CC BY
36Цонысбекова Аяулым Толеуцызы,
КР Зац шыгару институты щылмыстыщ, щылмыстыщ ic ЖYргiзу, щылмыстыщ атщару щущыгы бвлiмiнiц ага гылыми щызметкерi
ХАЛЬЩАРАЛЬЩ К^КЫК ПЕН КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЬЩ ЗАЦНАМАСЫНДАГЫ СЫБАЙЛАС ЖЕМКОРЛЫККА КАРСЫ КУРЕСТЩ ДАМУЫ
Жалпы дYниежYзiнде жем^орлыщ элемдiк масштабтарга ие болды. Сыбайлас жем^орлыщ мэселесiн шешуге Б¥¥, Еуропа Одагы, Еуропа Кецеш, Америка мемлекеттершщ уйымы, соны-мен катар, Экономикалык Ынтымактастык жэне Даму ¥йымы косылады. Тарихи дамудыц казiрri кезещнде жемкорлыктыц трансулттылыгы бYкiл когамдастыщ каушиздш Yшiн твндiретiн каушт бейтараптандыру Yшiн халыкаралык децгейде жаhандьщ шаралар кабылдауды талап етедi. Халыкаралык жемкорлыкка карсы мыналарга багытталган кукыкгыщ, саяси, уйымдастырушы шаралар кешенi ретiнде стратегия кажет: 1) когамдыщ жемкорлыкка карсы квзкарас калыптастыру; 2) жемкорлыктыц зияны тура-лы хабардарлыкты квтеру; 3) жем^орльщ кукык бузушылыктарды сыныптаудыц халыкаралык стандарттарын камтамасыз ету, зац кузырет эдшет параметрлерiн унификациялау; 4) жемкорлык эрекеттердi айкындау мYмкiндiгiн камтамасыз ету Ymrn оныц алдымен каржы сала-сында ашы^тык атмосферасын жасау [1].
Жогарыда кврсетiлген максаттарга жету-де сыбайлас жем^орлывда карсы саясат эр тYрлi халыщаралыщ уйымдардыц халыщаралыщ-кукыщтыщ актшерше багытталган. Жемкорлык мэселесiне Бiрiккен ¥лттар ¥йымы Yлкен квщл бвледi. Элемдш кубылыс ретiнде жем^орлывда карсы багытталган бiрнеше декларация мен кон-венциялар кабылданганын твменде бай^ауга бо-лады. 2003 жылы Бiрiккен ¥лттар ¥йымы «Сыбайлас жемкорлыкка карсы» Конвенциясын кабылдады [2]. Конвецияныц жагымды жактары квп, бiрак та Конвенцияда карастырылган сыбайлас жем^орлыщпен ^ресудщ квптеген шараларына карамастан, оларды орындау кукык бузушыга деген тиiстi санкциялар-
мен камтамасыз етiлмеген. Б¥¥ карамагында курылган уйымдар жемкорлыкка карсы куралдарды жасауда белсендi кызмет аткарады. Халыщаралыщ кылмысты алдын алу орталыгы, Бiрiккен ¥лттар Хатшылыгыныц кылмысты алдын алу жэне наша^орлыщты кадагалайтын баскарма аймак аралыщ кылмыс бойынша Бiрiккен ¥лттар Институтымен бiрге «Жемкорлыкка карсы элемдш багдарламаны» жасады.
