CC BY
10
УДК: 94(574)(045)
А.Т. ТАИЖАНОВ
ЖАСТАРГА ^АЖЕТ ТАГЫЛЫМ (Хандар тагылымы туралы ой-толгам)
Марат Оспанов атында™ Батыс Казакстан мемлекетпк медицина университетi, Актебе, Казакстан
Философия ^лымдарынын докторы, профессор, Элеуметпк-саяси пэндер кафедрасынын жетекшла, Тел.: 56-13-96, уялы тел.: 8701 675 86 62
Аннотация. Макалада Казак халкынын элеуметтiк-саяси, рухани тарихында хандардын алатын орны туралы сез болады. Биыл^ жылы Президенттiн Жарлыfымен Казак хандь^ыньщ 550 жылдыfы Республика бойынша кен келемде аталып етiлдi. Макалада жастарfа тэлiм-тэрбие берудегi казак хандарынын Yлгiлi к-кимылдары мен таfылымды танымдары, ел баскару iсiндегi тэжiрибесi, мурасы, хандык Yкiметтiн билiгiн ныfайтуfа жэне ^шейтуге жумсаfан кажырлы кайраты, елдiк жен-жорал^лары, биiк зан YPДiстерi сез болады. Олардын далалык эдет-fурыптарfа (зандарfа) байланысты сiнiрген енбектерiне, акылы мен шешендтне, кYPДелi дауларды эдiл шешкенiне, елдщ iргесiн аман сактауда сырткы саясатты бiлгiрлiкпен жYPгiзiп, сырткы жауfа бел алдырмаfанына, елдiн iшкi жаfдайын реттеудеп тиянакты тэртiптi орныктыруына, тYрлi элеуметпк-экономикалык, саяси-рухани карым-катынастарfа сай туындаfан даулардын шешiмдерiн бiлгiрлiкпен таба бтгендтне ерекше кенiл аударылады. Казак хандарынын осындай игiлiктi iстерi жас урпакка Yлгi етiлуге турарлык деген тужырым жасалады.
Нег'1зг'1 свздер: хандар, билер, хандар тагылымы, билер болмысы, хандык, дэу'р, жастар жэне татлым, тагылым жэне таным.
Мацыздылыгы. Хан - лауазым, туркимантол халыктарында мемлекет баск,арfан билiк иесi. Акыл-парасатымен танылfан хандарды данагейлер онын iзбасарларына Yлгi тутты. Мемлекеттiк жэне мемлекетаралык денгейдегi мэселелердi камтитын жоfары билiктi жYPгiзген хандык билж казак когамында^ манызды саяси жYЙелердiн бiрi болды. Ол ен алдымен билер институтына арка сYЙедi. ДэстYрлi казак ко«мында™ манызды елд^ тутастык осы билiк жYЙелерiнiн езара тепе-тендт мен бiр-бiрiне карама-карсылы™ принциптерiне негiзделген. Осы турfыдан алfанда, жастарымыздын хандык дэуiрдiн тарихын бiлулерi -кажеттiлiк, ал олардын та^лымын б^лу, кажетiне карай бYгiнгi заманда да хандардын ел баскару iсiндегi устанfан устанымдарын пайдалану да зор манызfа ие.
Биылfы 2015 жыл^1 кыр^йек айында Астана каласында Казак Ханды^ынын 550 жылдыfына арналfан Yлкен халыкаралык денгейдегi шара еттi. Осы салтанатты жиында ел
Президентi сез сейлеп, бул шаранын: «Батыр бабаларымыздын биiк рухына таfзым ету жэне таедырдын сан-алуан киындыктарынан сYрiнбей еткен Ата тарихынан таfылым алу Yшiн еткiзiлiп оты^анын» [1] айтты. Мемлекет басшысы, сонымен катар, баскасын айтпаfанда, кешегi Кенес заманында мектептерде, арнаулы жэне жоfары оку орындарында Казакстаннын, казак халкынын тарихынын дурыс окылмаfанын, сол себептi де казак хандары мен билерiнiн, данкты батырларынын еамдершщ бiртiндеп ел мен урпак жадынан ешiрiле бастаfанын да ескерте кетп. Осындай жаfдайда ез iшiмiзден шыккан оларды жамандаfыштар курметке беленiп, шындыкка жанаспайтын шыfармалар жазылып, олар <^стем тап ектдерЬ> деп келенсiз баfаланып, кисынсыз айыпталды. Белгiлi акын Гафу Кайырбековтiн: «Басканыц патшасынын бэрi жаксы, Нелiктен бiздщ хандар жаман болfан?» [2]- деп кYЙзеле жырлаfан тусы да осы кез болатын.
Жоfарыда айтылfан мерекел^
шарада сейлеген сезЫде Президент казак мемлекеттiлiгiне елшеусiз Yлес коскан, казак тарихында ешпес iз калдырfан хандарfа жеке-жеке токталды. Осы устанымды басшылыкка алып, б^з де олардын бiразынан калfан Yлгiлi к-кимылдар мен таfылымды танымдар туралы кыскаша сез етпекпiз.
«Ел тересiз, жер тебеаз болмас» деп келетiн дэст^р - арfы замандардан келе жаткан YPДiс. Сак, Скиф, Гун, ТYркi каfанаты заманынан бастап, ел билейтш рулар элеуметтiк кажеттiлiкпен, эдет-салт, дэст^р негiзiнде дараланып отырfан. Жет журттын тiлiн бiлiп, Кытайда жет жыл окып келген дана Тонукыкка КА^АН бол дегенде, «жок, мен аналык - ашиде руынан шыктым, ата салты бойынша ка^ан болу аталык - ашына руынан шыккандардын жолы» деп жауап беретiнi де сондыктан. Яfни, fалым-зерттеушi Акселеу Сейдiмбек айткандай, дэстYрлi у^м бойынша, елдщ терес болу атак та емес, лауазым да емес, ен алдымен этникалык статустын, елдiк рэамнщ елеулi бiр айfаfы болfан [3]. «Тере» сезЫщ мэн-маfынасы тYркi тiлiндегi «тер ие», «тердщ иесi» деген уfымды бiлдiредi. Бул дэстYPДiн ел санасына берт орнаfаны сонша, кейiн орыстыц отаршыл экiмдерiн де билiк басында болfандыfы Yшiн бiздiн казак кауымы «тере» деп атаfаны тарихтан белгiлi.
Алfаш Казак хандыfы курылfанда онын так иеа жасы Yлкен Керей хан болса, акыл иесi Эз-Жэнiбек болды. Екеуi коян-колтык, кимыл-эрекет жасай жYрiп, елдiн кесегесiн кегерттi. Алайда, енсеан жана кетерген елдщ iшкi-сырткы саясатын уршыктай YЙiрiп, тарихтын киын еткелшен тайдырмай алып шыfу Yшiн тегеуршд^ эрi кереген кешбасшы керек едГ Ондай хан Казак халкынын тарихында акыл-кайратымен умтылмастай iз калдырfан Касым хан (1511-1521) болды. Казак халкы езшщ осы кYнгi мекен-тураfын непзЫен Касым ханнын кезiнде орныктырды. Тек мекен-турак кана емес, елдiк жен-жоралfылар, биiк зан YPДiстерi, кешл-
коннын жол-жобалары, ру-тайпанын территорияfа толык тарап, онын рeлi Хандыктын TafbiHa Мамыш (1518-1522), коныс-жайлаулары бiртvтас елдт артты; Тайыр (1523-1532), Буйдаш (1532-1533),
калпымен осы кезде сараланды. - халык,тын, саны Касым хан Ахмет (1534-1535), TofbiM (1535-1537)
Кыскасы, Еуразиянын ¥лы Даласында ^ тусында бiрнеше есеге eerí; ^ сиякты Касым ханнын аfайын-тумалары
мынд^ан жылдар бойы эпикалык - зан казак хандь^ыньщ жана бiр-бiр отырып шыкты. Алайда, булар
кешпелЫкп eмiр салты еткен ел-журт калыптаскан жаfдайына сай болды. хандыктын саяси-элеуметтiк eмiрiне тарихи аласапыран кезенцердi бастан Мiне, осы аталfан себептер «Каска айта каларлыктай жа^ырту жасаfан кеше жYрiп кайта тутастанды. ^ жолды» дYниеге экелдi. Бул заннын ^ жок. Соfан карамастан, бiр кездегi
Тарихшылардын айтуынша, Касым | жазбаша мэтiнi болмаса да, халык | Керей мен Жэнiбек непзш салып, ханнын жеке eмiрбаяны туралы арнайы санасында fасырлар бойы сакталуы Касым хан эрi карай шынд^ан елдж жазылfан ортаfасырлык деректер «Каска жолдын» казакка eте конымды, касиет eзiнiн кeшелi арнасынан жаныла жок, ал орыс деректерiнде ол туралы | ко^амдык катынастарfа Yйлесiмдi | койfан жок.
