CC BY
261Цапышева Салтанат Цайыржанцызы,
Экономика, царжы жэне халыцаралыц сауда университеттщ ага оцытушысы, экономика гылымдарынъщ кандидаты
СЫБАйЛАС ЖЕМКОРЛЬЩПЕН КУРЕСТЩ ШЕТЕЛД1К ТЭЖ1РИБЕС1
К^рп кезде сыбайлас жемцорлыц мэселесiн эрбiр мемлекетте, тYрлi халыцаралыц уйымда кездестiруге болады. Бiрaц ол барлыц жер-де бiрдей бола бермейдi. Тарихи дэуiр жэне мемлекеттщ элеуметпк-экономикалыц даму кезещне царай сыбайлас жемцорлыцтыц пайда болу мэселелерi де эр алуан болып келедi. Кейбiр шет елдердщ мемлекетпк басцаруында жэне мемлекеттiк цызметiнде жемцорлыцтыц алдын алуга жэне жоюга багытталган экiмшiлiк цалыптыц кешендерi цурылган. Бiрцaтaр мем-лекеттерде шенеушктердщ ар кодекс не-месе этикалыц кодекстер жиынтыгы болып табылатын арнайы зандар цабылданган [1, 32 б.]. Осыган орай, шетел мемлекеттерiндегi сыбайлас жемцорлыцтыц алдын алу жэне жолын кесу шараларына назар аударайыц.
Жалпы дYниежYзiнде жемцорлыц элемдiк масштабтарга ие болды. Сыбайлас жемцорлыц мэселесiн шешуге Б¥¥, Еуропа Одагы, Еуропа Кецеа, Америка мемлекеттерiнiн уйымы, соны-мен цатар, Экономикалыц Ынтымацтастыц жэне Даму ¥йымы цосылады. Тарихи дамудыц цaзiргi кезенiнде жемцорлыцтыц трансулттылыгы бYкiл цогамдастыц цaуiпсiздiгi Yшiн твндiретiн цaуiптi бейтараптандыру Yшiн халыцаралыц децгейде жahaндыц шаралар цабылдауды талап етедi. Халыцаралыц жемцорлыцца царсы мыналарга багытталган цуцыцтыц, саяси, уйымдастырушы шаралар кешенi ретiнде стратегия цажет: 1) цогамдыц жемцорлыцца царсы квзцарас цалыптастыру; 2) жемцорлыцтыц зияны туралы хабардарлыцты квтеру; 3) жемцорлыц цуцыц бузушылыцтарды сыныптаудыц халыцаралыц стандарттарын цамтамасыз ету, зац цузырет эдшет пaрaметрлерiн унификациялау; 4) жемцорлыц эрекеттердi айцындау мYмкiндiгiн цамтамасыз ету Yшiн оныц алдымен царжы саласында ашыцтыц атмосферасын жасау [2, 3 б.].
СыбaйлaсжемцорлыццaцaрсыкYрестiтaбысты жYргiзiп отырган елдерге Дания, Финляндия, Швеция, Жаца Зеландия, Канада, Нидерланды, Норвегия, Швейцария, Австралия, Сингапур, Люксенбург, Ирландия, Германия, ¥лыбритания, Израиль, АКШ, Австрия, Исландия, Жапонияны жатцызуга болады.
Жогарыда аталган елдердегi сыбайлас жемцорлыцца царсы кYрестi уйымдастырудыц кейбiр ерекшелiктерi - осы елдердiн Yкiметi сыбайлас жемцорлыцты улттыц цaуiпсiздiкке твнген цaуiп деп царайды. Сондыцтан сыбайлас жемцорлыц сырттан твнген жэне шю цaуiп ретiнде цабылданып, соган байланысты онымен курес квлемдi жэне кешендi сипат алады.