Шетелдiк мемлекеттiк органдардыц лауа-зымды тулгаларыныц паракорлыгымен кYресу жвнiнде Экономикалык Ынтымактастык жэне Даму ¥йымыныц 1997 жылгы 21 карашада кабылданган жэне коммерциялык iс-эрекет жYргiзу барысында шетелдiк мемлекеттiк шенеунiктерге пара берущ кылмыс деп жа-риялау мэселесше арналган «Халыкаралык iскери операцияларды жYргiзу барысында шетелдiк мемлекетпк органдардыц ла-уазымды тулгаларыныц паракорлыгымен куресу жвншде» Конвенция. Бул конвенция коммерциялык ортада салауатты бэсекелестiктi калыптастыруда алгышарт болып есептеледi [3]. ЭЫД¥ сипатталган кукыкгыщ бастамасыныц мацыздылыгы y™ кезецмен аныкталады. Бiрiншiден, ол Солтуспк жэне ОцтYCтiк елдер-ге сыбайластык твлемдердiц агылып келуiн кыскартады. Бул тшсп мемлекеттiк баскаруды жYзеге асыру Yшiн жэне сауда-саттыктыц эдiл жагдайларын сактау Yшiн колайлы ахуал жасауга тiкелей септiгiн тигiзедi. Екiншiден, ол жаhандьщ масштабта баскару нормаларын дай-ындау Yшiн Yлгi бола алады [4]. Еуропа Одагы 1995 жылы «Эзшщ каржы мYДдесiн коргайтын Конвенцияны» кабылдады. Осы кужаща косымша ретшде 1997 жылы Еуропа Одагы «Еуропа когамы жэне осы когамдардыц мYше-
№ 1 (25) 2012 г Вестник Института законодательства Республики Казахстан
6
i_10
мемлекеттершщ лауазымды адамдары юрген жемкорлыкка карсы KYpec туралы Конвенция» кабылдады. Еуропамен салыстырганда 1996 жылы Америка мемлекеттщ уйымы квлемдi кужатты кабылдады. Америка аралык Конвенция жемкорлыкка карсы кYрестi кец тYрде колдайды. Бул аймактык келiсiм (АКШ-ты коса, АМ¥ мYшелерiнiц квпшiлiгi кол койган) мYше мемлекеттщ вз аумагында конституцияга багындырылган жемкорлык эрекеттi жоюга багытталган шараларды колдануды, отандас-тарыныц жэне резиденттершщ шет елдеп эрекеттерiне жауап берудi талап етедi. Бул Конвенцияны Ощустш жэне СолтYCтiк Американыц 20 мемлекетi бекгтп. Осы кужат мемлекеттщ iшiнде жасалган кылмыска гана емес, трансултты катынастарга да таралады [5]. Аталган кужаттардыц эркайсысына Yшiншi бвлiмде жеке-жеке токталатын боламыз.
Мыцжылдыктар тогысындагы тарихы терецнен бастау алатын сыбайлас жемкорлык бYгiнде бYкiл элем когамдастыгына кауш твндiрiп отырганы мэлiм. Эз кезегiнде, Казакстан тэуелсiздiк алган кезден бастап сыбайлас жемкорлыкка карсы кYрестi мемлекеттщ бiрiншi кезектегi мiндетi етiп койып, мэселенi кYн тэртiбiне жиi шыгаратын болды. Кецестш кезецнен кейiнгi кещспкте сыбайлас жемкорлыкка карсы кYресте ю-кимыл жYЙесiн жасауда, зацнамалык база эзiрлеуде елiмiздщ квшбасшылык жагдайды иеленiп отырганы кездейсок емес. 1998 жылы Казахстан «Сыбайлас жемкорлыкка карсы кYрес туралы» зацды бiрiншi болып кабылдады, онда мемлекеттщ сыбайлас жемкорлыкка карсы стратегиялык саясаттары белгiлендi. Оныц жYзеге асыры-луына 10 жылдай уакыт вттi. Содан берi зацга бiрнеше рет взгерiстер мен толыктырулар енизшп, заман талабына сай кYресудiц жаца жолдары карастырылды [6]. Алайда осы зацга дешн де ел Президент сыбайлас жемкорлыкка карсы куреске катысты бiркатар нормативтiк актiлерге кол койган. Сыбайлас жемкорлыкка жэне уйымдаскан кылмыска карсы кYреске арналган бiркатар жарлыктар бул багыттагы жумыс сабактастыкта, вскелец тYрде жYрiп жаткандыгына дэлел [7]. Свйтш, 1992 жылгы 17 наурызда Казакстан Республикасы Президентiнiц «Сыбайлас жемкорлыкка жэне уйымдаскан кылмыска карсы кYрестi кYшейту жвнiндегi ю-шаралар туралы» Жарлыгы кабылданып, сыбайлас жемкорлыкка жэне уйымдаскан кылмыска карсы кYрестiц уйымдастырушылык жэне взге де алгышарттарын калыптастырды. Осындай