- мэлiметтер баршылык. Касым хан | болfанын гарсетедГ Сонын аркасында, | Казак халкынын баfына карай, туралы сeз козfасак, бiрден ойымызfа кезiнде Касым хан - билеген Казак экесшен жас кал«н
еШбiP жазба деректерде ке3деспейтiн, | хандыfы eзiнiн дербес т^асымен алыс | Касым ханнын улы Хакназар ер жетiп тек кана халык ауыз эдебиетi аркылы шет елдерге танылып, Еуропа журтына хандыктын тiзгiнiн (1538-1580) устады.
бYГiHГе дей^н жеткен «Касым мэлiм бола бастады. Австрия дипломаты Казак ханды^ын 42 жыл баскарfан ханнын каска жолы» деген сeз фкеа Зигмунд ГеPбеPштейHнiH «Мэскеу iстеPi Хакназар ханнын барша iс-эрекетiнен оралады. Бул сeздiн астарында Yлкен | ж^ндеп жазбалар» деген белгiлi | 6íP касиет айкын ан«рылды. Ол - тек мэн жатыр. Ол - Касым ханнын I енбе™де Касым ханды^ынын жай- | кeшпелi кэ^кг^ «на емес, исi TYркi eмiрi, хандык билiгi, айналасындаfы жапсары, ол хандыкты курап отыр«н халыктарынын ендiгi даму болашаfы эр TYрлi эулеттермен жYPгiзген казак халкы туралы кунды ойлар олардын бiрлiгiнде, MYДделестiгiндe
тиiмдi саясаты мен улт MYДДесiне жазыл'ан [4]. екенiн терен сезiндi. Муны онын
Касым ханнын казак хандыfын батыста^ Ноfай Ордасы Yшiн, сай карым-катынастын нэтижес1не, 1 1 1 1 "
,, « кYшейту, казак тайпаларын жэне онтYстiгiндегi кыр^з аfайындаp
Казак хандыfын кYшейтудеп, казак i ч ч г чг- ^г-
... „ казактардын этникалык территориясын Y^im, солтYстiгiнде Cí6íp хандыfы мемлекетт1л1пн ны^айтуда^ с1н>рген
_ . бipiктipу жолындаfы женiстеpi елдiн Yшiн бел шешт араласкан шешiмдi
енбепне, казак халкынын этникалык, „
iшi мен сыртында^ беделiн арттырып, эpекеттеpiнен айкын ангарум
улттык территориясын калыптастыру
атак-данкын асыра TYстi. Эйгiлi тарихшы болады. Эсipесе, ipгесiндегi Шайбан
жолындаfы аткаpfан жумыстарына,
... Мухаммед Хайдар Дулати «Тарих- эулетi билеген ТYpкiстан уэлаятымен мемлекетт! баскару 1с1ндеп келер
и-Рашиди» атты кiтабында: «Казак арада шын мэн1нде туыстык сен1мге
урпакка калды^ан eнеге жолына
хандары мен султандары арасында непзделген карым-катынас оpнатуfa
берген халыктын бafaсы.
Касым хандай кудфетл ешк1м болfaн кол жетк1зд|. Казак ханды^ына карайтын
Касым хан тусында^ жалпыулттык г , „ . „
емес» [5] - дейд|. Сол кездерде казак кeшпелl ру-тайпалардын Ед1л мен
устанымдар казак арасында бурыннан „ ,,, „ „
ханды^ынын Сырдария жafaсындafы Жайыкты ендей жайлап, Кызылкум мен
калыптаскан эдет-fvpып еpежелеpi ..„..„ „ ..
калалар Yшlн жaсafaн кYpестеplHlн Сыр бойын кeсlле кыстай бастауы да
негiзiнде жасалды. Онын мазмуны сол , , , ..
жен1стер| туралы хабар Москвafa, баска осы кезден бaстaлfaн. Нэтижесшде, эл1
кезде мусылман елдеpiнде жаппай с
" * " ^ " да алыс - жакын мемлекеттерге еспл1п де болса, ел шетшде шашырап жYPген
колданылып жYPген Ислам дшшщ « с
1 " " 1 жатты. казактын ру-тайпалары бvpынfыдaн да
(шapиfaт) занынан шгешелеу, кeшпелi Жоfapыдafы кыскаша шолудан repi жинактала TYсiп, хандыктын куатын
казак eмipiне Yйлесiмдi болды. бaйкafaнымыздaй, атакты Касым хан арттырды.
Шын /^тщ^ ол сол кездег1 казак жай faнa Шы^ыс vpпafы, тек кана Ол ел баскаруда, киын-кыстау
га^ны^щ ерекше тарихи элеуметт1к^ хандык эулеттщ жолын жaлfaстыpушы | эскери-саяси iстеp жYPгiзуде, кажырлы
экономикалык жэне саяси жafдaйынын емес, сонымен б^рге, калыптаскан да кабтетт кайраткер болды. Онын
туындысы едi. Сондыктан да, ол Касым жана саяси, этникалык жafдaйлapfa Yстiне аса кYPДелi сырткы жаедайларда
ханнын, атымен байланыстырылып: сай хандык билтт^ мемлекеттiлiктi дипломатиялык дарыны мол
«Касым ханнын каска жолы» деп дамыткан кайраткер. XVI faсыpдын майталман екендтн кepсетiп, хандык
^ да/viDi i гуап гузиуа i /\vi rav-Di^j^Din, ^
аталды. бiрiншi ширегiнде казак атын жер Yкiметriн билiгiн нь^айл^а жэне
Б^дЩ паиьмдауьмьзша, казак жY3iне жеткiзген Касым хан еамЫщ ^шейтуге кажырлы кайрат жумсады. арасында бурыннан калыптаскан эдет- ^ казак халкынын, тарихи санасынан мэнп ^ Казак ханды^ын кайта бiрiктiрдi,
^рып ережелерше негiзделген «Каска орын алып, осы уакытка деИiн сакталып ныfаИтты, ттт сол заманнын тарихи
жол» - деп аталатын заннын аркасында келе жаты^аны да сондыктан. Касым деректершде Хакназар ханды «казактар
тeмендегiдеИ нэтижелерге к,ол жеттi: ханнын ел Yшiн еткен енбегiн, теккен мен кыр^здардын патшасы» деп
- Касым ханнын билiгi тусында терiн халкы «Касым салfан каска жол» атаfандыктары туралы жазылfан. Керей, Жэыбек жэне Бурындык хандар ^ деп атап, урпакка енеге етш калдырды. ^ Алайда, озык ойлы азаматтардын кезiндегiден казак ко«мы анаfурлым Касым ханfа топырак Сарайшык осындай эрекеттерiне карамастан, жоfары сатыfа кeтерiлдi; каласынан буйырды. ел арасында^ дау-жанжал,
- казак халкынын этникалык Касым хан дYние салfан сон, Казак шапкыншылык тYбегеИлi токтамай территориясы толыfымен бiрiктiрiлдi; хандыfы езЫщ iшкi-сырткы саясатында жалfаса бердi. ейткеы, адамзат кeшiнiн
- хандык билт этникалык бiраз токырауды бастан еткердк ез зандылыктары мен ерекшелiктерi
бар. Оны Yнемi баfыттап та, баfамдап ер Есiм» атты тарихи жырына езек — елдiн iшкi жаедайын реттеудег1
та отыру кажет жэне ол ел туткасын болfан. тиянакты тэрттт орныктыруы.
устаfан ерлердiн ю болатын. Ендi Жонfарларfа карсы керсеткен Сырткы саясатта Тэуке хан казак
осы кт баскару, елдiн елдтн сактау ерлiгi мен талантты колбасшылы™ елiнiн терезесiн кершi елдермен
Хакназар хан ДYниеден еткеннен кейiн Yшiн казактын бас ханы болып тен устады. Тэуке ханнын сырткы
Еам ханнын (1598-1613) мойнына сайланfандардын бiрi - Тэуке (1680- саясаты - атырабында™ елдермен тату
жYктелдi. 1715). Эскери кYшiнен герi акылы мен кершЫк байланыс орнатуды, олармен
Казак хандарынын шЫде тарихта шешендiгi жэне кYPделi дауларды экономикалык, сауда-саттык карым-
ешпес iз калдырfан хандардын эдт шешкенi Yшiн онын беделi Yш катынас жасауды кездеген - бейбп'
бiрегейi Еам хан Бухарды билеген жYздi 6ipiKTipe алды. Yш 6ipiKTipy дипломатиялык саясат болды. Тэуке
Аштарханидтермен жэне ойраттармен жолында ол эртYрлi практикалык хан Бухара хандь^ымен бейбiтшiлiк
Сырдария бойындаfы калалар мен эдкт тиiмдi пайдалана бiлдi. Тэуке карым-катынаста болуfа, Орта
оазистер Yшiн шайкасып ТYркiстан хан тусында казак ханды^ынын, бiрлiк- Азиядаfы отырыкшы аймактармен,
каласы мен кала манын казак берекеа KYшейе тYстi. Тэуке хан казак калалармен сауда-саттык жасауfа
ханды^ына каратты. Содан екi жYз тарихында «Эз Тэуке», «адамзаттын тырысты. Казак хандыfымен жауласып
жыл бойы ТYркiстан каласы казак данасы» деп аталды. Билердiн келген Жо^ар хандыfына да со™сты
хандыfынын астанасы болып, басты элеуметтiк тегi тек аксYЙек табынан токтатып, тату кeршiлiк катынас орнату
саяси орталыкка айналды. Соfыстаfы болмаfанын ескерсек, солар аркылы жeнiнде Казыбек би бастаfан елш1
ерлiктерiмен катар, Еам хан халык карапайым халык eкiлдерiн мемлекеттi жiбергендiгi туралы деректер бар.