Мысалы, Нидерландыда сыбайлас жемцорлыцца царсы кYрес взше мыналарды енгiзедi:
- сыбайлас жемцорлыцца бешм туратын мемлекеттiк жэне цогамдыц уйымдарда мониторинг жYЙесiн енпзу жэне осы жерлерде цызмет ететiндердi цатац бацылап отыру. Сыбайлас жемцорлыцпен кYрес жYргiзетiн тулгаларды лауазымга тагайындау;
- сыбайлас жемцорлыц эрекеттерiн жазалау жYЙесi - бул мемлекеттiк уйымдарда жумыс iстеуге цатац тиым салуды жэне мемлекеттiк цызмет усынатын барлыц элеуметпк жещл-дiктерiнен айыруды квздейдц
- лауазымдыц тулганыц жагымды эрекетш квтермелеу жYЙесi - шенеунiкке вз цызметш тиiмдi де адал орындауы Yшiн материалдыц тургысынан да, адамгершшк тургысынан да жагдай жасау;
- арнайы полиция тишндеп сыбайлас жемцорлыцпен кYрес жвнiндегi мемлекеттiк цaуiпсiздiк жYЙесi [3, 54 б.].
Жемцорлыцца царсы взгерiстердi жYргiзетiн басца топ институционалдыц деп аталады. Бул топ жемцорлыцца царсы мYлде басца кYрестi кврсетедь Олардыц ойынша, жаца эдiс, жаца жолга бар багдарламаны жойып тастап, нормативтш iс-эрекеттерiн взгерту керек. Институционалдыц жемцорлыц взгерютерге мынадай мысал кел^руге болады: сайлау Yрдiсiне ашыцтыц, жариялылыц цамтамасыз ету; Yкiмет жумысына жэне орындаушы басшылыгына пaрлaменттiн бацылауы; сайлау Yрдiсiнде царжы мэселесiне бацылау жасау; мYлiк мэселесiн шектеу; мемлекеттiк цызметкерлершщ юрю-табысын, царжы мiндеттерiн, шенеушктердщ табысыныц квтеруiн, жылдыц царжы есебш беру, жемцорлыцца царсы арнайы зац цабылдау,
эюмшшк жэне кылмыстык жазалау тагы баскалар [4, 47 б.]. Сайлаушылардыц дауысын сатып алу кептеген мемлекеттерде дэстYрге айналган. Б^л эдiс АКШ, ¥лыбританияда жэне баска Еуропа мемлекеттерiнде 19 гасырда кец таралган. Каир осындай шаралар шектелсе де, бYгiнде осындай зац б^зушылык байкалады [5, 169 б.]. Испания мен Италияныц сайлау Yрдiсiнде баска шаралар колданады. Ы1кпалы зор Yмiткерлерге саяси партиялардыц кесемдерi «патронаж» деген эдiстi пайдаланады. Б^л эдютщ мацызы мынада: сайлау кезiнде кемектескен адамдарга мемлекеттiк органдардан бiр пайдалы кызметтердi ^сынады. 1966 жылы Тайландта еткен сайлау сайлаушыларга сыйлыктар тарату негiзiнде еттi [6, 29 б.]. Сондыктан кептеген мемлекеттерде сайлауды еткiзу барысында ашыдтык талап етшедь Екiншiден, сайлау компаниясын каржыландыруды бакылауга алып, нормадан жогары каржыландыруга тыйым салынады.
Ботсванада сыбайлас жемкорлыктыц каркынды есуiн тежеуге келесi шаралар кемектесп: шенеушктердщ санын кыскартып, олардыц жалакысын кетердi жэне мемлекеттiк мекемелердщ к¥рылымын ыкшамдалды, эрi сыбайлас жемкорлыктыц кез келген тYрiне дереу санкция салынды [7, 189 б.].
ОАР-да бYгiнгi кYнi сыбайлас жемкорлык децгей кептеген еуропа елдерiне караганда темен [8, 73 б.]. Олар кабылданган жаца зандардыц кемегiмен Yкiметтi Парламент алдында есеп беруге мiндеттеу аркылы, шенеунiктер мен депутаттарга табыстары жэне баска да салык телейтiн мYлiктерi женiнде декларация тапсыру жэне мемлекетпк жYЙенiц ашыктыгын камтамасыз ететiн кадамдарды кабылдау жолы-мен кол жетюзшдь
Израиль сыбайлас жемкорлыктан жеткiлiктi тYрде ерiктi мемлекеттердщ бiрi болып саналады. Ондагы жемкорлыкка карсы кYрес, Нидерланды елшде колданылатын шараларга коса, «мониторинг жYргiзудiц белгiлi кайталануы» жYЙесi аркылы жYргiзiледi. Израильде шенеунiктер Yшiн едэуiр элеуметтiк жецшдштер карастырылган жэне сыбайлас жемкорлык аныкталган жагдайда олар катац жазаланатындыктан, темен децгейт жемкорлык жок дерлiк. Оныц себебi, б^л ел-дерде мемлекет кеп гасырлы кYрес нэтижесiнде к¥рылган [9, 29 б.].