кылмыска ыкпал ету шаралары айкындалды, оныц iшiнде тэртштш, мYлiктiк жэне экiмшiлiк сипаттагы кылмыстыц алдын алу шаралары. Жарлыкта республикамызда кылмыстык кэсiбилiктiц ныгайып, уйымдаскан сипатка ие болып келе жащандыгы, баяндалады [8]. Осы Жарлыктан кешн мынадай каулылар кабылданды: 1992 жылгы 4 желтоксандагы «Мемлекетпк баскару органдарындагы лауазымды тулгалардыц тэртiп, когамдык тэртш жэне каушшздш ахуалы Yшiн жауаптылыгын арттыру туралы» каулы, 1994 жылгы 11 акпандагы «Кылмыска карсы кYрестi кYшейту туралы» каулы, сондай-ак 1994 жылгы 9 маусымдагы «Зацдылык пен кукыктык тэртiптi камтамасыз ету бойынша косымша шаралар туралы» каулы жэне тагы баска [9]. Осы кужаттардыц барлыгында паракорлык пен сыбайлас жемкорлык когамныц, мемлекеттiц мYДделерiне кайшы келетвдшнен, Казакстан Республикасы Конституциясыныц негiзгi кагидаттарымен сыйыспайтындыгы туралы жэне ерекше аталып втiледi.
Казахстан Республикасы Президентiнiц 1997 жылгы 5 карашадагы «¥лттык кауiпсiздiктi ныгайту, сыбайлас жемкорлыкка жэне уйымдаскан кылмыска карсы кYрестi одан эрi кYшейту жвнiндегi iс-шаралар туралы» Жарлыгы улттык каушаздш органдарына, дэстYрлi мiндеттерiн шешуiмен катар, сыбайлас жемкорлык жолына тYCкен жогары кызметтеп шенеунiктерге, эскери кызметкерлерге, про-курорларга, кукык коргау органдарыныц кызметкерлерше, арнаулы кызмет пен судьяларга, сондай-ак контрабанда жэне еартю бизнесiне карсы кYреске барлык кYштерiн жумылдыруды мiндеттедi. Ел басшылыгыныц сыбайлас жемкорлыкка карсы кYреске бет алысы батыл эрi дэйектi екенiн атап вту кажет. Свйтiп, 1998 жылгы 11 шшдеде Казахстан Республикасыныц Президент Н.Э. Назарбаев Казакстан халкына сыбайлас жемкорлыкка ^арсы кYрес мэселесiне арналган Yндеу жолдады. Елбасыныц осы Yндеуi 1998 жылгы 2 шiлдедегi «Сыбайлас жем^орлывда ^арсы кYрес туралы» зац ^абылданганнан кейiн бу^аралы^ аппарат куралдарында жарияланды жэне бiздiцше, Yндеу аталган зацныц кiрiспесi ретiнде кабылдануы тшс. Аталган зацныц негiзiне Б¥¥ жэне ТМД-ныц Парламентаралык ассамблеясыныц аясындагы халыкаралык уйымдар эзiрлеген модельдi актiлер алынган. Зацныц максаттары: Казакстанныц 2030 жылга дейiнгi даму стратегиясыныц негiзгi ережелерш жYзеге асыру; ел азаматтарыныц кукыктары мен бостандыктарын, когамдык мYДделердi
коргау. Казахстан Республикасыныц улттык каушшздтн камтамасыз ету; сыбайлас жемкорлыкка байланысты кукык бузушылыктыц алдын алу, аныктау, олардыц жолын кесу жэне кылмысты ашу, олардыц зардаптарын жою жэне кiнэлiлердi жауапка тарту аркылы мемлекеттiк органдардыц,мемлекетriкмiндеттердiаткарытын лауазымды жэне езге де тулгалардыц, сондай-ак оларга тецеснршген адамдардыц тиiмдi кызметш камтамасыз ету [10].