жады мен жалпы тарихта «Еам ханнын баскару жYЙесiне тарту Тэуке хан енпзген Б^рак, ол кезде мейлшше жауласып
ескi жолы» деп аталfан дала занымен Yлкен элеуметтiк мэндi eзгерiс. Сонын алfан Жо^арлар мен казактардын
де эйгЫ. аркасында мемлекеттiк билiктiн басым бтмге келе коюы мYмкiн емес едк
Тек сырткы саясатта fана емес, белт халыктын колында болды. Ел ТYрiк султаны мен Кызылбас (парсы)
елдщ iuiKÎ жаfдайында да Еам хан аузында™: «Халык каласа, хан тYЙесiн шахы туралы «олардын менен нес1
орныктырfан жeн-жоралfылар, тэртiп- сояды» - деген сез осыдан калса керек. артык» деп, eзiнiн акыл-парасаты мен
таfылымдар аз емес. ТYптеп келгенде, Тэуке хан таfына оты^ан сон Казак хандыfынын KYШ-Kуатын eрелестiрдi.
«Есiм салfан ескi жол» деген мздщ ханды™нда аскынfан iшкi ру аралык Тэуке хан Ресеймен де дипломатиялык
мэн де Есiм ханнын тусында жасалfан алауыздык пен бытыранкылыкты жэне сауда байланысын орнатты. Ол
далалык эдет-fурыптарfа (зандарfа) жойып, бiр орталыкка баfынfан казак Жон^арлардын шапкыншылы^ынан
байланысты айтылfан. Коныс-туракка, хандыfын куру« кажырлы кайрат кор^ану Yшiн Ресейден эскери кару-
мал-мYлiкке, адамдар арасында™ жумсады. Хандык билiгiн KYшейтуге жарак сатып алмак болды. Тэуке
карым-катынаска катысты туындайтын баfытталfан реформалар жYPгiздi, хан Казак хандыfын eз тусында™
дау-шардын шешiмдерi осы кезде ел шшдеп белгiлi азаматтар мен патшалыктардын (ТYркия, Иран, т.б.)
сараланды. Мунын eзi кейiн Тэукенiн билерден куралfан «Хандык кенестiн» ешкайсысынан осал санамаfан, онын
эйгiлi «Жетi жарfысына» непз болып, рeлiн арттырды. «Билер кенеа» болaшafынa сенген. Казак жерiне орыс
казак халкынын мэдени-рухани мерзiмдi тYPде Сырдариянын бойында елшiлiгiн бастап келген М. Тевкелев
жэне салт-дэст^р калыптарынын орналаскан Энгiрен, ТYркiстaн мен 1748 жылы жaзfaн кужатта: «Тэуке
тeлтумaлыfын шындай тYсуге ыкпал Сайрам жерше орналаскан Битeбе, хан eте aкылfeй кiсi болfaн, оны
еттi. Эаресе, жaугершiлiк заманда Мэртeбеде шакырылды. Жыл сайын кыр^ыздар (казактар) Yлкен курметпен
елдiн кор^аныс кaбiлетiн ныfaйтуfa Ташкент каласынын мaнындafы еске алады», - деп гарсетедк Орыстыц
бafыттaлfaн зандары Есiм ханнын КYлтeбеде Yш ЖYз eкiлдерiнiн басын белгiлi тарихшысы А.И.Левшин Тэукен1
шын мэнiнде мемлекеттiк eредегi iрi коскан жиынын eткiзiп турды. Бул кeне Спартанын aкылгeй зангер1
кайраткер екенiн кeрсетедi. халык арасында «КYлтeбенiн басында Ликургпен тенеген.
Еам хан казак тарихында ^нде кенес» - делiнiп санада сакталды. ЭйгЫ «Алты алаш» сeзi Тэуке
«Енсегей бойлы ер Есiм» деген атпен Тэуке хан ел Ындеп енжарлыкты жою ханнын тусында мемлекеттiн iuiKi
эйгiлi болды. Хан тafынa оты^ан сон Yшiн, беделдi билерге арка сYЙеп, так курылымына байланысты aйтылfaн.
Бухарамен бiтiм-шaртын жасасып, таластыкка эуес кейбiр aксYЙектер Атап айтканда: 1. ¥лы жYз (Тeле би),
Орта Азия калаларымен бейбiт, мен султандарды элсiретуге тырысты. 2. Орта жYз (Казыбек би), 3. Кiшi жYз
экономикалык байланыс орнaтуfa ЖYздер мен улыстар aрaсындafы Yлкен (Эйтеке би), 4. Кыр™в (Кокым би), 5.
умтылды. Казак хaндыfын бiр дау-шарлар «Билер Кенесiнде», казак Каракалпак (Сасык би), 6. Кият (Кaтafaн)
орталыкка ба™^ан мемлекет етiп арасында абыройы жоfaры Тeле би, сиякты кауымдасулар. Мундай
куруды кeздедi. «Есiм ханнын еск Казыбек би, Эйтеке би жэне та™ баска курылым, эаресе, Жон^арлардыц
жолы» деп aтaлfaн занды курастырды. да белгiлi билер алдында шешiлетiн баскыншылык эрекетiне iлкiмдi
Еам ханнын казактарды бiр орталыкка болды. карсылык кeрсету Yшiн кажет болды.
ба™ндыру саясатына карсы болfaн Тэуке ханнын ел yui^ сiнiрген ерен Осы орайда, Тэуке ханнын шын
султандар Казак ханды™н бeлшектеуге енбеп екi кырымен айрыкша назар мэншде кeреген колбасшы, акылды
тырысты. Соfaн карамастан, онын аудартады: бiрi — елдщ iргесiн аман реформатор ретшде тaнылfaнын атап ел
iшiндегi бытыранкылыкты жент, сактауда сырткы саясатты бiлгiрлiкпен eткен жeн. Эсiресе, эскери стратегиясы Казак ханды™н бiрiктiру жолындafы жYргiзiп, сырттан aнтaлafaн кeп мен тактикасы жeнiнен салт атты KYрестерi казактын «Енсегей бойлы душпaнfa бел aлдырмafaны; екшшла кeшпелiлердiн сан faсырлык соfыс жэне
Kоpfаныс тэжiрибесiн одан spi шындай журт», «жет су», «жет кат кек», «жет 93i жауапты екенше мойын усынды.