Францияда лауазымдык т^лгалардыц кызмет бабын терiс пайдаланганы Yшiн жауапкешшгш реттеу саласында 1983 жылгы 13 шшдедеп «Мемлекетпк кызметкерлердщ к¥кыктары жэне мiндеттерi туралы» Зацныц жэне 1992 жылы кабылданып, 1994 жылы кыркYЙекте кYшiне енген Кылмыстык кодексшщ мацызы зор. «Мемлекетпк кызметкелердщ к¥кыктары жэне мiндеттерi туралы» Зацга сэйкес мемлекетпк шенеунiкке «езiн тек кызметке арнау» мiндетi
жYктелген, б^л Казакстан Республикасыныц «Мемлекеттiк кызмет туралы» Зацы бойынша мемлекеттiк кызметкерлердiц мiндеттерiне ^ксас [10, 2 б.].
1985 жылы Канадада «Эдеп ережелерi» атты кодекс кабылданды. Кодекс паракорлыкты - Кон-ституцияны б^зу жэне мемлекетке опасыздык жасаумен тецеснред1 Параны алган адам да, оны берген адам да кылмыстык жазалауга жатады. Осы ереженiц басты максаты -«когамныц мемлекеттiк аппаратка жэне оныц кызметкерлерiне деген сенiмдi арттыру».
АКШ пен Канададагы мемлекетпк билш жYЙесiнде сыбайлас жемкорлыктын алдын-алу мен жолын кесу тиiмдi эдютершщ бiрi:
1. Эз мYДдесiне карай мемлекетпк мYлiктi жэне ресурстарды пайдалануга шектеу кою.
2. Сыйлыктарды алуга тыйым немесе шектеу салу.
3. Yкiметтi ведомство немесе министрлiк алдына епшш берген б^рыцгы мемлекеттiк кызметкерлердiц ютерше шектеу кою [11, 320 б.].
Корыта айтканда, АКШ мен Канада зац жYЙелерi мемлекеттiк кызметте мYДде шиелiнiсiн болдырмайтын экiмшiлiк кодекс жэне тэртштщ эдеп калыптарын косады, осыныц нэтижесiнде кызметкерлер арасындагы адалдык пен кэсшпктщ ец жогары децгейiне жетуш талап ететiн мемлекеттiк ресурстарды пайдалану. Осындай кергендей, АКШ пен Канаданыц мемлекеттiк кызмет туралы зац жYЙесi Казакстан Республикасыныц мемлекеттiк кызметiнiц калыптасуына пайдаланган бiркaтaр тэсiлдер бар.
Сыбайлас жемкорлык - когам мен мемлекеттщ кылмыстык сипат алуы сиякты каушп ^гым. Оныц жогары децгейдегi когамдык кaуiптiлiгi -ол мемлекеттiлiктiц непзш к¥лдыратып, ^лттык кaуiпсiздiкке н^ксан келпредь Ол бYкiл элемдiк мэселе, соныц iшiнде Сингапур - Азиядагы сыбайлас жемкорлык к¥былысы мардымсыз елдердiц бiрi. Ол Швейцария мен Австралиядан кешнп 3 орында деп жарияланган. Арнаулы зерт-теулерге жYгiнсек, ол 12 Азия мемлекеттершщ iшiнде ец аз сыбайласкан мемлекеттердiц бiрi болып табылады. Сыбайлас жемкорлыкпен курес барлык елдердiц зацнамаларында карастырылган, бiрaк Сингапур Yкiметi сиякты жYЙелi, эрi катац зац талаптары - бiрaз елдерде гана бар. Сингапурдыц сыбайлас жемкорлыкка карсы саясаты езiнiц жетiстiктерiмен тац-дандырады. 1960 жылдан бастап мемлекет кешбасшылары бастаган сыбайлас жемкорлыкка карсы жан-жакты багдарламаны жYзеге асырды.