Казакстан Республикасыныц зацнамасында осы зацда алгаш рет сыбайлас жемкорлык пен кукык бузушылыкка зацдык угым ретiнде аныктама берiледi, олардыц субъектiлерi айкындалады. Занда сыбайлас жемкорлыкка карсы кYрестiц негiзгi багыттары тужырымдалган, олардыц ец ба-стысы Казакстан Республикасы Конституциясы 39-бабыныц 1-тармагына сэйкес мемлекетпк мiндеттердi аткаруга уэкiлдiк бершген лауазымды адамдардыц, сондай-ак оларга тецеснршген адамдардыц кукыктары мен бостандыктарын шектеуге жол бермеушiлiк болып таныла-ды [11]. Зацда сыбайлас жемкорлыктыц ал-дын алу, сыбайлас жемкорлыкпен кукык
бузушылыкпен жэне ол Yшiн жауаптылык ша-ралары арнаулы тарауда тужырымдалган. Сыбайлас жемкорлыкпен кукык бузушылык Yшiн тэртiптiк, азаматтык-кукыктык, экiмшiлiк жэне кылмыстык жауаптылык кезделген. Сыбайлас жемкорлык мэселесi зацмен коса, Казакстан Республикасыныц Кылмыстык Кодекстщ 13 тарауыныц 41 бабында, сондай-ак 176 бабыныц 3 тармагында: жеке меншшке карсы кылмыстар; 193 бабыныц 3 тармагы мен 209 бабында: экономика кызмет саласындагы кылмыстар; 307-315 баптарында: мемлекеттiк кызмет кызыгушылыгына карсыбагытталган жемкорлык эрекеттер, 380 бапта: эскери кылмыстар жайы [12]. Ал, Казакстан Республикасыныц Эюмшшк кукык бузушылык туралы Кодекстiц жемкорлык мэселесi 532-537 баптар аралыгында айтылган.
Сыбайлас жемкорлыкка карсы кYресте сын-нан еткен шараларды тужырымдау женiнде когам мен мемлекет арасында езiндiк кепiр бола отырып, осы функцияны «Нур Отан» халыктык-демократиялык партиясыныц жанындагы Сыбайлас жемкорлыкка карсы кYрес женiндегi курылган когамдык кецес те ез жауапкершшшне алып, кептеген iс тындыруда.
^олданылFан эдебиет
1. Казакстан Республикасыныц Конституциясы. 1995 ж. 30 тамыз // Алматы: Жетi жаргы.
2. Казакстан - 2030: Барлык казакстандыктардыц есш еркендеуi, кауiпсiдiгi жэне эл-аукатыныц артуы. Ел Президентiнiц Казакстан халкына жолдауы. - Алматы: Бiлiм, 2001.
3. Эзгерютер мен толыктырулар ецгiзiлген Казакстан Республикасыныц «Сыбайлас жемкорлыкка карсы кYрес туралы» 2007 ж. 21 швдедеп - №308 Зацы // Казахстанская правда. - 2007. -27 шшдедеп. - №315.
4. Казакстан Республикасыныц <Жршкен ¥лттар ¥йымыныц сыбайлас жемкорлыкка карсы кон-венциясын ратификациялау туралы» 2008 ж. 4 мамырдагы №31 Зацы // Егемен Казакстан. - 2008.