TYCTi деуге болады. Айтуfа каpаfанда кат жер», «жет ата жау», «жет басты Тэуке хан мундай демократиялык
жэне кейбip деректерге CYЙенсек, дэу», «жетi безбYЙpек», «жетi дария», YPДiске «Билер кенесш» куру аркылы
кYнi бYгiнге дейЫ Казак Даласынын «жетi кент», «жет казына», «жетi кол жеткiздi. Онын те^репндеп Теле,
енселi биiктеpiнде мYлгiп TYpfан тылсым», «жетi шэpiп», «жет нан», Казыбек, Эйтеке сиякты эйгЫ билер
мунаралар - сол Тэуке хан заманынан т.б. деп келетш туракты тipкестеp бар. халык екЫ болfандыктан, мемлекеттiн
жеткен ескеpткiштеp. Аралары бес-он Мунын бэpi де «ен киелi», «ен шегiне зан шь^аратын, шешiм кабылдайтын
шакырымдык мундай мунараларды жеткен», «ен Yлкен», «ен ^шт» деген билiгi билеpдiн колында болды,
кыра^ карауылшылар кYзетiп, жау ма^нада колданылады. Демек, «Жетi ханнын мшдет сол шыккан зан мен
карасы кеpiнсе, уран отын жаfатын жар^1» сезi - сандык маfынаны емес, кабылданfан шешiмдi кадаfалау жэне
болfан. Отына байланысты шыfатын мэндiк ма^наны бiлдipетiн «киелi мYлтiксiз жYзеге асыру едi. Алайда
TYтiннiн тYсi, мунара мойнынан белiп- жаpfы»[6]. Fалым-зеpттеушiнiн пайым- будан «зан шыfаpу, шешiм кабылдау
белiп шыfаpатын TYтiн будаfынын nmipi бiздiн де кенiлiмiзге конымды, iсiне хан мYлде араласпады» деген
Yзiктеpi сырттан келе жаткан жау уэждт туpfыдан кисынды. уfым тумаса керек. Тэуке хан енпзген
туралы манызды мэлiметтеp беpетiн «Жаpfы» уfымы орта fасыpлаpда демократиялык билiктiн икемдiлiгi
болfан. Сол белплер аркылы жаудын кыпшак, ш^атай улыстарында - ел таfдыpына катысты iсте, тек
саны, кашыктыfы, жYpiс жылдамдыfы колданfан яpfу занынан алы^ан. кана акыл мен парасатка алдымен
аныкталып отыpfан, жауды кYтушi К,азакша «жаpfы» эдiлдiк деген уfымды жол берЫп отыpfанында. Теле би,
жак соfан сай камданfан. Одан repi бiлдipедi. ТYпкi мэнi жарудан, нэрсенщ Казыбек би, Эйтеке би, Букар жырау,
накты деpектi мунара карауылшысы ат салмаfын бip жаfына аудырмай, дэл, Махамбет акын сиякты ipi тулfалаpдын
Yстiнде турып бiлдipе алfан, ат Yстiнде эдiл айырудан шыккан. Дауды эдiл, айбынды эскеpлеpi, шалкып жаткан
алуан TYpлi кимыл жасап, аpы-беpi тура шешкен билеpдi халык букарасы дэулетi болмаса да, карсы келген ханfа
Kозfалу аркылы алыстан хабар беpетiн ардактап «кара кылды кар жаpfан» деп каскайып турып сын айтып, кемшiлiгiн
мундай тэсiлдi «атой салу» деп атаfан. мадак^ан. Онын екi жаfынын бipеуiне бетне басатындары сонысымен
Осынау кыска-кайырым деректщ езi-ак артык жiбеpмей, дэл айыру эдiлдiктiн мэpтебе-меpейiнiн аспандай TYсетiнi,
Тэуке хан тусында Казак ханды^ынын мезгеуi болfан. Жаpfы занынын негiзi, ен алдымен, халкынын сезш сейлеп,
мемлекеттпн коpfауfа баfытталfан мiне, осында. бзшщ мазмуны бойынша халкына арка CYЙегендiктен. Даланыц
шекаралык кызметтiн, ел каутаздтнщ бул заннын TYбегейлi идеясы ежелп бул сиякты демократиялык YPДiсi ел
бip жYЙеге TYCкенiн кеpсетедi. эскери демократия арнасына барып iшiнен шын мэынде дана бидiн, тапкыр
Тэуке хан казактын атакты тipеледi. «Жет жаpfы» - жетi эдеттiк шешеннщ, кереген колбасшылардыц
билеpiмен акылдаса отырып, казактын кукыктык жYЙеден туратын ко^амдык сурыпталып шыfып отыруына себепшi
fуpып-эдет зандарын, билер сотынын катынастарды реттейтш салалардын болды. Тэуке ханнын отыз жылдан
тэжipибелеpiн, аса дарындылыкпен жиынты™. Олар: жер дауы, жесip астам хандык курган кезi халыктыц
айтылfан TYЙiндi билiктеpдi жинактап, дауы, кун дауы, бала тэрбиес жэне есiнде «алтын fасыp», немесе, «кой езiнен буpынfы «Касым ханнын каска неке, кылмыстык жауапкершЫк, Yстiне бозтоpfай жумыpткалаfан»
жолы», «Еам ханнын ескi жолы» сиякты рулар арасында^ дау, улт кауiпсiздiгiн кезен болып сакталды. Эрине,
казак зандарын улплей отырып, жана камтамасыз ету. «Жет жаpfыны» казак мундай YPДiстен кешпелiлеp ко^амы
жаfдайfа сай езгертп, толыктырып халкы XIX fасыpдын ортасына дейiн Тэуке ханfа дейiнгi тарихында мYлде
дамыту негiзiнде «Жетi жар^1» занын колданып келдi, ал кейбip енipлеpде куралакан болып едi деп, ауызды ку
жасады. «ЖЕТ1 ЖАРFЫ» орыс тарихында Казан тенкеpiсiне дежн колданылды. шеппен CYPтудiн кисыны бола коймас.
«Тэуке хан зандары» деген атпен Шын мэншде Тэуке ханнын Сондыктан, Тэуке ханнын тарихи
белгЫ. «Жет жаpfысы» казак халкынын енбеп, езiне дейiнгi сан fасыpдыц
Бip айта кететiн жайт: «Жетi жар^1» этникалык болмысымен санасу аркылы, емip тэжipибесiн, кешпелтердщ
сез болfанда кепшЫк арасында, тiптi шаруашылык-мэдени типiн ескеру демократиялык YPДiстеpiн жинактап
Kайсыбip тарихшыларымыз iшiнде аркылы жэне елдiн географиялык корыта келiп, елдiн бipлiк-пэтуасына
заннын небэpi жетi TYpi болfан екен, орналасу ерекшелтне орай жасалfан кызмет ететiн тетiктi таба бiлуiнде
немесе, бар-жо^ «жетi жарлык» мемлекеттiн саяси-кукыктык заны дегенiмiз жен болар.
екен деп жYPгендеp аз емес. Сондай- болатын. «Жетi жаpfы» аркылы Тэуке хан казактын жыраулары мен
ак, Тэуке ханнын айналасында жетi далалык демократия, дэлipек айтсак, шешендеpiнiн жэне шеж1рештершщ
би болfан, солардан калfан бip-бip кешпелiлеp демократиясы езiнiн узын басын косып, мэтел, шежipе, аныз-
есиет екен деушiлеp де бар. Мундай тарихында шыркау биiкке кетертдк жырларын жинаткан. Сонымен катар,
топшылауларды басшылыкка алар Буfан дейiнгi Yш мын жылдык тарихта казак халкы арасында бурыннан
болсак, ол казак халкынын тарихында^ ка^ан мен ханды Тэнipiге балап келген колданылып келген ру-тайпалардыц
аса кунды кукыктык ескерткштщ мэнiн халык езi тап болатын бакты да, сорды урандары мен танбаларын кайта TYсiнбегендiк болып шыfаp едк Белгiлi да, сол ^андар мен хандардын кылык- аныктап белгiлеген. Жанадан такка
fалым-этногpаф Акселеу Сейдiмбектiн касиетшен кеpiп келсе, Тэуке ханнын оты^ан ханнын езiне карасты
пiкipiне жYгiнсек: «Жетi жаpfы» «Жетi жаpfысынан» кежн бipтутас казак тайпалардын танбасын белплеп
сезi, «киелi жаpfы» деген ма^нада халкы ез таfдыpынын тiзгiнi ез колында берт отыруы, тарихта Орта Азияда
Kолданылfан. Казактын дэстYpлi таным- екенiн сезiндi. Халык ез шЫдеп тэpтiп емip CYPген кешпелi хандыктардыц
TYсiнiгiне орныккан «жетi ата», «жет пен сырткы кор^аныска ен алдымен бipсыпыpасында болып келген салт едк
Ол кeшпелi тайпалар арасында хандык дaрaлaнfaн тулfaлaрды, яfни билер гашпелтер eркениетiнiн басынан
eкiмет билтн KYшейтудiн дэстYрлi мен батырларды тартты. Онын бул бакыт кусы осылай ушты. Олар тарих
шараларынын да бiрi болатын. бастамасы нэтижелi болды. Мемлекетт сахнасына атпен шыfып, ат y^^h
Тэуке хан eзiнен бурын™ хандар баскару ^с^не де Yлкен eзгерiстер тYспеген калпы тарихтын еншлане
тусында iшкi тартыс салдарынан енпздГ Тэуке ханнын тусында «Билер айналды.
ыдырай бaстafaн Yш жYздiн басын бiр кенесiнiн» курамына атакты Тeле би, Абылай хан осындай eтпелi
жерге косып кана коймай, жеке-жеке Каз дауысты Казыбек, Эйтеке, Досай, кезенде айналасына eз заманынын дана
¡^ п wr..^.*^, ^
улыстарды билеген султандардын Едiге, Сырымбет, Кабек, Даба, Есейхан, акындары - Бухар жырау, Тэтпкара,
даралануына тежеу салып, казак Жaлfaн, Ескелдi, Сасык би, Байдалы, Yмбетaй жырау жэне батырлары -
ханды™нын iшкi б^рл^г^н бекемдеуге Тaйкелтiр, Кокым сиякты дарынды Кабанбай, Бeгембaй, Наурызбай жэне
барлык шараларды колданып, кайраткерлер ендi. Бул бYгiнгi б^з жж т.б. жинау аркылы халкын бiрiктiрiп,
хандыкты да, елдiктi де едэуiр KYшейттi. айта бaстafaн баскару жYЙесiндегi сарбаздары мен батырларынын рухын
Бул туста бiрaз кыр™в тайпалары мен меритократиялык ка^идалармен де кeтере бтген ерекше елбасшысы
каракалпак тайпалары Тэуке хaнfa уштасып жатканын айта кеткен абзал. болды. Абылай хан казак халкынын
тэуелдi болды. Тэуке хан кыр^здарды Казак халкынын ба^на XVIII улттык санасында улы iстердi aткaруfa
олардын eз биi Кокым Карашор аркылы, faсырдын отызыншы жылдарында жiберген аруак ретiнде сакталды.