Мелдiрлiкке кол жетюзуде, акпараттарды керсетуде, журтшылыкка таратуда жэне мэлiметтердi таратуда жаца Интернет-тех-нологияларды колдану тэжiрибеге берiк ендi. «Мелдiрлiк мэдениетiнiц» ашык Yлгiсi ретiнде
1999 жылы Сеулдеп жаца «Open» багдарламасы енгiзiлдi. Бул багдарлама арнайы цагидалар негiзiнде цурылган:
1. Kipy MYMKiH^ri. Осы идеяны 3 багытта царастыруга болады: 1) Азаматтар кез келген уацытта жэне эр тYpлi жерден Интернет арцылы ездершщ берген втшштерш кере алады, ягни, - ол территориялыц - уацыт aспектiсi; 2) «Open» багдарламасы шыгарган азаматтардыц цуцыцтарын квздейтiн мэлiметтеpдi ала алады, ягни, - ол мэлiмдеме aспектiсi; 3) Осы багдарлама жецш болгандыцтан, билш цурылымдарыныц жумыс сапасын бацылап, бузуларды тез айцындауга жYзеге асырады - ол цауырт- цызмет aспектiсi;
2. Ашыцтылыгы. Осы бойынша бipiншiден, ашыц бацылау жYЙесi, екiншiден, экiмшiлiк цызметшщ жарыцтылыгы: азаматтардыц втiнiштеpiн црастыратын мэлiметтеpге кipy мYмкiндiгi; цужаттарды царау мYмкiндiгi; царастыру меpзiмдеpiн танду. Азаматтардыц усыныстарын цадагалау жYЙесiнiц негiзгi мына жолдармен атцарылады: 1) элеyметтiк бацылауды жYзеге асыруга мYмкiндiк беpетiн мэлiметтi азаматтарга усыну; 2) ашыцтылыцты орнату; 3) жеке шенеушк пен азаматтардыц царым-цатынасын шектеу. Азамат цурылысты руцсат алу Yшiн жазганнан кейiн, осы эюмшшк бвлiмiнiц цызметкеpлеpi «Open» сайтына erimmri
ецгiзедi. Интернетке цосылган эр компьютердi пайдаланып, азаматтар вздерiнiц втiнiштерiн тiркелдi ме, осы мэселемен kîm айналысатыны, руцсатты цашан алуга болатыны туралы бiле алады. Эрбiр ic бойынша толыц мэлiмет, сондай-ац берген епшшп тiркеу процедурасы, мэлiметтi iздеу багдарламасы орналасцан. Осы жYЙеде со-нымен цатар, цала экiмшiлiгiнiц арнайы бвлiмi, осы бвлiмде жумыс ютейтш цызметкерлерi, олардыц телефондары жазылган. Осы жYЙе экiмшiлiк цызметкерлерiнен эрбiр втшшпен цай кYнi, сагат нешеде ютегенш кврсетуге талап етедi. Бiрдa бiр шенеунiк icтi царау мерзiмiн ыгыстыра алмайды [12].
«Open» жYЙеci вздш мэнi болганмен жемцорлыцпен кYреcудiц кешецщ Сеул басымдыгыныц цосымша бвлiгi гана болып табылады. Жемцорлыцпен кYреcу багдарламасы 4 багыт бойынша жYзеге асырылады:
Корыта келгенде, сыбайлас жемцорлыцты азайту мацсатында шет мемлекеттердiц тэжiрибелерiн бвлюу керек, Сингапурдыц мем-лекеттiк цызметшшердщ ецбекацысы квлемiнде еcептеудi; мемлекеттiк лауазымдыц тулгалардыц мYлкi, активтерi, жэне т.б. есеп жYргiзудi; сыбайлас жемцорлыц жагдайлары туралы хабарлаган адамдар жайлы цупия ацпараттарды цатац сацтау; мемлекет цызметкерлерше жеке жэне занды тулгалардан сыйлыц алуына тиым салу.