- 6 мамырдагы. - №130-131.
5. Казакстан Республикасы Президентшщ «Казакстан Республикасы Президентшщ жанынан Сыбайлас жемкорлыкка карсы кYрес мэселелерi женiндегi комиссия куру туралы» 2002 ж. 2 сэуiрдегi
- № 839 Жарлыгы // Казакстан Республикасыныц ПYАЖ-ы, 2002 ж. - №10, 92-кужат.
6. Казакстан Республикасы Президентшщ «Сыбайлас жемкорлыкка карсы кYрестi ^шейту, мемлекеттiк органдар мен лауазымды адамдар кызметiндегi тэртiп пен реттелшн ныгайту женiндегi шаралар туралы» 2005 ж. 14 сэуiрдегi - № 1550 Жарлыгы // Казахстанская правда. - 2005. - 15 сэуiрдегi. - №87-88.
7. Казакстан Республикасы Президентшщ «Сыбайлас жемкорлыкка карсы кYрестiц 2006 - 2010 жылдарга арналган мемлекетпк багдарламасы туралы» 2005 ж. 23 желтоксандагы №1686 Жарлыгы // Егемен Казакстан. - 2005. - 30 желтоксандагы. - № 292-295.
8. Казакстан Республикасы Президентшщ «Казакстан Республикасы Экономикалык кылмыска жэне сыбайлас жемкорлыкка карсы кYрес агентппн (каржы полициясы) кайта уйымдастыру туралы» 2005 ж. 25 акпандагы - №1521 Жарлыгы // Казакстан Республикасыныц ПYАЖ-ы, 2005 ж. №9, 76-кужат.
9. Казакстан Республикасы Президентшщ «Казакстан Республикасы мемлекетпк кызметшшершщ
№ 1 (25) 2012 г Вестник Института законодательства Республики Казахстан
ар-намыс кодека туралы» 2005. - 3 мамырдагы - №1567 Жарлыгы // Егемен Казахстан. - 2005. -5 мамырдагы - № 94.
10. Казахстан Республикасы Yкiметiнщ «Экономикалыщ жэне сыбайлас жем^орлыщ ^ылмыс^а карсы кYрес жвнiндегi агентппнщ (каржы полициясы) Ережесi туралы» 2004. - 29 ^ацтардагы. -№100 Каулысы // Казахстан Республикасыныц ПYАЖ-ы, 2004. - №4, 56-^ужат.
11. Казахстан Республикасы Yкiметiнiц «Колданыстагы зацнаманы сыбайлас жем^орлывда карсы ю-^имыл бвлiгiнде жетiлдiру мэселелерi жвнiнде ведомствоаралыщ комиссия куру туралы» 2007. - 14 наурыздагы. - №193 Каулысы // Казахстан Республикасыныц ПYАЖ-ы, 2007. - №8, 92-кужат.
12. Казахстан Ре спубликасы Yкiметiнiц «Казахстан Ре спубликасы Yкiметiнiц кейбiр шешiмдерiне взгерiстер мен тольщтырулар енгiзу туралы 2007 ж. - 20 наурыздагы. - №217 Каулысы // Казахстан Республикасыныц ПYАЖ-ы, 2007. - №9, 105-кужат.
Осы мацалада халыцаралыц цуцыц пен Цазацстан Республикасыныц зацнамасындагы сыбайлас жемцорлыцца щарсы курест^ц дамуы щарастырылган.
В статье рассматриваются вопросы развития борьбы с коррупцией в международном праве и в законодательстве Республики Казахстан.
In this article, international law was against the development of corruption on the legislation of the Republic of Kazakhstan.
Ty^h сездер: сыбайлас жем^орлывда ^арсы KYpec, одан api жетiлдiру. Ключевые слова: борьба с коррупцией, дальнейшее совершенствование. Keywords: the fight against corruption further improvement.