каракалпак тайпаларын олардын eзi биi тарих сахнасына Абылай хан (1771-1781) Онын жYPгiзген сырткы саясаты бYгiнгi
Сасык би аркылы баскарып отырfaн. шыкты. Бул уакытта эйгiлi «Актабан Казакстан yuiîh де манызын жойfaн жок.
Бул бYгiнгi тYсiнiк турfысынaн карасак, шубырындыдан» кейiн казактын Кейiнгi екi гасырдан астам уакыт iшiндегi
iс жYзiнде Жон^арлардын шабуылынан хан-кара, би-тeре, бай-батырлары бодандык, «Зар заман», Казан тeнкерiсi
Kорfaнуды негiз еткен казак, кыр^ыз ел болудын жaлfыз faHa жолы kyui мен казактардын шет жерге жаппай
жэне каракалпак халыктарынын бiрiктiру екенiне кeз жеткiзген болатын. Keu^i (екiншi «Актабан шубырынды»),
эскери-саяси ода™ сипатында болfaн Абылай хандыкка ата данкын жамылып, 1921-1924, 1929-1938 жылдарда™
едi. немесе, мурaгерлiк жолмен келген жок. ашаршылык, жаппай кыр^ын мен
Орыс жэне Европалык Ол ел yuiîh «кар жастанып, муз тeсенiп» саяси ку^ын-с^рпн, тоталитарлык жYЙе
кукык нормаларымен жетiк таныс жYрiп, кан майданда ерен ерлiгiмен т.б. осынын бэрi - Абылай жэне баска
Д.Самоквасов кезiнде казактардын танылып, акыл-парасатымен кeптi хандардан кейiнгi казак халкынын
кукык жYЙесiн зерттей келе, казак мойындатып келдi. Абылай хан туралы ауыр да кaсiреттi тарихы. Ендт жерде
билерi халкынын сaлт-дэстYрi мен Ш.Уэлиханов: «Сол заманда султан тэуелаз елiмiздiн геосаясаты мен
eткен тарихын да жаксы бiлетiндiгi Абылай баскалардан ерекше кeрiндi. Ол экономикасын дамытуда б^з «бaяfы
туралы жaзfaн. «Би жаксынын елi кaтaрдafы эскерден бастап сол кездеп жартас, сол жартас» болып калмай,
жаксы», «Батыр елЫ жaуfa бермейдi, барлык негiзгi соfыстaрfa катысып, онда eткен тарихымыздын сабактарын Yнемi
би елiн дaуfa бермейдЬ» деген накыл eзiнiн ерекше батырлы™мен жэне естен шыfaрмaуымыз керек.
мздер казак билерiнiн дипломат aйлaкерлiгiмен газге тYстi. Пайдалы Абылай мен орыс билт
Kызметiн aткaрfaнын да гарсетедГ кенестерi мен стратегиялык шешiмдерi арасында™ катынастар туралы Ресей
Билер тумысынан шешен болfaн, оны даналардын катарына косты»[7 ]- бас штабынын бжк шендi офицер!
халыктын Казыбек бидi «afын судай дейдi. И.Красовский былай деп жaзfaн: «...дэл
эйгiлi шешен» деп мактан тутуы да Абылай заманы тек кана сол кездеп Орта жYзге aлfыр да эулетт
осыдан болса керек. Халыктын дэстYрлi сырткы жаудын баскыншылык эскербасы, кeршi державалармен
ментaлитетiнде билердiн когамда™1 саясатынын кабындап турfaн кезi карым-катынас жасап туруfa шебер
мэртебесiн аныктайтын ка^идалар емес едi. Сондыктан, ел басына мэмiлегер керек едi. Осы мЫдеттщ
кeп сaктaлfaн. Мысaлfa, «Атанын тYскен aуырлык-тaукыметтiн одан екеуiн де Абылай абыроймен орындап
баласы болма, адамнын баласы да Yлкен себебiн жалпы адамзаттык шыкты. Yш жYздiн ортак «душпаны»
бол», «Туfaнынa бурfaны - бидi кудай дамудын шенберiнде карастырып, Жонfaрлaрfa карсы женiстi KYрес
урfaны», «Таста тамыр жок, биде бауыр жYЙелердiн шарпысуынан iздеген бастады. Аса eрнектi ептiлiк танытып,
жок», «Т^л жYЙрiк емес, шын - жYЙрiк» жeн. ТYптеп келгенде, Еуразиянын ¥лы Ресеймен де, Кытаймен де байланыс
т.б. Бидщ Yкiмi ру, аймак атынан емес, Даласында мыцд^ан жылдар бойы орнатты. Осындай касиеттершщ
тэуелсiз би атынан шытарылды. Атакты текетiрес ^й кешкен отырыкшылар аркасында, Эбiлмэмбет хaнfa
Эйтеке би урпактарына мынадай eсиет мен кeшпелiлер aрaсындafы карсылык кaрafaндa, Абылайдын атак-данкы арта
калдырды: «Менщ eмiрiм - eзгенiкi, XVIII гасырда eзiнiн шыркау шынына бердi. Эбтмэмбет хан болса, эскерд1
eлiмiм - eзiмдiкi». Туа бiткен даналык жетт едi. Нэтижесiнде, кeшпелiлер де, мэмтегерлтт де Абылaйfa es
пен шешендтт иеленген билердiн женiлдi. Алайда, женьлген кeшпелiлер еркiмен берiп, билiкке таласкан жок.
eмiрлiк тэжiрибесi де мол болды. емес, гашпелтер жYЙесi болатын. Сонын нэтижесiнде Сiбiр дaлaсындafы
Осыны терен тYсiне бiлген Тэуке хан Технократтык даму бел алды да, калын Орта жYз султандарынын арасында
ел билеуде атакты казак билерше арка жaуfa каймыкпай карсы шабатын алауыздык болfaн жок. Мундай
сYЙеп, олардын казак когамында™1 Алпамыс сиякты алыптарды колында aуызбiрлiктiн екiншi бiр негiзi, жон^ар
орны мен рeлiн кeтердi. тапаншасы бар самогон iuirn, сайран мен казак арасы тыныштaнfaн сон,
Тэуке хан мемлекеттi баскару сaлfaн бiр мaскYнем, бiр окпен атып Абылай бYкiл казак аламаныныц
iсiне туа бiткен данышпан, ел арасында тастайтын заман туды. Салт атты, жеке колбасы ата™1нан eз еркiмен бас тартты.
аскан ерлтмен, бaтырлыfымен бастары кайратты, eздерi айбарлы Орта жYз тайпаларын бурынfыдaй, бiр
шыбыкпен айдаймын деп аптыккан да YДесiнен шыккан Абылай кубылысы - Далада^ кeшпендi рулар арасында™ жок...»[ 8]. халкымыздын жасампаз табиfаты мен алауыздыкты токтатты.
