemen.kz/?p=327746
Автор аталган мащалада щогамдыщ eMipdih, щай саласында жемщорлыщ щылмыстыц квп кездесетт аймагын, оны тудыратын себептер мен жагдайларды, сонымен щатар басща да сыбайлас жемщорлыщща щарсы кYрестегi взектi мэселелерт щарастырган.
ТYйiн создер: сыбайлас жемщорлыщ, щущыщ, ку_рес, щогам, бащылау.
В данной статье автор рассматривает, в каких отраслях общественной жизни проявляются коррупционные преступления, рассматривает причину, состояние и другие важные вопросы борьбы с коррупцией.
Ключевые слова: коррупция, право, борьба, общество, контроль.
In this article the author examines in which areas of public life manifested corruption crimes, considering the cause and condition, and other important issues to fight corruption.
Keywords: irruption, right, struggle, community, control.
Ботакез ^рманалыкызы НаFашбаева,
КР Зац шыгару институты К^ы^ты^ мониторинг орталыгы талдау жэне мониторинг
секторыныц гылыми ^ызметкерi
^a3ipri TaftiaFbi сыбайлас жемкорлыкка карсы KYpec мэceлeлepi
Нагашбаева Ботакоз Курманалиевна,
научный сотрудник сектора анализа и правового мониторинга Центра правового мониторинга Института законодательства РК
Современные проблемы борьбы с коррупцией
Nagashbayeva Botakoz Kurmanalieva,
research fellow of the Legal Monitoring Center of the Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan
The modern problems of fight against corruption