ПайдаланылFан эдебиеттер TÏ3ÏMi
1. Алауханов Е. Казахстанское и зарубежное антикоррупционные законодательства // Зац жэне заман. - №1. - 2008. - С. 32-34.
2. Садыханулы М. Жемцорлыцпен к^рес бутал халыцтыц сипат алуга тию // Дала мен цала. - 2008 ж.
- 15 ацпан - №7 - Б. 3.
3. Куттаяцов Ш. Казаннан цацпац кетсе... Сыбайлас жемцорлыцпен курес туралы ой-толгамдар.
- Астана: Елорда, 2000. - 152 б.
4. Максимов С.В. Основы противодействия коррупции. - М.: Спарк, 2000. - 228 с.
5. Бондаренко С.В. Коррумпированные общества. - Ростов-на-Дону: Росиздат, 2002. - 368 с.
6. Кистауова З. Казахстан в борьбе за улучшение делового имиджа (материал предоставлен Центральноазиатским агентством политических исследований) // К обществу без коррупции. - 2003.
- № 2 (15). - С. 29-31.
7. Кузнецов Ю.А., Силинский Ю.Р., Хомутова А.В. Российское и зарубежное законодательство о мерах противодействия коррупции // Учебное пособие. - Владивосток, 1999. - 189 с.
8. Дональд Баузер. Коррупция в Казахстане // Материалы международной научно-практической конференции. - Астана, 1999. - 331 с.
9. Левин М. Коррупция есть везде // Коммерсантъ Власть. - 2000. - С. 29.
10. Ахметов А. Коррупция в минусе когда борьба с ней // Казахстанская правда. - №127. - 2007.
- С. 1-2.
11. Кудайбергенов М.Б. Кодекс поведения должностных лиц по поддержанию провопорядка: Учебник. - Алматы: Данекер, 1999. - 320 с.
12. Правительство столицы Южной Кореи. Система онлайнового контроля за рассмотрением обращений граждан делает Сеул прозрачным^йр: //www.crime.vl.ru/docs/stats/stat-51htm
Бул мащалада шетел мемлекеттергндегг сыбайлас жемцорлъщца щарсы шаралардыц тэж!рибеа щарастырылады. Цазащстан Республикасы сыбайлас жемщорлыщща щарсы курестг ЖYзеге асыру барысында шетел мемлекеттершщ оц тэжгрибеа усынылады.
Тушн свздер: сыбайлас жемщорлыщ, сыбайлас жемщорлыщпен курес, сыбайлас жемщорлыщпен курестщ шаралары, сыбайлас жемщорлыщща щарсы багытталган багдарламалар.
Научная статья содержит теоретические и практические аспекты борьбы с коррупцией в зарубежных странах, в частности, в США, Франции, Канаде, в Сингапуре и т.д. Особое место отводится системе «Open», а также предлагаются меры по их изучению.
Ключевые слова: коррупция, борьба с коррупцией, основные меры борьбы с коррупцией, программы противодействия коррупции.
The scientific article contains the theoretical аnd practical aspects of fight against а corruption in foreign countries, in particular, in the USA, France, Canada, in Singapore etc. The special place is taken to the system «Open», and also measures are offered on their study.
Keywords: corruption, fight against a corruption, basic measures of fight against a corruption, program of counteraction of corruption.
Салтанат Кайыржанкызы ^апышева,
Экономика, ^аржы жэне халыкдралык; сауда университетшщ ага о^ытушысы, э.г.к.
Сыбайлас жемкорлык;пен к^рестщ шетелдж тэж1рибеа
Капышева Салтанат Каиржановна,
старший преподаватель Университета экономики, финансов и международной торговли, к.э.н.
Зарубежный опыт борьбы с коррупцией
Kapysheva Saltanat Kayrzhanovna,
senior teacher of University of economy, finance and international trade, c.j.s.
Foreign experience of fight against corruption