Абылай хан Ресейдщ iшкi ^с^не ^ элеуетiнiн, бэсекеге кабтетплтнщ ^ ЭбiлкаИыр - хан мыкты колбасы
араласкан жок, Ресейдеп Е.Пугачев мэндi белгiсi, МЭН,П ЕЛ мен ¥лттык ^ана емес, сонымен катар, алыстан
кeтерiлiсiне байланысты устамдылык идеясынын символы. ойлайтын саясаткер де. Жон^арлармен
танытты, кeтерiлiстiн тYбi шию, максаты Жалпы кeрнектi хандарымыз жэне солтYстiктегi кeршiлермен жYрiп
булын^ыр екенш байкады. СeИтiп, туралы айтканда, билт басына жаткан кеп жылдык канды шайкастар казак халкын арандатудан, орынсыз ^ колбасшылык дарыны мен баска ^ оны ¥лы Даладаfы билт жYИесiн
кан тегуден сактап калды. Кезiнде да ерекше касиеттерiнiн аркасында реформалауfа, кeшпендi ко^амды
«Абылай хан Е.Пугачевт колдады, тiптi келген хандарымыздын бiрi ЭбiлкаИыр жанfыртуfа жэне корганыс кYшiн
40 мын эскермен Ресей беюыстерш туралы айту парыз. Ол «ел басына ны^ай^а мэжбYP етп. Сондыктан,
шабуfа дайын отырfан» - екен деген ауыр кYн туfан» казактын Жо^армен, оfан казак ко^амында™ Бас ханнын
жазбаша дерек сол дэуiрде саясаттын Едiл калмактарымен, башкурттармен институтын бекiтiп, оны кeшпендiлер
ыкпалымен насихат Yшiн таратылfан жэне Жайык казактарымен соfыс ко^амында^ы интеграциялык
жалfан акпар екенi бYгiнде дэлелдендк | жаfдаИында турfан кезiнде Кiшi ЖYздiн | пр°цестердщ тиiмдi куралына АбылаИ хан YШ (РесеИ, Жон^ар, | кептеген рулары мен Орта жYздiн бiр | айналдыру кажет болды. Онын билт КытаИ) алып, мемлекеттiн ортасында | белтнщ ханы болса, сонынан казактын | жYИесiн езгертуде езара баИланысты Yш
дипломатиялык шеберлiкпен казак бас ханы болып саИланды. Ол жанына устанымы бар едi. Олар:
елшщ бостандыfын сактай бiлдi. Ол | Есет, БeгембаИ, Жэнiбек батырларды | - хан ата™ казак когамында™
казактын болмысын сактап, болашакка топтастыPып, казак жY3ДеPiнiH iшiнДе Жошы тукымына жататындардыц
Yмiт-сенiм отын жакты. Кытайдын беделдi ханfа аИналды. бiреУiне «на берiледi;
жымыскы оспаfына, орыстын содыр Казак халкынын тарихынДа™ 1723 - бас хан« толык билiк кукы
токпаfына карсы турып, бiрде айламен, жылдан бастал'ан ен каИ'ылы «Актабан берiледi;
бiрде найзамен, eнерiн асырып, екi шубырынды» кезiнде хандар мен - жо'ар'ы атактар Бас хан мен
Yлкен Империямен тiл табыса бiлдi. билердiн iшiнде Эб^хаИыр хан «на аз онын отбасы м^елерше «на берiлУД¡
Осы негiзде оны XVIII fасырдын элемдiк уакытта эр^рл рулар мен таИпаларды ЖY3еге асыру.
бiрiктiрiп, Жо^ар эскерiне тойтарыс Эбткайырдын бул бастамасы
денгейдеп алып тулfасы, fажаиып ^ ^ ' 1 ^ ^ ^ ^^
, „ бере алды. СeИтiп ол улт азаттык кeшпендiлер ко^амына ею мын жылдай дипломаты десек, артык болмайды.
д<_ „ коз^алысынын жете^сше аИналды. кешiгiп келген жана ЖYЙе едi. Хан Абылай ханнын сауда-саттыкты
Ордабасыдаfы Yш жY3дiн басшылары бакилык болfаннан кеиiн онын бiрiншi
дамытканы туралы Шокан енбектер1нде „
жиналfан халыктык жиын Эбткайырды эиелiнен туfан улдары билiкке таласып,
деректер бар. Сол кездеп баспасездерде
казак эскершщ бас колбасшысы етт амалын тапканы карсылас бауырларын
жалпы халыктын жаfдаиы Абылай
сайлады. Ол баскарfан Yш ЖYздiн эскерi елтфт тынатын. Атилладан калfан 168
хан кезшде жаксарfаны туралы да .
Аныракаи мен Буланты шаикастарында улдын арасындаfы бил1кке талас, ол
мэл1меттер кездесед|. Жана заманнын
Жо^армен болfан ек1 ЖY3 жылдык курган Империянын ыдырауына себеп
ын^аиын тYсiнген Абылай хан 1ле eзенi ...
со^ста™ ен ¡р| шешуш1 жен:стерге болса, бул тер1с YPДlс, эс1ресе, Алтын
боиында диканшылык жасауfа эрекет „
жет1п, казак жер1н калмактардан Орданын со^ы кезен:нде шарыктау
еткен. И.Г. Андреев жазбаларына „ . . „ -с- и ■ а
тазартып шыкты. Онын 1ш1нде Аныракаи шепне жетт, б|р жылда бил1к басына
караfанда, 1785-1790 жылдары .. „ с
^ шаикасынын орны белек. Эр халыктын б|рнеше хан келген уакыттар да болfан.
казактардын Есiлдiн жоfары аfысында «л
^ ^ т ^ м ^ ^ м тарихында онын мактан тутатын ¥лы Далада «кан сасытан хан сараиы»
егiншiлiкпен аИналысуынын басында женiстерi болады. Ол агылшындарда деген сез осыдан калса керек.
да АбылаИ хан ^ртгж. Казак даласында - Ватерлоо, орыстарда - Бородино Казак ханды^н дамыту
бекiнiс-калашыктар салfызfан да
„ м аланы болса, б1з Yшlн Аныракаидын да жолында™ 1шк1 саяси жаfдаиды жан-
Абылаи хан. Онын тусында елд1 манызы ерекше. ЭбiлкаИыр хан колбасы жакты у^^ан жэне сол кездеп ^рдел1
баскарудын экiмшiлiк-аИмактык | ретЫде Шын^ыс тукымдарынын | геосаяси жаедайды ескерген ЭбiлкаИыр
ЖYИесi жанаша -гертт-аодк Заман | iшiнде Батый, Жошылармен катар | хан казактын РесеИ курамына ез
аfымын ескере отырып, ол тетенше турады. Балкаш келшщ онтYстiгiнде, еркiмен кiруiнiн (протекторат)
жаздаиларга икемсiз Хан кенесiнiн Алакел шы^ана^ тyсындаfы таудын инициаторы болды. Ол казак халкынын
кузырын ыкшамдап, дэс^р.ш Билер «Эбткайыр-Сунгайты» жэне Тараз Yш fасырfа созылfан кYPделi таfдырын
институтынын ек1лет1н тежеу аркылы каласынын шы^ысында™ Yлкен сайдын аныктаfан шешiм едГ Сол кезде Казак
мемлекеттiк баскарудын тетiктерiн «эбiлкаИыр» аталуы онын халык еанде хандыfы РесеИдiн курамына юрмей
тiкелеИ ез к,олына алды. ^ мэнгi калfанынын белгiсi. ^ ездтнен eркениеттi елдердiн катарына
Ел мен жердiн таfдыры Отан ЭбiлкаИыр хан казак жерш косылатын мYмкiндiгi болды ма? Бул Yш
корfауfа халыкты жумылдыра алатын ^ жон^ардан азат етумен б^рге, казак ^ fасырдан кеИiн де манызын жоИмаfан
билеуап мен билердiн, батырлар елiнiн iргесiн солтYстiк-батыс баfытына сурак. Бул дурыс шешiм болды ма,
мен жыраулардын, баИырfы тYркi кенеИтiп, оfан Жайык, Елек, Есiл жэне элде терк пе деген сауалfа элi ^нге
заманында аИтылfандаИ, «батыл, игi ^ Тобыл eзендерi аймактарын косты. ^ деИiн fалымдар мен саясаткерлер
юстердщ» колында калды. Абылайдай ^ Ол, сонымен катар, башкурт, калмак ^ толык жауап бере алмай келедГ МYмкiн
аИбындыfа зэрулiк ко^ам суранысына жэне жайык казактарынын карулы толыкканды жауап табылмайтын да
аИналды. Тарихи жауапкершЫк ^ шабуылдарына тойтарыс берт, ¥лы ^ болар. Алайда, бiр нэрсе анык, ол -
Эбткайыр ханнын Ресей мемлекетiнiн тYседi. Онын себебi - кaзiргi урпак Кезшде Кенесары хан «атасы
туракты гамегеназ ¥лы Дaлaдafы хан eткеннен бYгiнгi проблемаларынын Абылaйfa тиiстi жерлер Y^iiH»
билiгiнiн казактын Yш жYзiнiн басын шешiмiн iздейдi. Буfaн коса, тарихка KYресетiндiгiн жэне«атасынын жолымен
бiрiктiрiп, узак уакыт туракты дамуы деген ыкыластын арта тYсуiне ко^ам жYретiндiгiн» ашык жэне бYкпесiз
екiтaлaй екенiн тYсiнуi. жанарып-жа^ырып, халык eз жариялады. взшщ Yндеулерiнде ол
Казактын ханы рет1нде Эбiлкaйыр мемлекеттiгiнiн Yлгiсiн тандап оты^ан «Абылай тусында казактар еркiн жэне
eзiнiн тарихи миссиясын ултымызды кезде осынау тарихи YPДiстегi субъект бейб1т eмiр сYPгендiгiн» еске салып
сактау Yшiн казакка тарихтан екенiн бiрте-бiрте сезiне бастауымен де отырды. «Абылай есiмi Кенесарыныц
жоfaлмaйтын жол гарсету деп тYсiндi. тYсiндiруге болады. экеа Касымнын жaуfa шaпкaндafы
вз ойын Ресейдiн Императоры Бiзге сол тарихи YPДiстiн субъектiсi ураны болды» [10, 209 б.] - деп жазады
Елизавета Петровнafa жaзfaн хатында, ретшде, бYгiнгi танда, Тэуелсiз Е.Бекмаханов. Абылай еамш каз^рг1
«бул ДYHие ешк1мге, сонын iшiнде Казакстан мемлекетiнiн шын мэншдеп уакытта бiзде жиi кайталаймыз. Себеб1
мafaн да мэнгi емес, сондыктан, мен жана тарихы жасалып жаткан кезде, кaзiргi жahaндaну заманында да хан
балаларым мен eзiмнiн халкыма кейiн оны элi пайымдау кажет болады. Б^з Абылайдын бYгiнгi басшы урпafынa да,
олар пайдаланатын 6îp жол кaлдырfым осы кисынды басшылыкка алып, аса косшы урпа™на да берер тafылымы
келедi» деген. Онын есiмi казак белгiлi казак хандары туралы ой козfaп, мол.
тарихында елдщ iuiKi жэне сырткы олардын та^лымынын Yлгiлеуге Букар жыраудын Абылaйfa
саяси проблемаларын шешкен ¥лы турарлык жafын жеке-жеке сeз етпк. айткан eсиет сeздерiнiн ен Yлкенi - ел
Даланын ipi саяси кaйрaткерi жэне Осындай iзденiстiн барысында бiрлiгi. Ол казактардын жер бет1нен
эскербасшысы ретiнде faHa емес, казак хандарынын бYгiнгi урпакка да, жоfaлып кетпей iргелi ел болуы Y^iiH,
сонымен катар, Еуразия кенестiгiндегi келер урпакка да Yлгiлер тустарынын душпандары ыfaтындaй айбарлы KYш
болашак казак тарихынын дамуын мол екендiгiне газ жеткiздiк. Нактылап болуы Yшiн де мемлекетпк саясаттын ец
дурыс болжап, оfaн eз халкын дайындай айтар болсак, бiздiн хандарымыз тек бастысы, маныздысы елдiн «алтыбакан
бiлген халыкаралык дэрежедегi стратег кана мэртебе иес1 болfaннaн тYЛfaлыккa ала ауыз» болмай, «штей iрiмей» тутаса
ретiнде де калды. Ол казак халкынын ие емес, т^алы, зиялы, парасатты, уйысуы Yшiн де ел бiрлiгiнiн кажет
сол кездеп тYЙiндi мэселелерiн саралай тект болfaндыктaн да мэртебелi. екен1н Yнемi жырлаудан эсте тынбafaн.
келт, Еуропа eркениетiне бafыт Тектiлiк - казактын танымал Ал, дана Абай болса, «б1рщд1 казак б1рщ
aлуfa шешiм кабылдады. Эбiлкaйыр тYЛfaлaрынын eздерiнщ faHa емес, дос, кeрмесен ктщ бэрi бос» - деген.
ханнын жасампаз ктер1 туралы eз тутастай казак елiнiн рухын Yнемi Казактын дана хандары да бул тэмс1лд1
ойын кезшде Ы.Алтынсарин былайша сактап отыратын кундылык. Кенесары берiк устaнfaн, сонын аркасында
бiлдiрген: «... Эбткайыр казактарга ханнын тарихи iс-эрекетiнiн калыптасу ултымыздын тутaстыfы сaктaлfaн. Бул
адамзат eркениетiне апаратын жана негiздерiн зерттей келiп, тарихшы да - та™лым.
жол, кайырымдылык пен бакыт жолын Е.Бекмаханов ханнын eзi айтып кеткен «Yндi тарихын а^тшындардыщ
кeрсететiн ерекше дэуiрдi ашты. ... Бiз мынадай сeздерiн келтiредi: «Кейiннен кeзiмен емес, Yндiлердiц кeзiмен кайта
оfaн: Эбткайыр, сен о ДYHиенiц де eз атасы мен экесi eмiрлерiнiн ауыр жазу керек» - деген Джавахарлал
патшасы бол, сенiн есiмiн казактардын жылдарын есiне алып отырып, Нерудщ улafaтты сeздерiн еске алсак,
есшде мэнгi калсын демекпiз» [9]. Кенесарынын былай деуi тектен- бiзге де eз тeл тарихымызды, сол
Бул тек Ыбырай пiкiрi faHa емес, онын тек емес: «менщ атам - Абылай тарихтын куэгерi боларлык, кайнар
кей1нп
I г:*:— .......... ^ _______I
iнгi урпafынын да гакейшдеп ойы Сiбiрде ДYHиеге келiптi, ол Аягез жэне бaстaулaрfa, сол дэуiрдiц тiрi aйfaктaры
десек, артык айткандык емес. Каркаралы округтерiнде кeшiп-конып - акын-жыраулар мураларына fылыми
* * * жYргенiнде, Сiбiр отрядтары кыр зердемен газ жYгiртiп, сaрaлaп-eлшейтiн
сонынан калмай, тынымсыз eмiр кештi. мезгiл жеткен сиякты. Осы тур™дан Халкымыздын тарихы - ,
вз экем Касым мен afaм Саржанды да келгенде, Абылай ханнын жаркын соfыстaрдын, сол какты™старда™ , „
Кeкшетaу окруп мен Ест eзенlнщ бойын тулfaсын, кайшылыкты болмысын,
жен1стер мен женlлlстердlн faHa тарихы
коныс етlп жYPгенlнде, С|б|р отрядтары ол eмlр сYPген заманнын aлмafaйып емес. Тарихтын кашан да жасампаздык г ,
Yздlксlз куfындaп отырfaн»»[10]. тынысын жан-жакты гаркем бедерлеи
сипаты бар. вйткенl, ^ресе жYPlп , ,
Ата-баба рухы-ел рухы, ел рухы aлfaн Букар жырау мураларынын
мемлекет куру, оны нытайту, калалар
- бул улт рухы. Билер1мв айтып тарихилык сипаты ™лыми турfыдaн салу, керуен жолдарын тарту, fылым , . .
кеткен, «елде жYPlп атанын намысын келгенде, бYпнп KYHдерl eлшеусlз eœ
мен eнердl дамыту, тeл мэдениеттщ
- . - . Kорfa, тYзде жYPlп, Отаннын намысын тYсетlHl даусыз. Эаресе, бф орталыкка
непзlн калыптастыру - бэр|-бэр| де
сакта» - деген у™м хандарымыздын бafынaтын KYштl Казак Ханды™н куру
жасампаздыкка жатады.
eмiрлiк устанымына, сол аркылы идеясы жолында табанды мемлекет Тарих - халыктын зердеа, ол „ , , , „
ел болмысынын рухани тiрегiне кaйрaткерl бола бтген Абылай ханнын содан куат алады, ол содан элеуметтlк „ „
айналды. ¥лттык рух, ел тэуелаздт шынайы тарихи болмысын, онын адами
шы^армашылыкка, жаркын болашакка
, жолында™ ата-бабаларымыздын елдiк 1шк1 жан ДYниесlн, пендешlлlк осал
бастайтын шабыт алады. Тарих, эаресе,
кызметтершщ бет-бейнесi, сол бет- жактары мен туfaн халкынын болаша™ KOfaм дамуынын eтпелl кезендершде „ „
бейненi сактау, рухани ¡зд1 жaлfaстыру, Yшlн кайтпайтын кайсар рухын
ерекше мaнызfa ие болады. втпел!
, , бурынfы казак хандарынын, ХХ fa^ip диалектикалык тур™да пайымдауда
кезенде, жанаша дaмуfa бетбурыс
бaсындafы казак зиялыларынын негiзгi Букар жырау мздершщ мэн1 ерекше.
жaсafaн туста тарихка ден кою ^шейе
устанымы болды. Б|з бул ойымыздын жоfaрыдa аты
аталfан танымал хандарfа да жэне бiржолата даралап алды. Дэл осы ткелей мyраланfан казак халкынын дэл
баска хандарымызfа да тiкелеИ катысы кезенде сан-алуан енер тYPлерiнiн осы касиет, дэл осы мазмуны жалпы
бар деп ойлаймыз. телтума бтм-болмыстары калыптасты. адамзаттык еркениет аясында ерекше
Хан рухы - улттык рухтын Бул орайда, кeшпелiлер мэдениетiнiн кубылыс ретiнде зерттелiп, танылуfа
бастауы, урпак рухынын тiрегi. Ханнын Дара болмысына аИfак болатын сез лайык. Б^з де соны максут еттiк.
бейнеан сомдап, рухын халыкка eнерiн, музыка енерЫ жэне кол Эрi-берiден сон, тарих талкысында
толfаумен жеткiзетiн - жырау. Жырау eнерiн айрыкша атап еткен жен. Асан «мын елт, мын тртген» казактын
руханиятындаfы тарихи шындыкты Кай™дан бастап Махамбетке дейшп, кYнi бYгiнге деИiн казак болып жер
у™нып, хан рухын баfалап, зердесiнде Жиреншеден бастап Сырымfа дежнп басып ЖYPгенi де осынау аркауы берiк
сактап отыратын - халык. Хандарымыз сез eнерiнiн, аркалы поэзиянын кадiр- рухани мэдениетiнiн аркасы екенш
бен билерiмiз ел мYДДесiне кызмет касиетiн адамзаттын рухани игiлiгi десек, терен сезiнiп, солардын бiразынын
етудщ кiсiлiктi жолын сактап кеткен. эаре сез болмайды. Белгiлi этнограф хандык Дэуiрде калыптасканын тарихи
Бул - кейшп урпактын рухын аскактата Акселеу СеИдiмбектiн деректерiне акикат ретiнде мойындау да - жер
тYсетiн ДYниесi. Тyлfалар ДYниеден етсе сYИенсек, Казак ханды™ тусында басып ЖYPген тртер Yшiн кажеттiлiк,
де, олардын тарихи, рухани болмыстары бес мындай кYИ (аспапты музыка) жастарымызfа кажет таfылым.
- мэнп eмiр сYретiн феномен. Сол ДYниеге келiптi. КYИдiн тiлiн тYсiнiп, Эдебиеттер тiзiмi:
себептен, улт руханиятында™ Yлгiлi анызын тынд^ан жан улттын дыбыска 1. Назарбаев, Н.А Б^з ¥лы Дала
тyлfалардын шынайы бейнеан сомдау, аИналfан шежiрелi тарихына куэ болар урпактарымыз: КР Президентiнiн Казак
оларды халык санасына сiнiру - кежнп едi. Казак хандыfы кезшде баяfы хандыfынын 550 жылдыfына арналfан
урпак Yшiн аса кажет к. сак, скиф, fyн заманындаfы к°лeнерi салтанатты жиында сейлеген сeзi //
Хан сарайында калыптаскан эдет, кайта жан^ырып, алтын Yзiктi, жез Егемен Казакстан газетi. - 2015. - 12
дэс^р бойынша ханзада-ханшалар курсаулы киiз YИлер жасалfан. Эсiресе, кыр^йек.
жетi журттын тiлiн бiлген, ЖYрiп-тyруды, сактардын даналык eрнегi fасырлар 2. Кайырбеков Г. Шыfармалар / Е
эдептi болуды, мэнерлi сeИлеудi тун^иыынан кайтып оралfандаИ Кайырбеков. - Алматы, 1999. - 117 б.
YЙренген. Олар к^р ыдыстан тамак болып, кeшпелi казактардын кYнделiктi 3. Сейдiмбек А.С. Шыfармалар:
iшпеген, Yлкендердiн алдын кесiп тутынатын заттарынан бастап, алты томдык жинаfы / А.С. Сейдiмбек.
етпеген, сeздерiн белмеген. Олардын зираттардын курылыстарына деИiн - Астана: Фолиант, 2010. - 2 Т. - 37 бет.
бiрнеше тлде сейлеу^ туа бiткен касиет жанаша жан^ы^ан сапасымен, телтума 4. Караныз. Ютапта: СеИдiмбек
емес, алып Yлгерген тэлiм-таfылымнын, касиетiмен кeрiне бастаfан. Акселеу. Шы^армалар: алты томдык
танымнын жемiсi болса керек. Букар Ен бастысы - хандар тусында™ жина™ / А.С. Сейдiмбек. - Астана:
жыраудын Абылайfа каратып айткан: кeшпелiлер мэдениетi ко^амдык- Фолиант, 2010. - 2 Т. - 40 бет.
«Сол ерлтпен хан болдын, элеуметтiк eмiрдi реттеуге кызмет еттi. 5. Казак халкынын философиялык
Элем аскан жан болдын, Материалдык жэне рухани мэдениеттiн мурасы [20 томдык] / ред. Э.Н.
Барша элемге дан болдын», кандай тYрi болсын, тек кана ко^амдык- Нысанбаев. - Астана, 2006. - 6 Т. - 199
- деген жолдарынын танымдык, элеуметтiк eмiрдiн суранымына орай, бет.
деректiк, эмоциялык, методологиялык белгiлi бiр ситуацияfа байланысты 6. СеИдiмбек А.С. Illыfармалары-
бэа меИiлiнше жоfары. Ол, сондай-ак, ДYниеге келiп отырды. Асан Кай™ нын алты томдык жинаfы / А.С.
Даланын ауызша тарихнамасы улттык сиякты жыраулар айтар сeзiн, аfытар Сейдiмбек. Астана: Фолиант, 2010. - 2
тарихымыздын сырын ашып, шырайын жырын хан-кара, би-тереге арнап том. - 44 бет.
юрпзетш казына екеыне де бiздiн айтты. Акан серi сиякты эншiлер ен бiр 7. Валиханов Ч.Ч. Собрание
кeзiмiздi жетюзедГ ЖYрекжарды энiн Кyлагерiнiн басын сочинений в пяти томах / Ч.Ч. Валиханов.
Казак ханды™нын узына тарихы кушактап отырып шыfарды. Аfат баскан - Алма - Ата: Наука, 1984. - Т.1 - С. 217.
- тYптеп келгенде, ел болу жолында™ адамдар болса, ханfа ткелей карап 8. Материалы для географии
^рестщ тарихы. Бiрде шарыктап, бiрде турып «Дат таксыр», дей алды, ез и статистики России, собранные
кyлдыраfанына карамастан, Казак кезепнде халык сайлаfан хан да: «Датын офицерами Генерального штаба.
хандыfы дэурен сYPген заманда казак болса, айт» деп оfан ерiк бердi. Бул Дала Область Сибирских киргизов. - Спб.,
халкы езЫщ улттык телтумалы™н демократиясынын айкын кeрiнiсi едi. 1868. - Часть 1. - С. 39.
бiржолата орныктырып Yлгердi. XVIII, XIX, Алайда б^з кeшпелi казактардын бул 9. Ыбырай Алтынсарин та™лымы:
XX fасырлардын узына бойында ултты сиякты рухани болмысына осы уакытка эдеби-сын макалалар мен зерттеулер
жоюfа баfытталfан отаршылдыктын деИiн жатжурттык талfам мен талап / кураст. М. Жармухамедов. - Алматы:
ен бiр суркия эрекеттерiне тетеп калыбымен карап келдт. Бабаларынан Жазушы, 1991. - 373 бет.
берген жеке тyлfалардын табанды сез калfан, ханы да, карашасы да сезге 10. Бекмаханов, Е. Казахстан в
карсылыктарынан да бурын, улттык токтаfан, сeздi «енер алды - кызыл тiл» 20-40 годы XIX века / Е. Бекмаханов. -
аркауы бекемделт Yлгерген халыктын - деп баfалап, дауды бiр ауыз сезбен Алматы: Казак университет, 1992. - С.
телтума мэдениет болатын. Казак шешкен тусымызда осы ХАНДЫК ДЭУ1Р 210. ханды™ кезiнде казак халкы улт ретшде болатын. Бiрак, бул каперге алынбады. eзiнiн улттык-этникалык болмысын Салт атты кeшпелiлер eркениетiн
РЕЗЮМЕ SUMMARY
А.Т. ТАЙЖАНОВ А.Т. TAYZHANOV
ДУХОВНОЕ НАСЛЕДИЕ ДЛЯ МОЛОДЕЖИ SPIRITUAL HERITAGE FOR YOUNG PEOPLE
(Размышления о наследии казахских ханов) (Thinking about heritage of Kazakh khans)
Западно-Казахстанский государственный медицинский West Kazakhstan Marat Ospanov State Medical University,
университет имени Марата Оспанова, Актобе, Казахстан Aktobe, Kazakhstan
В статье детально рассмотрены судьбоносные деяния The article discusses in detail the fateful acts of Kazakh
казахских ханов, внесших неоценимый вклад в социально- khans who made an invaluable contribution to the socio-political
политическое развитие Независимого Казахстана, development of Independent Kazakhstan, to formation of Kazakh
становление казахской государственности и оставившие statehood and left a huge mark on the Kazakh history. The
огромный след в казахской истории. Также, показаны consonance of the spiritual heritage and Kazakh khans' perception
созвучие духовного наследия и сознание казахских ханов of the realities of our time, their experience, heritage in matters
с реалиями современности, их опыт, наследие в делах of governance, wisdom and fairness in resolving disputes and
управления государством, мудрость и справедливость в litigations in the socio-economic, political and cultural spheres
разрешении споров и тяжб в социально-экономической, of society, competent conducting of foreign and domestic policy,
духовно-нравственной сферах общества, грамотного the establishment of order in the regulation of the state structural
ведения внешней и внутренней политики, установлении systems are also shown. Analyzing all the above, we come to the
порядка в регулировании государственных структурных conclusion that experience and spiritual heritage of the Kazakh
систем. Анализируя все сказанное, приходим к выводу, khans is an example and historical heritage to the younger
что опыт казахских ханов является примером, духовным и generation.
историческим наследием подрастающему поколению. Key words: khans, Kazakh judges, heritage of khans,
Ключевые слова: ханы, бии, наследие ханов, бытие existence of Kazakh judges, age of khans, young people and
биев, эпоха ханов, молодежь и духовное наследие, наследие spiritual heritage, heritage and perception. и познание.
